Osmanlı Türkçesine Giriş

Osmanlı Türkçesine Giriş

(1)   Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Günlük dil: Sözlü anlatım dilidir.

Yazı dili: Yazılı anlatım dilidir. Alıntıların sesçe nitelik ve niceliklerinin korunması kaygısı bu dile tam bir karma dil niteliği kazandırmıştır.

Dil kalıbı: Dilde birden çok kelimenin öbekleşmesi ile oluşmuş belli özelliklerle tanımlanan yapılardır.

Fesahat: Bir kelimenin açık, ses nitelikleri korunarak, pürüzsüz ve yanlışsız olarak söylenmesi ve kullanılmasıdır.

Ünlü değeri: Bir ünlüyü diğer ünlülerden ayıran ve ses yolunda oluşması sırasında beliren nitelik ve nicelik özelliğidir.

Süslü söz: Eskiler sözün süslülük niteliğine ‘belîğ’ derlerdi.

Doğu Türkçesi: XIII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan yazı dillerinden biri. XV. yüzyıldan sonra

‘Çağatayca’ adıyla anılmıştır.

OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ

Bitişmeyen harfler:

Eski gramerlerde bunlara ‘munfasıl harfler’ denmiştir. Bunlar yazıda yalnızca kendilerinden

önce gelen diğer harflerle bitişir.

ا د ذ ر ز ڒ و ہ

Sonuncu harf ancak bir ünlü yerine kullanıldığı yerlerde bitişmez. Buna eski gramerlerde “hâ’-i resmiye (=şekilce he)” denir.

Bitişen harfler:

 ب پ ټ ٽ ج چ ح خ س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ك ل م ن ھ ى

günlük hayatta kullanımı en yaygın olan yazı rık’a denilen yazıydı.

Bitişmeyle İlgili Özel Durumlar

ب (be) ve ona benzeyen harfler, م (mim) ile yukarıdan bir yuvarlak çizgicikle bitiştirilir ve mim harfinin baştaki biçimi ( ھ ) yuvarlaklığını kaybederek düzleşir: بم  تم  ثم  يم  نم

ج (cim) ve gövdesi ona benzeyenler ب (be) ve benzerleriyle bitişirken yukarıdan yapılan bitiştirmede bu harfler için ucu aşağıya bakan bir çizgicik kullanılır:

تخ نج يج بخ بح ثي

س (sin), ش (şın), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı), ع (ayın), غ (gayın), ف (fe), ق (kaf) harfleri م mim ile baştaki biçimleri yukarda kalmak üzere, yuvarlak bir çizgicikle bitişir:

سم شم صم ضم طم ظم عم غم فم قم مم

ث  se: Peltek se diye anılan bu ses yalnız Arapça kelimelerde bulunur.

ح  ha: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.

ذ zel: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.   

ع ayın: Yalnız Arapça kelimelerde bulunur.        

            

Ünlülerin Yazılışı

Dilimizin sekiz ünlüsü için şu dört işaret kullanılmıştır:

 ا و   ه   ى                        

a ünlüsünün yazılışı

Kelime içinde, kelime tek heceliyse ا ile gösterilir

Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin ünlüsü a ise:

1. Her iki hecede de ا ile yazılır
2. Yalnızca ikinci hecedeki a sesi için bu işarete yer verilir

İki heceli kelimenin yalnızca ilk hecesinde a varsa yazılır

İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazılışı üç

türlüdür:

ا ile yazılır

ہ ه ile yazılır

İşaret kullanılmaz

Kelime sonunda ise iki ayrı işaretle yazılır:

ا   ہ

e ünlüsünün yazılışı. Belli bir kurala bağlı değildir.

Kelime başında ا ile gösterilir.

İlk hecede harfle gösterilmez:

Kelime sonunda her zaman ہ ه  ile yazılır:

ı ve i ünlülerinin yazılışı.

Kelime başında iki ses arasında ayırım olmaksızın iki türlü

yazılmıştır:

ا  ile

اڍ ile

Kelime içinde çoklukla ünsüz sesin harfi önünde ڍ  ile gösterilir

Kelime sonunda  ى ile yazılır

Yuvarlak ünlülerin yazılışı.

Kelime başındaki yuvarlak ünlüler çoklukla و ا gibi yazılır

اوق = Ok

اون = Un… gibi

Ünsüzler

kalın ünsüz harfler

ح  خ  ص  ض  ط  ظ  ع  غ  ق

müsta’liye harfleri (=yükseltilmiş harfler) adını alırlar:

خ ص ض ط ظ غ ق

YAZI TÜRLERİ

Kur’an yazmakta en çok kullanılmış bir yazı türü olan nesihtir.

Sülüs, Nesihe çok benzer.

Talik, başlıca özelliği harflerin eğik yazılması, kuyruk kısımlarının uzatılmasıdır.

Rık’a, çabuk yazmaya elverişli bir yazı idi.

TÜRKÇEN‹N ÜNLÜ SESLER

a ı o u; Kalın

e i ö ü; İnce olmak üzere tasnif edilir.

a e ı i; Düz

o ö u ü; Yuvarlak olmak üzere tasnif edilir.

a e o ö; Geniş

ı i u ü; Dar olmak üzere tasnif edilir.

Klâsik Arapçada uzunları da bulunan 3 ünlü vardır: a i u. Ortalama uzunlukta olanların yazıda harf karşılıkları yoktur. Gösterilmek istendiğinde hareke denilen yardımcı işaretler

kullanılır. Daha önce gördüğümüz bu işaretlerin Arapçadaki adları fetha (üstün), kesre (esre) ve zamme (ötrü)dir.

ekleme te üzerine iki nokta konmuş bir he biçiminde yazılır. ünsüz harfin harekesi olan üstün ile birlikte okunmasını sağlar.

Bütün ünsüz harflerin yanındaki elif Arapçada her zaman uzun bir a olarak okunur:

Arapça‘da elif'ten başka, yalnızca kelime sonlarında bulunabilen ikinci bir uzunluk işareti daha vardır; üstünle okunan bir ünsüz harfin önüne gelen ye. Buna kısaltılmış elif (elif-i maksûre)denir.

Arapçada ı ünlüsü bulunmaz, bütün ünsüz seslerle birlikte duyulan ses i’dir. ortalama ve uzun olmak üzere iki türü vardır.

Ortalama i. Yazıda bir harfle varlığı belirtilmez

Kelime içinde harfle gösterilmez

kalın ünsüz harflerinden birinin yer aldığı hecede esre, Türklerce ı okunur.

Uzun i

Kelime başında ى ا  biçiminde yazılır.

Kelime içinde bir ünsüz harften sonra o harfin esre'sinin, yani i olan ünlüsünün uzun okunduğunu göstermek üzere yine ي ye ile yazılır.

Kelime sonunda da ى ye ile gösterilmiştir.

u Ünlüsü ve Yazılışı

Ortalama u:

Kelime başında ötrülü hemze değerindeki ا (elif) ile yazılır.

اصول = Usul  /  افول = Ufûl 

Kelime içinde harfle belirtilmez.

حضور = Huzur   /  قرب = Kurb (Yakınlık)

Arapçanın tek yuvarlak ünlüsü olan bu ortalama u, Türkçede çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu da yabancı kelimelerin söyleyişçe halklılaştırılmasından başka bir şey değildir.

Ortalama u:

Kelime başında ötrülü hemze değerindeki ا (elif) ile yazılır.

Kelime içinde harfle belirtilmez.

Arapçanın tek yuvarlak ünlüsü olan bu ortalama u, Türkçede çeşitlenmiş, dört yuvarlak ünlü değeriyle söylenir duruma gelmiştir. Bu da yabancı kelimelerin söyleyişçe halklılaştırılmasından başka bir şey değildir.

Uzun u. her zaman و  (vav) ile gösterilmiştir.

Kelime başında  و ا  şeklinde yazılır.

Kelime içindeki yazılışı açık ve kapalı hecelerde ötrülü okunan ünsüz harf önüne katılan و (vav) iledir

Farsçanın Ünlüleri ve Yazılışları

Farsçada 3 ünlü vardır: a, i, u.

Ünlü uzunlukları Farsça yazımda da aynı harflerle gösterilmiştir: ا و ى

Ortalama a. Arapçanın a'sına benzer. Farslar da bu sesi a ile e arası bir sesle, açık bir e gibi söylerler.

Kelime başında bu sese karşılık gelen işaret, harekeli yazıda üstünlü elif, harekesiz yazıda ise yalnızca elif. Kelime içinde bir ünsüz harften sonra harfle gösterilmez.

Kelime sonunda, Arapça ve Türkçede olduğu gibi, ہ ه   ile yazılır.

Uzun a.  Kelime başında Arapçadaki gibi (medli elif) ile yazılır.

Kelime sonunda uzunluğu gösteren yine ا (elif)' tir

Uzun i. Farsçanın eski dönemlerinde kapalı, uzunca bir e gibi de söylenmiştir: شير = şêr (arslan)   

Uzun i gibi okunduğunda, uzunluğu gösteren ye harfine yâ-i ma’rûfe (belirli ye) adı verilmiş, uzunca e olarak okunduğunda ise aynı ye'ye yâ-i mechûle (belirsiz ye) denmiştir.

