OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I

OSMANLI TÜRKÇESİ GRAMERİ I

Ünite: 1

Arapçada Kelime Yapımı

Arapça bükünlü bir dildir (kelime yapımında sözcük kökleri değişir); bir kökten yeni kelimeler türetilirken başa ve sona ekler getirilmez.

Arapça kelimeler genel olarak iki guruba ayrılır:

a)      Asıl isimler (ism-i câmid) özel isimler, cins isimler ve sayı isimleri bu guruba girer.

b)      Türemiş isimler (ism-i müştak) fiilden türemiş bu isimler ise; masdar isimleri, ism-i fa’il, ism-i mef’ul, sıfat-ı müşebbehe, mübalağa-i fa’il, ism-i tafdil, ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i alet, ism-i tasgir, ism-i mensub şeklinde tasnif edilir.

İsm-i camid gurubundaki bütün kelimeler ile ism-i mekân, ism-i zaman, ism-i alet, ism-i tasgir gurubundaki kelimelerin hepsi isimdirler.

İsm-i fa’il, ism-i mef’ul, sıfat-ı müşebbehe, mübalağa-i fa’il, ism-i tafdil, ism-i mensub gurubundaki kelimeler ise sıfattırlar.

Arapça Kelime Yapımı

Birleşik kelimeler dışında Arapçada kelimeler ön ve son eklerle değil, bükünlenme yoluyla yapılır.

İki harfli edatlar ve birkaç istisna kelime dışında Arapçada bir kelime kökü en az üç harften oluşur. Bunlara asli harfler denir. Yeni kelime yapılırken bu asli harflerin başına, ortasına veya sonuna bir veya daha fazla harf ilave edilir. Bu ilave harflere zaid harfler (ekleme harfler) denir.

Kelime yapımı belli kalıplara göre yapıldığı için bu zaid harflerin hangi harfler olabileceği bellidir.

Zaid Harfler

Hamze (أ), Elif (