Kelime başında, Arapça kelimelerdeki gibi, biçimiyle yazılır:

ايران = Îrân

ايزد  = Îzid   

Kelime içinde bir ünsüz harfinden sonra ڍ (ye) ile gösterilir:

بيرون = bîrûn (dış) 

ديده = dîde (göz / bakış)

ريزه = rîze (parça / kırık)

Kelime sonundaki yazılışı yine ى ye iledir:

بسى = besî (bolluk)

کيتى = gîtî (dünya)

سورى = sûrî (kırmızı renkte güzel kokulu bir gül)

 

Ortalama u. Kelime başında, ا (elif) ile yazılır:

افتاده = uftâde (düşkün)

اشتر = uştur (deve)

Kelime içinde yazıda harfle gösterilmez;

برده = burde (götürülmüş / taşınmış)

Uzun u. Yazıda uzunluğu و (vav) ile gösterilen ünlü sestir. Ancak söyleyişte bu ünlünün Farsçada iki türü bulunur. Biri Türkçedeki u'nun uzunudur. Buna eski gramerlerde vâv-ı

ma’rûfe (belirli vav) denirdi: 

دور = dûr (uzak)

مور = mûr (karınca)

Öteki ise uzunca söylenen bir o (=ô)'dur. Buna da vâv-ı mechûle (belirsiz vav) denmekteydi:   

زور = zôr (güç / kuvvet)

شور  = şôr (tuzlu)

Kelime başında biçimiyle yazılır; و (vav), ا (elif) üzerindeki yazılmayan ötrü'nün uzunluk değerini karşılar:

اوج = ûc (bahis)

اوستاد = ûstâd (usta)

Kelime sonunda uzunluk yine و (vav) ile gösterilir:

بارو = bârû (kale duvarı)

دارو = dârû (ilaç)

بانو = bânû (hanım sultan)

     

Ünlü harflerin yazımı

(a)    Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.

      (â) Türkçe kelimelerin yazımında kullanılmaz.

      (e) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.

      (ı) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve sonunda harfle gösterilmez.

      (i) Arapça kelimelerde kelime içinde ve sonunda, Farsça kelimelerde kelime içinde harfle gösterilmez.

      (î) Türkçe kelimelerin yazımında harfle gösterilmez.

      (o) Arapça ve Farsça kelimelerde harfle gösterilmez.

      (ö) Farsça kelimelerde harfle gösterilmez, Arapça kelimelerde de kelime içinde ve sonunda harfle gösterilmez.

     (u) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve kelime sonunda harfle gösterilmez.

     (û) Türkçe kelimelerde harfle gösterilmez.

     (ü) Arapça ve Farsça kelimelerde kelime içinde ve kelime sonunda harfle gösterilmez.

TÜRKÇENİN ÜNSÜZ SESLERİ

1. sızmalı ünsüzler: f v ğ h j ş l r s z y;
2. patlamalı ünsüzler: b p c ç d t g k m n.

1. dudak ünsüzleri: b p m v f;
2. diş ünsüzleri: d t c ç j ş z s n l r.
3. damak ünsüzleri: k g ğ.
4. gırtlak ünsüzleri: h

1. tonlu ünsüzler: b c d g ğ j l m n r v y z
2. tonsuz ünsüzler: ç f h k p s ş t.

Kalın ünsüz harfler:

ح  خ  ص  ض  ط  ظ  ع  غ  ق

İnce ünsüz harfler:

ب  ت  ث  ج  چ  د  ذ  ر  ز  س  ش  ف  ك  گ  ل  م  ن  و  ھ  ی

Arapçaya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri

Alfabedeki sırasına göre şu ünsüz harfleri yalnızca Arapçaya özgü

seslerin işaretleridir:  ء hemze, ث se, ذ zel, ح ha, ص sad, ض dad, ط tı, ظ zı, ع ayın.

ء Arapçada bir ünlü ile başlıyor gibi görünen her kelime aslında bu ünsüzle başlamakta ve ünlü seslere karşılık olan işaretlerle birlikte a, i, u gibi okunmaktadır. Yazıda bu ünsüzü

Araplar da göstermezler ve kürsüsü olan ا (elif)'i yazmakla yetinirler.

ض  Türkçede d ve z diş sesleriyle iki türlü söylenmiştir:

A: “d” gibi,

قاضى = Kadı

ضرب = Darb

B: “z” gibi,

قاضا = Kaza

قاضيعسکر = Kazasker

ع  Kelime ve hece başında bir ünlü ses olarak okunur,

عزراۇل = Azrail

عيال = Ayal

Hece sonunda düşerken ünlüye uzunluk değeri katar:

کعبه = Kâbe

رعنا = Rânâ

Ünlüsü uzun kapalı hecenin son sesi olarak düşürülür:

وداع = Vedâ

سماع = Semâ

     

Farsçaya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri

                Çim  چ

 ژ  Je      

گ Gef 

Farsçaya özgü dudaksıl (labial) bir خ vardır. Sesin bu niteliğini belirtmek için önüne her zaman bir و yazılır.

خواب = hâb (uyku)

خوان = hân (sofra)

Bu و bir ünlü ya da ünsüz sesi göstermediği için vâv-ı ma’dûle diye anılır.

Hemze’nin yazılışı

Kapalı tek heceli kelimede, hareke üstünse, kürsü görevindeki elif üzerine konur:

Kapalı tek heceli kelimede hareke esre ise bitişen ve bitişmeyen harften sonra kürsüsü bir diştir:

Kapalı tek heceli kelimede hareke ötrü ise kürsüsü vav’dır:

Çift ünsüzle biten tek heceli kelimede hece harekesi ne olursa olsun son ses olarak Arapça'da bağımsız yazılır:

TÜRKÇE KELİME KÖKLERİ VE EKLERİNDE ÜNLÜLER VE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI

Kelime köklerinde:

Tek heceli kelime köklerinde ön sesteki bütün ünlüler harfle gösterilmiştir.

Tek heceli kelimelerde, iç seste e dışındaki bütün ünlüler harfle gösterilmiştir:

Kimi tek ve iki hecelilerde ünlüler için harf kullanılmamıştır. Bunlar zamirler, sayı adları gibi çok kullanılan kelimelerdir: ben / sen / siz gibi

İçinde damak ünsüzü ( ق , ك , غ ) bulunan eklerde a için ا elif kullanılmaz.

Damak ünsüzlü ( ك , ق  ) eklerde, kalınlık-incelik düzenini bu ünsüzler kurar.

Osmanlı Türkçesi yazımını öğrenirken, eklerin, çoğu tek şekilli olan yazılışlarını

öğrenmek en önemli meseledir.

Osmanlı Türkçesi yazımının en önemli özelliği Arapça ve Farsça kelimelerin yazılışlarının değiştirilmeden, olduğu gibi aktarılmasıdır.

Arapça ve Farsça’dan alınmış kelimelerdeki yabansı sesler Türkçe ortak söyleyişe girememiş, günlük dile inen kelimelerde ise seslendirme başlangıçtan beri halklılaştırılmıştır.

(Ünite 4)

Çeviriyazı

Bir dilin eski bir döneminde, farklı bir alfabeyle yazılmış metinleri kullanılmakta olan alfabeye aktarma işlemine çeviriyazı (transkripsiyon), bu uygulamada kullanılan alfabeye ise çeviriyazı alfabesi denmektedir.

Yazı işaretleri yine de dilin ses sistemini gösteren araçlardır.

Osmanlı Türkçesi yazımında görüldüğü gibi, aynı ünsüz sesin birden çok harfle gösterilmesi, ünlü sesin değerini belirtmek içindir:

ص س / ز ذ / ض  ظ / ت ط                                                                                    

Yukarıdaki harflerde görülen nöbetleşmeler, bulundukları hecelerin kalın-ince sıralarını göstermeye yarar.

Meninski'nin (1680), sonraki yüzyıl için ise Viguer'in (1790) grameri çeviriyazı için başvurduğumuz önemli kaynaklardır. Her ikisi de konuşma dili ile okuma dili arasındaki farkı vurgularlar.

Çeviriyazı Sistemimiz

Bu sistem her şeyden önce konuşma diline dayanacak,

Çeviriyazı alfabemiz, yazıyı değil, dönemin konuşma seslerini gösterme temeline dayalı bulunacaktır.

Kullanacağımız işaretli harfler şunlardır:

1. â, î, ô, û

Bu harflerdeki uzatma işaretleri, Arapça ve Farsça kelimelerde hareke karşılığı olan a, i, u ünlülerinin nicelik (uzunluk) değerleri için kullanılmış olan elif, ye, vav harflerine karşılıktır:

2. á ve é

a ve e üzerine konmuş kapalı aksan işareti (´) bu ünsüzlerdeki kapalılık niteliğini gösterir.

3. ḳ ve k

Altı noktalı k harfi, eski alfabedeki ق içindir. Nokta, patlamalı tonsuz bir art damak ünsüzü olan bu sesin kalınlığını gösterir.

Bu sesin ön damaklısını (incesini) alfabemizin k harfi karşılamaktadır.

4. Ģ, g ve  ğ

Altı noktalı g harfini, eski alfabedeki غ'nın süreksiz, yani patlamalı söylendiği yerlerde kullanacağız.

Bu sesin ön damaklısını (incesini) alfabemizin g harfi karşılamaktadır.

Altı noktalı ğ harfini ise, yine için, ancak gösterdiği sesin sürekli (yumuşak) söylendiği yerlerde kullanacağız. Türkçede bu art damak ünsüzünün süreklilik niteliği, kalın

sıradan kelimelerde, ünlüden sonra ya da iki ünlü arasında ortaya çıkar.

Bugünkü alfabemizdeki ğ (yumuşak g) harfini, g'nin süreklileşmiş türü için kullanıyoruz.

Bu sesi bir ince ünlüden sonra ya da iki ince ünlü arasında ğ ile göstereceğiz.

5. Ł

Türkçenin kalın l'si için kullanılacaktır.

6. ñ

Türkçenin genizsi n sesi için,

7. ، (kesme işareti)

Arapçanın ء (hemze) ve ع (ayın) harfleri yerine kullanılacaktır.

Çeviriyazı Alfabesi

Büyük harf

özel adların ilk harfinin büyük yazılması tamamen anlamla ilgili ve titizlikle uygulanması gereken önemdedir.

Bir dilin bütün konuşma seslerini göstermeye, kişilerin söyleyişlerindeki farklı sesleri, yerli ağızlarda görülen ses çeşitlerini aktarmaya yarayan türü, daha çok ağız çalışmalarında

kullanılır. Bu tür alfabeler yalnız ilim çevrelerinde kullanılır ve sesçil (fonetik) çeviriyazı alfabesi adıyla anılır.

Daha çok şekle bağlı ve harf çevirisine (transliterasyon) denir.

(Ünite 5)

Kelime

Her kelime öncelikle belli seslerin birleşiminden oluşur. Bu ses birleşimi söylenen kelimenin ‘gösteren’ yanıdır. Buna eski gramerlerde ‘lafz (ağızdan çıkan sesler öbeği)’ denmiştir.

Kelimenin ikinci ve asıl önemli yanı, yoğun (müşahhas, somut) ve yalın (mücerret, soyut) belli bir kavramı yansıtmasıdır. Bu da onun ‘gösterilen’ yanıdır. Buna da ‘anlam (mana)’ denilir. İşte kelime bu iki yanın ayrıştırılamaz biçimde kaynaşmasıyla varlık kazanan bir dil birimidir.

Türkçe bir hece (ya da kelime kökü) hiçbir zaman çift ünsüzle başlamaz.

Türkçe bir hece sonunda iki ünsüz dışında başka türlü bir ses öbekleşmesi olamaz.

Türkçe bir hece sonunda ikiz ünsüz bulunmaz.

Türkçenin bütün hecelerinde mutlaka bir ünlü bulunur. Bu ünlü, hecede açıklığı en yüksek ses olup, hecenin kurucu üyesi ve direğidir.

Kök:  Tek başına bir anlam taşıyan, bölünemez, daha küçük parçalara ayrılamaz bir ses topluluğudur.

Yapım Eki: Köklerin taşıdığı anlamlarda değişiklik yapan, onları anlamca başkalaştıran unsurlara denir.

كوزلك = Göz-lük

Yapım ekleriyle genişleyip uzatılmış kelimelere, gövde diyoruz.

Kök, gövde, birleşik veya alıntı bütün kelimelerin yalın hâllerine aynı zamanda taban diyoruz.     

Çekim Eki: Söz içinde kelimeleri başka kelimelerle ilişkilendirmeye yarayan unsurdur.

اوك = Ev-in

بورجلويه = Borçlu-ya

قارشيده = Karşı-da

Türkçe Kelimelerde Ünlülenme Düzeni

Bir Türkçe kelimenin ilk hecesinde bir kalın ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de kalın olur:     

باجاق = Bacak

اوموز = Omuz

ايليقجه = Ilıkça

Bir Türkçe kelimenin ilk hecesinde bir ince ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de ince olur:     

الك = Elek

اوركو = Örgü

كوكللو = Gönüllü

   Bir Türkçe kelimenin ilk hecesinde bir düz ünlü varsa, ondan sonraki hecelerin ünlüleri de düz olur:

آغر = Ağır

اكسك = Eksik

سيلنمك = Silinmek

Bir Türkçe kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak ünlü varsa,

İkinci hecenin dar ünlüsü yuvarlak olur; sonraki hecelerin de ünlüleri darsa, uyum ileri doğru işler:   

اوموز = Omuz

اورتو = Örtü

İkinci hecenin ünlüsü düz genişse, öylece kalır ve kendisinden sonraki hece ünlüleri de ona uyar:   

قوناق = Konak

قوناغنده = Konağında

   

Türkçe kelimeler; ğ, ł, l, m, n, ñ, r, z ünsüzleriyle başlamaz.   

 

Türkçe kelimelerde yan yana düşen aynı iki ünsüz çoklukla ayrı harflerle yazılmıştır:

يللمك = Yellemek

صاللمق = Sallamak

Bununla birlikte birkaç kelimede çift sesin tek ünsüzle yazıldığı görülür:

ياصى = Yassı

اصى = Assı (yarar)

Türkçe kelimelerin sonunda patlamalı tonlu b c d g ünsüzleri bulunmaz, bunların yerine tonsuzları olan p ç t ḳ k sesleri bulunur:  

ديپ = Dip

دورت = Dört

اتمك = Etmek

كوچ = Güç

Arapça tamamen ünsüzlere dayanan bir dildir. Bir Arapça kelimede anlamlı bir ses birliği en az üç ünsüz sesten oluşur:

ر ث ا = اثر = Eser / “iz” ürün

ط ع ب = بعط = Bast / döşemek / yaymak

كتب = Ketb / yazma

كتب = Ketebe / Yazdı

كتاب = Kitab / yazılmış şey

كاتب = Kâtib / Yazıcı

مكتوب = Mektub / Yazılmış şey

مكتب = Mekteb / Yazı öğrenilen yer

كتاب = Kütteb / Kâtibler

مكاتيب = Mekâtîb / Mektuplar

Görüldüğü gibi, Türkçede her biri yeni bir anlam katkısı sağlayan eklerle elde edilen kelimeler, Arapçada, uzunları da bulunan üç ünlüyle oluşturulmaktadır.

Arapçanın bu kendine özgü yapısına bükümlülük (=tasrîf) denir. Bu özelliği taşıyan diller de bükümlü diller (=tasrîfî diller) olarak anılır.   

Arapçanın başka bir önemli özelliği de, kelimelerinde cins ayırımı bulunmasıdır. Bütün Arapça kelimeler ile fiil çekimleri erkeklik ve dişilik niteliği taşır.

Biçimce dişiliği, ت (te) başta olmak üzere, kimi harfler gösterir.

Erkek için كتب  ketebe, kadın için ise كتبت  ketebet biçimleri kullanılır.

Arapça Kelimelerin Seslendirilmesi

      

İçinde kalın ünsüz harflerinden ( ج ص ض ط ظ ع غ ق ) biri bulunan hecenin uzun olmayan düz geniş ünlüsü kalın a gibi söylenmiştir.

حسد = Hased

حبس = Habs

İçinde ince ünsüz harfleri ب ت ث ج د ذ ر ز س ش ف ك ل م ن و ھ ى den biri bulunan hecenin uzun olmayan düz geniş ünlüsü ise, ince, yani e gibi söylenmiştir:

ادب = Edeb

بيت = Beyt

Bir ünsüzden sonraki ا (elif) her zaman uzun a okunur.

Arapçada ı ünlüsü yoktur, kalın ve ince ünsüz harfleri önünde ve ardında bulunduğu var sayılan esre (kesre) ince, yani i gibi okunur:

حكمت = Hikmet

آحر = Ahir

حاصل = Hasıl

Arapçada bir ünsüz önündeki ى (ye) genel olarak uzun bir i olarak okunur.

نحيف = Nahif

بخيل = Bahil

Arapçada bir kelimenin kök harfleri, fiilin en yalın biçimi olan geçmiş zamanın erkek için 3. tekil kişi çekimi şeklinde yer alır.

ف ع ل   kullanılarak kalıplar oluşturulmuştur. Buna göre her kalıpta ilk kök ünsüzü ف ile,

ikinci kök ünsüzü ع ile, üçüncü kök ünsüzü de ل harfi ile gösterilir. 

Kimi kökler dört ünsüz harfinden meydana gelir. Bunlarda dördüncü harf için ikinci bir ل kullanılır.

Farsça Kelimeler

Arap alfabesinin alınmasından sonra büyük bir edebî gelişme göstermiş olan bu dile eskiden “İran saray dili” anlamında Derî denmekteydi.

Farsçada az sayıda da olsa ön ekler vardır.

Bunların en önemlileri دشمن düşmen, دشوار düşvâr “zor” ve دشنام  düşnâm “küfür” kelimelerindeki “kötü” demek olan düş- eki ile, Türkçenin -sız ekine karşılık olan, aşağıdaki örneklerdeki نا (nâ-) ve ن (ne-)'dir:

نوميد = Nevmid (umutsuz)

ناپاك = Nâ-pâk (kirli)

ناكاه = Nâ-gâh (birden, ansızın)

Farsça bir yönüyle de önden eklemeli dil özelliği gösterir.

Farsçanın en belirgin özelliği kelime birleşmeleri açısından taşıdığı zenginlik ve serbestliktir.

Ünite 6

Adlar

Adları önce gösterdikleri varlıklara göre yoğun adlar (özel adlar) ve yalın adlar (cins isimler) olarak ikiye ayırırız.

Erillik ve Dişillik

Farsçada da erkek-dişi ayırımı bulunmaz. Arapçada ise kelimeler gösterdikleri varlıkların erkek ya da dişi oluşuna göre eril (müzekker) ve dişil (müennes) olmak üzere ikiye ayrılır.

Bir Arapça kelimenin dişil olduğu sonunda bulunan şu harflerden anlaşılır:

Kelimenin kök harfi olmayan, bulunduğu son hecede kök harfi ile birlikte  -et  ve  -ât gibi okunan ت / ات ile a, e gibi okunan ه ھ

امانت = Emânet

فرصت = Fırsat

ظلمت = Zulmet

حركات = Harekât

نظميه = Nazmiye

غايه = Ğaye

Uzun a gibi okunan ى:

تقوى = Takva

دعوى = Dava

â„ gibi okunan إ . Ancak ا (elif) ve ardındaki ء (hemze) Osmanlı Türkçesinde düşürülür ve ا (elif) uzun ünlü değeriyle yalnız kalır:

صحرا = Sahra

سمرا = Semra

Erkek sınıfından varlıkları gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri taşıyan kelimeler:

معاويه = Muaviye

Bunlara sözde (lafzî) dişi denilir.

Dişi, ya da dişi sayılan bir varlığı gösterdiği hâlde dişillik belirten harfleri bulunmayan kelimeler:

ارض = Arz

شمس = Şems

مريم = Meryem

Bunlara da anlamca (ma’nevî) dişi denilir. 

Şu altı tür kelime anlamca dişildir:

Kadın adları

Dişi varlıkları gösteren kelimeler

Ülke, şehir ve kabile adları

Çift organların adları

Rüzgâr adları ve ateşe verilen çeşitli adlar

İnsan dışındaki canlı varlıkların topluluk adları

Ayrıca şu kelimeler de dişil sayılır ve çoklukları dişil çoğul ekleri ile yapılır

Harf adları

Ay adları

Üç harften çok harfi bulunan bütün mastarlar

Belli kalıplarla yapılan çoğullar:

امور = Umûr (işler)

كتب = Kütüb (Kitaplar)

تصاوير = Tesavir (tasvirler)

Bunlar dışında kalan bütün kelimeler eril sayılır.

Eril kelimelerin dişilleri, Osmanlı Türkçesinde, örnekte olduğu gibi, sıfat takımındaki sıfatın sonuna eklenen ه ile yapılır.

Teklik-Çokluk

Türkçede canlı ve cansız varlıkların ve kavramların birden çok olduğunu anlatan ek لر -ler'dir.

Arapçanın yabancı ve dişil adlarla mastarların çoğulunda kullanılan çoğul eki ات

 -ât, Farslar tarafından da hem kendi kelimelerinin, hem de Türkçeden Farsçaya geçmiş kimi kelimelerin çoğulu için kullanılmıştır:

ده = Dih (köy)

دهات = Dihat (köyler)

Arapça Kelimelerde Sayı (Kemiyet)  

Arapçada isim sınıfından kelimeler sayı bakımından üç durumda bulunurlar: tekli (tekil), ikili (ikil), ve çoklu (çoğul).

İkililer (ikiller): Kurallı yapıdadırlar. Arapçada, söz içinde bir adın yalın olmasına göre (iki adam) ان -ân ( رجلن recülân gibi) ve çekimli durumda bulunmasına göre (iki adamı) ين

-eyn ( رجلين recüleyn gibi) olmak üzere iki biçimi bulunan bu ikililerden Osmanlı Türkçesinde daha çok -eyn'li olanları kullanılmıştır. Yalın biçimin örnekleri hemen hemen yok denecek kadar azdır:

حرفان = Harfan (iki harf)

طرفين = Tarafeyn (iki taraf)

حرمين = Haremeyn (iki şehir / Mekke ve Medine)

Çoklular (çoğullar): Bunlar yapıca iki türlüdür: 1. kurallı, 2. kuralsız.

1. Kurallı çoğullar: Bunların eril ve dişil olarak ayrı biçimleri vardır:

Eril kurallı çoğullar: Bunlar Arapçada kelimenin sonuna, söz içinde yalın ve çekimli durumda bulunmasına göre, ون -ûn ve ين -în getirilerek yapılır:

مسلمون = Muslimun, مسلمين = Muslimin

Dişil kurallı çoğullar: Bunlarda kelime sonuna ات –ât getirilir.

آيات = Âyât

سماوات = Semavat

معجزات = mucizat

Kuralsız çoğullar. Bunlara kırık (mükesser) çoğullar denir.

جاهل câhil'in kırık çoğulu جهلا cühela’dır.

Başka kelimelerin kök harflerinin de içine dökülüp çoğulu yapılabilecek olan bu kalıp فعلا

 Fu’alâ kalıbıdır.

Farsça Kelimelerde Sayı 

Farsçada iki çoğul eki vardır: ان -ân ve ها -hâ. Bunlardan ilki canlı varlık adlarının, ikincisi ise cansız varlık adlarının çoklusunu yapar. Osmanlı Türkçesinde bu eklerle yapılmış çoğul kelimeler hemen hemen hiç kullanılmamıştır.

شاهان = Şahan (şahlar)

زنان = Zenan (kadınlar)

مردان = Merdan (Erkekler)

بارانها = Baranha (yağmurlar)

واها = Vaha (yiyecekler)

ADLARDA ÇEKİM

لباس = Libâs / giysi

Durum ekleriyle:

لباسك / Libâsın

لباسى / Libâsı

لباسه / Libâsa

لباسده / Libâsta

لباسدن / Libâstan

لباسله / Libâsla

İyelik ekleriyle:

لباسم / Libâsım

لباسك / Libâsın

لباسى / Libâsı

لباسمز / Libâsımız

لباسكز / Libâsınız

لباسلرى / Libâsları

Eklenmede sıra bakımından iyelik ekleri durum eklerinden önce gelir: ev-im-iñ gibi.

İsimlerden ve Fiillerden Türemiş Adlar 

Yer Adları: Türkçede hem isimlerden, hem fiillerden yer adları yapan ekler vardır.

-lik:

İsim tabanlarından:

قيزانلق = Kızanlık

كوكرجينلك = Göğercinlik

طاشلق = Taşlık

سبزهلك = Sebzelik

Fiil tabanlarından:

-ek, -k:

طوراق = Durak

قوناق = Konak

باتاق = Batak

يايلاق = Yaylak

-ecek:

باقهجق = Bakacak

اوترهجق = Oturacak

-emek:

باسامق = Basamak

Alet ve Kap Adları:

İsim tabanlarından:

-duruḳ:

بويوندورق = Boyunduruk

-lik:

آغزلق = Ağızlık

باشلق = Başlık

آياقلق = Ayaklık

موملق = Mumluk

-sałıḳ:

بورونسالق = Burunsalık (Hayvan başlığının burun üzerine gelen kısmı)

Fiil tabanlarından:

-aç, -ç:

قيصاج = Kısaç (Kerpeten)

طوتاج = Tutaç

-ecek:

چكهجك = Çekecek

سيلهجك = Silecek

طوتاجق = Tutacak

-ek, -ik, -k:

سوزك = Süzek

بيچاق = Bıçak

كورق = Kürek

-en:

دوكن = Döğen (kamçı)

-ge:

طمغا = Damga

سوپوركه = Süpürge

-geç, -giç:

سوزكج = Süzgeç

سيلكج = Silgeç

-gü:

سوركو = Sürgü

بورغو = Burgu

كوزكو = Gözgü

-mek:

چاقماق = Çakmak

طوقماق = Tokmak

Küçültme Adları:

-cik, -ciğez:

قابجق = Kapçık

قلعهجك = Kal’ecik

آدمجك = Ademcik

قولجغز = Kulcığaz

ملكجكز = Mülkçüğez

-caḳ, cağız:

ياوريجق = Yavrucak

يومريجق = Yumrucak

Eşlik ve Ortaklık Adları:

-deş:

قارينداش = Karındaş

قارداش = Kardaş

Kılıcı (Fail) Adları:

-ci:

آشجى = Aşçı

آلچيجى = Alçıcı

-en:

آلان = alan

يازان = yazan

-ici:

آچيجى = Açıcı

باقيجى = bakıcı

Meslek Adları:

-lik

آشجيلق = aşçılık

صاحافلق = sahaflık

Rütbe ve makam adları da -lik ekiyle yapılır:

بكلك = beğlik

سلطانلق = sultanlık

Yalın Adlar.

-lik:

كوزللك = güzellik

بوللق = bolluk

Fiil Adları (Adfiiller):

-mek:

آلمق = almak

باقمق = bakmak

كيتمك = gitmek

سرمك = sermek

-meklik:

باقمقليق = bakmaklık

آولمقلق = avlamaklık

-me:

آلمه = alma

آكلمه = anlama

قيمه = kıyma

-im, -m:

آليم = alım

بيچيم = biçim

-iş, -ş:

آلش = alış

امش = emiş

ARAPÇA ADLAR

Özel adlar. Tek bir varlığı gösteren bu adlara alem denir: على / Alî, عبدلله / Abdullah 

Yapılış bakımından ise Arapça adlar donuk (câmid) ve türemiş (müştak) olmak üzere ikiye ayrılır. Donuk adlar bir fiilden türememiş adlardır.

عين / Ayn (göz)

ثور / Sevr (öküz)

زءب / Zi’b (kurt)

رجل / Racül (adamlar)

Türetilmiş adlar ise bir fiilden türemiş olanlardır:

كتاب / Kitab

كاتب / Katib

مكتب / Mekteb

Küçültme Adları. Bu adlar tek kalıpla yapılır:

عبيد = Ubeyd (kulcuk)

جنيد = Cüneyd (askercik)

حسين = Hüseyn (Güzel yavru)

Meslek Adları: Üç harfli yalın mastarların فعللت fi’âlet kalıbı bir iş, bir uğraş gösteren fiiller içindir.

تجارت = Ticaret

رجارت = Nicaret (dülgerlik)

سياست = Siyaset

Arapçada yapılış bakımından yalın (mücerred), mimli (mîmî) ve arttırılmış (mezîd) olmak üzere üç türlü mastar vardır.

قطع = Kat’ (kesmek)

سي = Seyl (akmak)

فرح = Ferh (sevinmek)

كرم = Kerem (Cömert)

فكرت = Fikret (düşünmek)

نسيان = Nisyan (unutmak)

اجتهاد = İctihad (çalışmak)

FARSÇA ADLAR

چشم = Çeşm (göz)

ديده = Dide (göz)

مژگان = Müjgan (kirpikler)

لب = Leb (dudak)

كام = Kam (damak)

رخسار = Ruhsar (yanak)

گردن = Gerdan (boyun)

دل = Dil (yürek)

اشك = Eşk (göz yaşı)

پدر = Peder (baba)

مادر = Mader (ana)

برادر = Birader (erkek kardeş)

زن = Zen (kadın)

مرد = Merd (erkek)

داماد = Dâmâd (güvey)

پياز = Piyaz (soğan)

كبوتر = Kebûter (güvercin)

خرس = Hırs (ayı)

پلنگ = Peleng (kaplan)

سگ = Seg (köpek)

مار = Mar (yılan)

مور = Mur (karınca)

فردا = Ferda (yarın)

Yer Adları: Farsçada adlardan yer adı yapan çok sayıda ek vardır. Bunların en işlek olanlarıyla yapılmış kimi örnekler şunlardır:  

اقامتگاه = İkametgah (oturma yeri)

گلستان = Gülistan (güllük)

لالهزار = Lalezar (lale bahçesi)

ميگده = Meykede (içki evi)

كوهسار = Kuhsar (dağlık)

گاشن = Gülşen (gül bahçesi)

سنگلاخ = Senglah (taşlık)

Zaman Adları. Yer adları da yapan -gâh ve -istân ekleriyle yapılmıştır:

بامگاه = Bamgah (sabah)

شامگاه = Şamgah (akşam)

تابستان = Tabistan (yaz)

زمستان = Zemistan (kış)

Alet ve Kap Adları: Farsçada alet ve kap adları -dân ekiyle yapılmıştır: 

نمگدان = Nemekdan (tuzluk)

چايدان = Çay pişirme kabı

Küçültme Adları:

باغچه = Bağçe (bağcık / küçük bahçe)

كمانچه = Kemançe (küçük keman)

دخترك = Duhterek (kızcağız)

مردمك = Merdümek (adamcık)

Eşlik ve Ortaklık Adları: Bir takı gibi öne gelen hem- kelimesiyle birleşik kelime kalıbında yapılmıştır. Osmanlı Türkçesinde bu yapıda çok sayıda kelime kullanılmıştır:

هم عصر = hem-asr (aynı asırda yaşayan)

هم بزم = Hem-bezm (eğlence arkadaşı)

هم شهرى = Hem-şehri  

هم سال = Hem-sal (yaşıt)

Meslek Adları: Kılıcı (fail) adlarından ى -î ile türetilmiştir. Bu ek Arapça kılıcı adlarına da getirilmiş, onlardan da meslek adları yapılmıştır.

آهنكرى = Ahengeri (demircilik)

نجارى = Neccari (dülgerlik)

Yalın Adlar: Yalın kavramları gösteren adlar, sıfatlardan ve bir nitelik gösteren yalın adlardan ى -î (sonu ه ile bitenlerde گى -gî) ekiyle yapılmıştır:

هستى = Hesti (varlık)

نستى = Nisti (yokluk)

بدى = Bedi (kötülük)

بلندى = Bülendi (yükseklik)

ساختكى = Sahtegi (sahtelik)

Ünite 7

Sıfatlar

Sıfatlar bir varlığı niteleyen ya da türlü yönlerden belirten kelimelerdir.

Niteleme Sıfatları

اوزو نيول = Uzun yol

اكلى قماش = Enli kumaş

طار كچيد = Dar geçit

Karşılaştırma Sıfatları

Osmanlı Türkçesi'nde -rek ekiyle yapılmış karşılaştırma sıfatları vardır.

آقرق = Akrak (daha ak, en ak)

بولرق = Bolrak

اكشيرك = Ekşirek

دخى = Dahı / daha

اك = en

پك = pek

زياده = ziyade

زيادهسيله = ziyadesiyle

غايت = Ğayet

افراط ايله = İfrat ile

Arapça Karşılaştırma Sıfatları

احقر = Ahkar (daha alçak, pek alçak)

افضل = Efzal (daha üstün, en üstün)

اكبر = Ekber (en büyük)

انور = Enver (daha ışıklı)

Farsça Karşılaştırma Sıfatları

Farsçada sıfatların fazlalık ve üstünlük derecelerini yapan iki son ek vardır: -ter ve -terîn.  

كمتر = kemter (daha alçak, daha ufak)

كمترين = kemterin (en alçak, en ufak)

بهتر = bihter (daha iyi)

بهترين = bihterin (en iyi) Ar. A’lâ

Berkitme Sıfatları 

Türkçe Berkitme Sıfatları

Ekler ve zarflarla yapılmıştır. Fiilden -egen, -gen, -gin ve -giç ekleriyle türetilmiş berkitme sıfatlarıyla çokça karşılaşılır.

آغلغان = ağlağan (çok acı verici)

طارلغان = darılğan (çok huysuz)

ايصيرغان = ısırğan (ısırma huyu olan)

اوتورغان = oturğan (hiçbir işi olmayan)

اوشنكن = üşengen

اوه كن = evegen (aceleci)

ييه كن = yeyegen (çok yiyici)

Berkitme sıfatlarının Türkçedeki başka biçimleri 

آپاكسز = apansız

آپاق = apak

آپ آچوق = apaçık

Arapça Berkitme Sıfatları 

سياح = seyyah

كزاب = kezzab (çok yalancı)

خلاق = hallak (durmadan yaratan)

علامه = allame (bilgin)

ولود = velud (doğurgan)

اكول = ekul (çok yiyen)

مكثار = Miksar (çok konuşan)

Farsça Berkitme Sıfatları

آفريدگار = aferidgar (her şeyi yaratan)

پروردگار = perverdgar (bütün yaratıkları besleyen)

خاستار = hastar (çok istekli)

حيله كار = hilekar

 Berkitme sıfatları Farsçada بسيار bisyar (çok), بس bes (çok), نيك nik (iyi), سخت saht (katı, pek), پر pür (dolu), خيلى hayli (çok), بغايت begayet (son derece) gibi zarflarla da yapılır.

خيلى شيرين = hayli şirin

سخت سياه = saht siyah (kapkara)

Küçültme Sıfatları

Türkçe Küçültme Sıfatları

Bunlar sıfatlardan -rek (vurgulu), -ce (vurgulu), -cek ve -cik ekleriyle yapılmışlardır:     

آلچرق = alçarak

آقچه = akça

آلچاجق = alçacak

بريجك = biricik

Arapça Küçültme Sıfatları

جزويجه = cüzvice (biraz, azca)

اسمرجه = esmerce

Farsça Küçültme Sıfatları

Farsçada da küçültme sıfatı yapan bir ek yoktur. Farsça sıfatlara küçültme anlatımı

Türkçenin ekleri ve zarflarıyla aktarılmıştır:

آسانرق = asanrak (kolayca)

خيليجه = haylice

Belirtme Sıfatları

Gösterme Sıfatları

اوشبو = oşbu

شو = şu

شول = şol

اول = ol

او = o

  

Soru Sıfatları

قاچ = kaç

هانكى = hangi

نه = ne

 

Belirsiz Sıfatlar

ديكر = diğer

درلو درلو = türlü türlü

انواع = enva

 = هيچ برhiçbir 

هر = her

هانكى = hangi

Sayı Sıfatları

بر = bir

ايكى = iki

اوچ = üç

دورت = dört

بش = beş

آلتى = altı

يدى = yedi

سكز = sekiz

طوقوز = dokuz

اون = on

Arapça ve Farsça sayı sıfatları da Osmanlı Türkçesinde kullanılmıştır. Metinlerde en çok geçenler şunlardır:

احد = ehad (bir)

اول = evvel (ilk, birinci)

اثنان = isnan (iki)

ثانى = sani (ikinci)

ثلاث = selase (üç)

ثالث = salis (üçüncü)

اربعه = erba’a (dört)

رابع = rabi’ (dördüncü)

Farsça:

يك = yek

دو = dü

سه = se

چهار = çehar

پنج = penc

شش = şeş (altı)

هفت = heft (yedi)

هشت = heş (sekiz)

نه = nüh (dokuz)

ده = deh (on)

صد = sad (yüz)

هزار = hezar (bin)

صد هزار = sad hezar (yüz bin)

Ünite 8

Zamirler ve Zarflar

Zamirler isim sınıfından kelimelerdir.

Zamirlerin adlarla ortak yanı, söz içindeki ilişkilerinden doğan durumlara uygun olarak çekime uğramaları, onlar gibi durum eklerini alarak çekilmeleridir.

ZAMİRLERİN ÇEŞİTLERİ

Kişi Zamirleri 

Kişi zamirleri ben, sen, o; biz, siz, anłar/onłar'dır.

Tekil 1. ve 2. kişi zamirleri ben ve sen'in yönelme eki almış çekim şekillerinde kök, değişikliğe uğramıştır. Bu değişiklik yüzünden bana ve sana Osmanlı Türkçesinde بكا

 ve سكا gibi yazılır.

 

Kişi Zamirlerinin Çekimi 

بن = ben

بنم = benim

بكا = bana

بنى = beni

بنده = bende

بندن = benden

سن = sen

سنك = senin

سكا = sana

ساكه = sana

سنى = seni

سنده = sende

سندن = senden

  

او = o

انك = onun

اكا = ona

اوكى = onu

اونده = onda

اوندن = ondan

Çoğul

بز = biz

بزم = bizim

بزه = bize

بزى = bizi

بزده = bizde

بزدن = bizden

سز = siz

سزك = sizin

سزه = size

سزى = sizi

سزده = sizde

سزدن = sizden

 اونلر = onlar

انلرك = onların

انلره = onlara

انلرى = onları

انلرده = onlarda

انلردن = onlardan

Osmanlı Türkçesinde dönüşlülük zamiri كندو ve كندى olmak üzere iki şekilde yazılır.

كندم = kendim

كندك = kendin

      

Osmanlı Türkçesindeki gösterme zamirleri yakın için بو bu, اشبو işbu, اوشبو oşbu, az uzak için شو şu, شول  şoł, daha uzak için ise اول oł, او o'dur.

Soru Zamirleri كم kim ve نه  ne'dir.

Belirsiz Zamirler

كمسه = kimse

برى = biri

كشى = kişi

هركس = herkes

İlinti Zamirleri

Osmanlı Türkçesinde işleyiş bakımından eş değerde iki ilinti zamiri vardır:

كيم / كم = kim, كه = ki.

Her ikisi de hem zamir, hem bağlam olarak kullanılmıştır.

كه ki çekimsiz bir zamirdir.

İlinti zamirleriyle kurulmuş cümle tipleri Türkçeye Farsçadan gelmiştir.

ZARFLAR 

Sıfatların anlattıkları vasfı (niteliği), fiillerin anlattıkları kılış ve oluşu açıklayan ve değiştiren isim sınıfından kelimelerdir.

ZARFLARIN ÇEŞİTLERİ

اك = en

پك = pek

چوق = çok

دمين = demin

اير = er

كيچ = geç

دون = dün

كون = gün

Bir bölük zarf ise türemiş kelime yapısındadır. Bunlardan Türkçe olanları adlardan ve fiillerden belli eklerle türetilmiştir:

Adlardan:

صكره = sonra

يازين = yazın

Fiillerden: 

كچه = geçe

چوره = çevre

Birleşik yapıda birçok zarf bulunmaktadır. Bunların büyük kısmı ile, üzre, gibi, ḳadar, için başta olmak üzere belli takılarla yapılmıştır, dolayısıyla takı öbeği kalıbındadırlar:  

دليلكله = deliliğile

دوستلك اوزره = dostluk üzre

Nitelik (Hâl, Tarz, Tavır) Bildiren Zarflar

عجب = aceb

عادتا = adeta

عكسنه = aksine

بيله = bile

آيريجه = ayrıca

هله = hele

مكمل = mükemmel

الا = illa

صرف = sırf

Nicelik (Azlık Çokluk, Miktar) Bildiren Zarflar

آز = az

چوق = çok

پك = pek

فضله = fazla

خيلى = hayli

Yer, Yön Zarfları

آشاغى = aşağı

بورايه = buraya

اوده = evde

اوته = öte

نرهده = nerede

Zaman Zarfları

آخشام = ahşam

درحال = derhal

دون = dün

اكثرى = ekseri

ايركن = erken

حالا = hâlâ

صباح = sabah

سحر = seher

صكره = sonra

Soru Zarfları    

مى = mi

سبب = sebeb

Olumlu Karşılık, Benimseme, Beğenme ve Onaylama Bildiren Zarflar  

بى كمان = bi-güman (şüphesiz)

باش اوستينه = baş üstüne

بلكه = belki

اوت = evet

اولسون = olsun

Olumsuz Karşılık, Benimsememe, Beğenmeme, Onaylamama Bildiren Zarflar 

هيج = hiç

يوق = yok

Gösterme Zarfları   

 كور كه = gör ki

ما = ma

ايشته = işte

Sayı, Ölçü, Sıklık, Seyreklik, Yineleme Bildiren Zarflar

كنه = gene

نادر = nadir

تكرار = tekrar

زياده = ziyade

Sıra Bildiren Zarflar 

اول = evvel

صكره = sonra

Yoğunluk Derecesi, Çokluk ve Üstünlük Bildiren Zarflar

خيلى = hayli

پك = pek

Derecelenme Bildiren Zarflar

انجق = ancak

برز = biraz

İyi Dilek, Umma, Beklenti Bildiren Zarflar

انشاءالله = inşallah

كاشكه = keşki / keşke

Yüreklendirme, Kışkırtma Zarfları

تيزاول = tez ol

دى = de / di

Sakındırma, Uyarma Zarfları  

حذر = hazer (sakın)

زنهار = zinhar

Beğenme, Alkışlama Zarfları

آفرين = aferin

مرحبا = merhaba

Ünite 9

Fiiller

Fiiller kılış, oluş ve durum bildiren kelimelerdir.

Türkçede fiil tabanı yalın haliyle sadece emir kipinin 2. Kişisinde görülür: at, tut, sakla, git…

Bunun dışında hiçbir fiil tabanı çekimsiz olarak kullanılmaz.

Türkçede fiilleri tabanlarında –mek ekiyle yapılmış adlarla kullanırız, bunlara da mastar deriz.

بولمق = bulmak

آلمق = almak

سومك = sevmek

Fiillerin anlam özellikleri

Eylemin gerçekleşmesi ile ilgili anlam özellikleri  

Fiillerde, eylemlerin başlangıç, süre içinde gerçekleşiş ve bitiş olmak üzere üç aşamada gerçekleştiğini belirten bir anlatım özelliği bulunduğu görülür:

Kimi fiiller bir eylemin gerçekleşmesi için süre gerekmeyen bir oluş ve kılışı bildirir:

باشلامق = başlamak

كيرمك = girmek

Kimi fiiller sürerlik bildirir.

ييمك = yemek

بويومك = büyümek

قاينامق = kaynamak

Kimi fiiller ise, eylemin bitiş aşamasını anlatır;

بيتمك = bitmek

طورمق = durmak

Eylemin etkisiyle ilgili anlam özellikleri

Geçişli fiillerde eylem dışa dönüktür; eyleyen (özne), eylemini bir nesne üzerinde gerçekleştirmekte, böylece bir nesne etkilenmektedir:

Etkilenen nesne, bu fiillerin yüklemi olduğu cümlede nesne adını alır.

قيرمق = kırmak

كتورمك = getirmek

سومك = sevmek

Geçişsiz fiillerde ise, gerçekleşen eylem, yalnızca eyleyenle ilgilidir.

كلمك = gelmek

باقمق = bakmak

Durum ve oluş fiilleri genellikle geçişsizdirler.

Kimi fiiller, çeşitlenmiş sözlük anlamlarına göre, hem geçişli, hem geçişsiz özellik gösterirler. Bunlara ortada fiiller denir:

كچمك = geçmek -> a) dereyi / köprüyü geçmek geçmek kastediliyorsa nesne alır ama üstten / alttan geçti şeklinde bir ifade de yer alıyorsa nesne almaz.

Türkçede kullanışlarına göre iki türlü fiil şekli vardır: çekimli fiil, çekimsiz fiil. Çekimli fiil, fiilin kişi ve zaman ekleri almış şeklidir.  

كلورم = gelirim

كلسه = gelse

Çekimsiz fiil ise, fiil kök ve gövdelerinden belli eklerle yapılmış hem fiile, hem isme yatkın türemiş kelimelerdir.

Fiillerde Çatı 

Fiil tabanları, eylemin gerçekleşmesinde öznenin gösterdiği değişik davranışları ya da kazandığı farklı durumları anlatmak üzere değişik şekillere girer. Fiil tabanlarının bu türlü çeşitlenmesine çatı denir.

Türkçede fiil çatısının 6 görünüşü vardır. Bunlar -l-, -n-, -ş-, -t-, -r-, -me- ekleriyle kurulur:

Yalın görünüş: كورمك = görmek

Edilgen görünüş: كورلمك = görülmek

Dönüşlü görünüş: كورنمك = görünmek

Karşılıklı görünüş: كورشمك = görüşmek

Ettirgen görünüş: كوردورمك = gördürmek

Olumsuz görünüş: كورممك = görmemek

Çatı eklerinin yazılışı

Çatı eklerinden  -l-, -n-, -ş-, -t-  ünsüzle biten köklere bir bağlantı ünlüsüyle eklenir. Bu ünlü, kalıplaşan klasik yazımda gösterilmemiş, yani karşılığı olan bir harfle belirtilmemiştir:

صاتلمق = sat(ı)lmak

بولنمق = bul(u)nmak

بيلنمك = bil(i)nmek

طاقنمق = tak(ı)nmak

كينمك = ge(i)nmek

اورشمق = vur(u)şmak

اوچشمق = uç(u)şmak

آقتمق = ak(ı)tmak

قورقتمق = kork(u)tmak

Ancak dönemin sonlarında, uyuma bağlı olarak ı, i söylendiği kelimelerde ى ye ile; u, ü söylendiği kelimelerde و vav ile gösterilmiştir

Fiile ettiren görünüşü kazandıran eklerden -dir-, söyleyişte çeşitlenir;  -dır-, -dir-, -dur-, -dür-, 

-tır-, -tir-, -tur-, -tür- olmak üzere 8 türlü okunur. Osmanlı Türkçesi yazımında tek şekille, در  olarak yazılmıştır:

آلدرمق = aldırmak

بيلدرمك = bildirmek

بولدرمق = buldurmak

اولدرمك = öldürmek

Klasik yazımda –ir- ekinin, önceki dönemin uyumlu olmayan tek şekilli yazılışı da korunmuştur. Bu yazılış yüzünden, ekin, özellikle XVI. ve XVII. yüz yıllarda, bulunduğu her kelimede yuvarlak ünlü ile okunduğunu çeviriyazılı metinler göstermektedir:

شاشورمق = şaş-ur-mak

كچورمك = geç-ür-mek

Fiilleri olumsuz görünüşe sokan -me- eki, ince sıradan kelimelerde م  ve مه, kalın sıradan kelimelerde ise, genel olarak ما, bazen de مه biçiminde yazılmıştır:

Çekimsiz fiiller

كيدن = giden

كلن = gelen

Ad fiiller

Osmanlı Türkçesinde Türkçe bütün fiil tabanlarına -mek, -meklik, -me, ve -iş ekleri eklenerek yapılmış dört türlü adfiil vardır.

آلمق = almak

آكلمه = anlama

Sıfat fiiller

پشمش = pişmiş

آقار = akar

Zarf fiiller

Türkçede fiilden eklerle türetilmiş zarflar daha çok zarffiil niteliği taşırlar.

آلوب = alıp

بولوب = bulup

ايتمكله = etmekle

باقهرق = bakarak

بيلمكسزين = bilmeksizin

Çekimli Fiiller

Fiil tabanlarının zaman ve kişi ekleri almış şekillerine çekimli fiiller diyoruz.

Osmanlı Türkçesinde fiiller Türkçe asıllıdır.

Eklerin Sırası

Zaman ekleri + kişi ekleri + sayı ekleri.

Birleşik çekimlerde ise sıra bugün genel olarak zaman + tarz + kişi + sayı biçimindedir.

Fiillerde Zaman

Fiillerde Kişi

كوزلم = güzel-im

خستهسين = hasta-sın

كناردهيز = kenarda-(y)ız

اودهلر = evde-ler

كوزلدم = güzel-dim

كوزل ايدم = güzel-idim

TAKILAR

Başlı başına kavramları olmayan, isim sınıfından kelimelerden sonra gelerek onları söz içinde başka unsurlarla ilişkilendiren kelimelerdir.

Yapıları bakımından takıları: 1. Kök (asıl) Takılar; 2. Türemiş Takılar olarak iki bölüğe ayırabiliriz. Zarflar aynı zamanda takı olarak kullanılan kelimelerdir. Çoğu takılar aslında zarf olup bir isimden sonra geldiklerinde takı yerine geçmiş olurlar.

Adları yalın durumda, birtakım zamirleri ise ilgi durumunda isteyen takılar

ايله = ile

Genel olarak ardına takıldığı kelimeden ayrı yazılır.

ايچون = içün / ايچين = için

Genel olarak ayrı yazılmıştır.

Fiil adları ile birlikte kullanıldığında amaç bildirir.

Arapçadan alıntı “amaç” anlamı da bulunan اجل ecl ile kurulmuş belirsiz adtakımında bu anlamı pekiştirici olarak yer almıştır:

خاراچ ويرممك اجليچون = Haraç vermemek ecli içün

كبى gibi, تك ve işleyişçe denkleri

“Gibi” ve “tek” nitelikçe (vasıfça) benzerlik karşılaştırması takılarıdır.

Ayrıca yine Arapça امثل emsâl, مثل misâl, مثل misl ve مقوله makule “cins, tür” kelimeleri ile Farsça مانند manend “gibi” kelimesi de belirsiz adtakımlarında 3. kişi eki almış biçimleriyle benzerlikçe karşılaştırma için gibi yerine kullanılmıştır.

سيل مانندى = sel manendi (aktı)  

ايچره = içre / “içinde”, “arasında” anlamlarında yer bildiren bir takıdır.

اوزره = üzre / üzere / Zengin kavramları olan yer gösteren bir takıdır. Kurduğu öbekler daha çok yer ve nicelik zarfları olarak çok kullanılmıştır. وجهله =  Vechile (< vechi+ile) de aynı kavramları yansıtan bir takı gibi iş görmüştür.

آشورى = aşırı

Tek başına zarf olarak da kullanılır.  

Yönelme Durumunda Ad İsteyenler

كوره = göre / اكا كوره = ana göre

نسبت = nispet / نسبتا = nisbeten

قارشى = karşı

مقابل = mukabil

طوغرو / طغرى = doğru

دك = dek

يقين / ياقين = yakın

كلنجه = gelince

وارنجه = varınca

قارشيلق = karşılık

رغما = rağmen

داءر = dair

Ayrılma Durumunda Ad İsteyenler

Kurdukları ilişki ekin kendi anlatımlarına uygun olarak daha çok zaman, yer ve yön bakımındandır.  

اوكجه = önce

صكره = sonra

برى = beri

اوته = öte

يوقارو = yukarı

آشاغى = aşağı

ايچرو = içeri

طولايى = dolayı

Arapça ve Farsça Ön Takılar 

Arapça ve Farsçanın ön takıları Türkçenin yer yön bildiren yönelme, bulunma ve ayrılma eklerinin ve son takılarının karşılıklarıdır.    

Kök Takılar     

Önüne geldiği kelimeye bitiştirilerek yazılır:

ب / bi-

Türkçede karşılığı çoğu kez bulunma (-de) eki ve ile, için, yanında takılarıdır.

بالجمله = bil-cümle (hepsi, bütün, hep)

ل li-

Türkçede karşılığı için, dolayı, ötürü, gereği, yüzünden, tarafından gibi sebep bildiren takılardır:

لمحرره = li-muharririhi (yazarı tarafından)

له = le-

lehu / ona, onun için…

ت t

Yemin sözü olarak Allah kelimesinin önüne getirilir. تالله "tallahi"

و v 

Bu da yemin sözü olan vallâhi kelimesinde için anlamıyla kullanılır: والله / vallahi

على ‘alâ-

Karşılığı -ce, -den, üzre, üzerine, sebebinden, ḳarşı, göre gibi ek ve takılardır:

على قدرالطاق = ‘alâ kadri’t-taka “gücüne göre, gücü yettiğince”   

على الصباح = ale’s-sabah “sabahtan”

على اعاده = ale’l-ade “adet üzre, olageldiği gibi, olduğu gibi, sıradan”

  

عن = ‘an

-den, -den ötürü, için gibi ek ve takılara karşılıktır.

عن قريب = ‘an karib “yakından, çok geçmeden”

عن قصد = ‘an kasdin “bile isteye, kasıtlı olarak”

بلا = bila-

Birleşik bir takıdır (bi+lâ). Türkçenin -siz ekine karşılıktır:  

بلا سبب = bile-sebeb “sebepsiz”

Türkçenin -siz ekli sıfatlarının zarf olarak kullanılışı gibi, bu ön takıyla yapılmış kelimeler de zarf olarak kullanılır.     

فى fi-

Türkçede karşılığı -de eki ve içinde, arasında takılarıdır:  

فى الحقيقه = fi’l-hakika “gerçekte”

فى الواقع = fil’l-vakı “olduğu gibi, nasıl olmuşsa öyle”

الى ila-

Karşılığı -e yönelme eki ve öbekleşmede bu eki isteyen ḳadar takısıdır:

الى الان = ile’l-an “bu ana kadar”

الى الابد = ile’l-ebed “ebede kadar”

من min-

Türkçe karşılığı daha çok sebep anlatımıyla -den ekidir. Bu eki isteyen soñra, beri, ötürü, dolayı gibi takılarla da karşılanır:

من بعد = min ba’d “bundan sonra”

من جهة = min cihetin “bir cihetten, bir sebepten ötürü” 

مع ma’a 

Türkçe ile takısının karşılığıdır:

مع التأسف = ma’a’t-teessüf “teessüfle, vah vah diyerek”

مع عاءله = ma’a aile “maaile, aileyle, evce”

   

Takı Gibi Kullanılan Zarflar

بعد = ba’d “sonra”

Türkçede karŞılığı ayrılma durumu isteyen soñra takısıdır:

بعد الزوال = ba’de’z-zeval “güneş battıktan sonra”

بعد السلام = ba’d’s-selam “selamdan sonra”

نم بعد = min ba’a “sonra, artık”

فوق = fevk / “üst”

Türkçenin bir tür takı öbeğindeki “üstünde, üzerinde, üstünden” takılarına karşılıktır:

فوق العده = fevk’l-ade “olağanın üzerinde, alışılagelenin dışında”

تحت = taht “alt”

Anlamca Türkçenin belirsiz adtakımı kalıbındaki takı öbeklerindeki altı, altında, altından takılarına eştir:  

تحت القعه = tahte’l-kal’a “kale altında, kale altı”

قبل = kabl “ön”

Karşılığı +den durumunu isteyen öñce takısıdır:     

قبل الدخول = kable’d-duhul “girmezden önce”

 قبل التاريخ = kable’t-tarih “tarihten önce”

عند = ‘ind “yan, kat”

Türkçedeki yanında, ḳatında, nezdinde gibi takılara karşılıktır:

عندالله = inda’llah “Allah katında”

لدى = leda “yan, kat”

Türkçenin -de ekine, ayrıca yanında, katında takılarına karşılıktır:   

لدى الوصول = lede’l-vusul “vardıkta, ulaştıkta”

Takı öbeklerini oluşturan iki kelimenin arasında ا elif ve ل lâm harfleri yer alır. Bu iki harfe Arapçada “belirtme edatı” anlamında tarif harfi (harf-i ta‘rîf) denir. Adlara belirlilik kazandıran bu edatın ا (elif)'i (daha doğrusu hemze'si), görüldüğü gibi, hiçbir örnekte okunmamış; ل (lâm)'ı ise, kimi örneklerde l okunmuş, kimi örneklerde ise bunun yerini takıdan sonraki kelimenin ilk sesi almıştır. Edatın ا (hemze)'sinin okunmaması genel bir kuraldır.

Belirtme edatının lâm'ının okunmadığı harflere güneş harfleri (şems harfleri = hurûfü'ş-şemsiyye), okunduğu harflere ise ay harfleri (kamer harfleri = hurûfü'l-kameriyye) denir.

Güneş Harfleri: (lâm'ın okunmadığı harfler)

ت ث د ذ ر س ش ص ض ط ظ ل ن  

Ay Harfleri: (lâm'ın okunduğu harfler)

ب ج ح خ ع غ ف ق ك م و ه ى 

Farsça Ön Takılar     

Farsçanın ön takıları da Osmanlı Türkçesinde ancak yer aldıkları birleşik kelimelerde bulunur.

Kök Takılar

Bunlar Türkçenin ad çekimi eklerine ve kimi takılarına karşılık gelir. Bu yapıdaki kelimeler Osmanlı Türkçesinde ad, sıfat ve zarf olarak kullanılmıştır:

با = ba- (ile, -e, -li)

با خصوص = ba-husus / özellikle, bilhassa

با وقار = ba-vakar / vakarlı, oturaklı, ağır başlı

ب be- / ile, -e

بنام = be-nam / namlı, ünlü

بجد = be-cidd / gayretli

بر ber / üzre, üzere, üzerine, üzerinde, üstünde

بر منوال مشروح = ber-minval-i meşruh / açıklandığı üzere

بى bi- / -sız

بيچاره = bi-çare / çaresiz, zavallı

در  der / içinde, içine, -de

درآن = der-an / o anda, hemen

از ez / -den

از هر جهت = ez-her cihet / her yönden

  

نا na-, ne- (-siz)

نادان = na-dan / bilgisiz

نوميد = nevmid / (ne-umut) umutsuz

تا ta / kadar, dek, değin

تاكى = takey / ne zamana kadar

تاابد = ta-ebed / ebede kadar

Daha çok be- ile birlikte kullanılmıştır: تابصبح = ta be sabah / sabaha kadar

غير ğayr / başka, kendisi olmayan, öyle olmayan

غير عادل = ğayr-i adil

Takı Gibi Kullanılan Zarflar

Bunlar yer yön, zaman, çağ bildiren kelimelerine yönelme, bulunma ve ayrılma ekleri getirilerek yapılmış takılara benzerler.     

درون = derun / اندرون = Enderun (içinde)

بيرون = birun / بيرون باغ = birun-ı bağ (bağ dışında)

پس = pes (arkasında, arkasından, ardında, ardından)

پس پرده = pes-i perde (perde arkası, perde ardından)

پيش = piş (önünde, -de)

پيش پادشاه = piş padişah (padişah önünde)

درپيش = der-piş (önde, önce)

زير = zie (altına, altında)

زير زمين = zir-i zemin (yer altın, yer altında)

Ön Takı Olarak Kullanılan Adlar

باب = bab (kapı) / konu, husus)

درباب = der-bab (hakkında) درين باب = der-in bab (bu konuda)

براى = beray (için)

براى خهت = beray-i huda (Allah için)  

جهت = cihet (yön, taraf) = için. +den anlatımında ez- ile birlikte tamlanan olarak.

از جهت = ez-cihet-i (yüzünden, sebebinden)

حق = hakk (der- ile birlikte adtakımında tamlanan olarak):

درحق = der hakk-ı (…hakkında)

BAĞLAMLAR 

İkili kullanılanları vardır.

Türkçede bağlamların çoğu yabancı asıllıdır. Önceki dönemde ve yerine kullanılmış olan تقى

taḳı, دخى  dahı da Osmanlı Türkçesi içinde yerini yabancı karşılıklarına bırakmıştır.

Türkçe Asıllı Bağlamlar

انجق = ancak

اندن غيرى = andan ğayrı

انك اچون = anın içün/için

اندن ماعدا = andan ma’ada

اندن اوتورى = andan ötürü

بله = bile

بوليكى = bolay ki (umulur ki, olur ki, ola ki)

چونكم = çünkim

بوحالده كه = bu halde ki (halbuki)

ده = de

اكركم = eğer kim

ايله = ile

كرك = gerek

كركسه = gerekse

ها = ha

خاچان = haçan

حالبوكى = halbuki

همان كم = heman kim (ne zaman ki, …-diğinde)

همن تك = heman tek (yeter ki)

هرنه قدر = her ne kadar

امدى = imdi

ايستر = ister

ايسه = ise

قاچان = kaçan

كم = kim

ناصلكه = nasıl ki

نه وقتين = ne vaktın

نه وقت كى = ne vakt ki

نته كه = nite ki

نته كم = nitekim

اول اجلدن = ol ecilden

اولسببدن = ol sebepten

تا حدى كه = ta haddi ki (o derecede ki, o dereceye kadar ki)

تا كم = ta kim

تك = tek (yeter ki, el verir ki)

ينه = yine

يوخسه = yohsa

يوقسه = yoksa

Yabancı Asıllı Bağlamlar       

Hepsi Arapça ve Farsçadan alınmıştır.  

على الحصوص = ale’l-husus (özellikle)

بل = bel (belki)

بلكى = belki

بنا برين = bina ber-in (buna binaen, bundan ötürü, şöyle ki)

بناء على ذالك = binaen ala-zalik (ona göre, buna göre)

بناءعليه = binan aleyh

چون = çün (çünki, madem ki)

چونكه = çün ki

اكر = eger / eğer

اكرنه = egerne / egerni (yoksa, değilse)

اكرچه = egerçi ki / eğerçi ki

اما = emma / amma

ار = er (eğer)

فاما = fe-emma (ama, lakin)

فقط = fekat / fakat

فى الحقيقه = fi’l-hakika (gerçekten de)

كاه = gâh/kâh … gâh/kâh  

كر = ger (eğer)

كرچه = gerçi

كرچه كه = gerçi ki,

كرنه = gerne/gerni (yoksa, değilse)

خواه = hâh (ister)

حتى = hatta

هم = hem

همانقه = heman ki

خود = hod (aynı, de)

الا = illa

كزا = keza

كه = ki

لكن = lakin

ليك = lik (ancak)

ليكن = likin (lakin)

مع مافيه = ma ‘a ma-fih

مادام كه = madam ki

مكر = meğer

نه = ne

نهايت = nihayet

نهايتى = nihayeti

پس = pes

شايت = şayet

تاكه = ta ki

و = ve

واقعا = vakı ‘a (gerçekte, aslına bakılacak olursa)

وقتاكه = vakta ki

والا = ve illa

وكر = veger (ve eğer)

ولو = velev

ولوكه = velev ki

وليك = velik (ancak, velakin)

ور = ver (eğer)

ورنه = verne/verni (yoksa, eğer değilse)

وياخود = ve yahod

و = vü

يا = ya

ياخود = yahod

يعنى = yani

زيرا = zira

زيراكه = zira ki

و Osmanlı Türkçesinde ünlüyle biten kelimelerden sonra ve, vü ( آناسى وآتاسى ) anası ve atası “babası”, آبا واجداد  âbâ vü ecdâd “babalar ve atalar” gibi); ünsüzle biten kelimelerden sonra ise u, ü olarak okunmuştur ( ضبط وربط  zabt u rabt, امر وفرمان emr ü fermân gibi).

ÜNLEMLER

آ = a

عجايب = acayip

آفرين = aferin

آه = ah

آل آ = al a

آلارغه = alarga (çekilin, savulun)

الله بركات ويرسون = Allah berekat versin

الله عنايت ايليه = Allah inayet eyleye

الله سلامت ويره = Allah selamet vere     

امان = aman

آى = ay

با = ba

به هى = be hey

بره = bere

بيره = bire

بولا كه = bola ki (inşallah, keşki)

بره = bre

چوق ياشا = çok yaşa

دفع اول = defol

دستور = destur (çekil, yol ver)

دريغ = diriğ (yazık, vah vah)

اى = ey

ايا = eya

اى واه = eyvah

ايووالله = eyi/eyü vallah

اى والله = eyvallah

هاي = hay

هايده = hayde

حيف = hayf/hayıf (yazık, ne yazık)

حيفا = hayfa/hayıfa (vah, yazık)

هاى مدد الله = hay meded Allah

هله = hele

هي = hey

هيهات = heyhat (ne yazık)

هوهو = ho ho

اى = i (ey)

كاشكه = kaşki/kaşke

كيش = kiş

قولاى كله = kolay gele

لبيك = lebbeyk, لبه = lebe, لپه = lepe (buyur emrin olur)

مرحبا = merhaba (ne güzel, Allah esirgesin)

اوف = of

اوح اوح = oh oh

اولسون = olsun

پف = pef

په = peh/pif

پوه = pöh

صاقن = sakın

صاول = savul

سوس = sus

سبحان الله = sübhana’llah (bu ne iş, bu ne güzellik)

توه = tuh

اوف = uf

واه = vah

واى = vay

زه = zih (ne güzel)

Ünlemler Üzerine Notlar             

Ünite: 11

Ad takımları ve Sıfat takımları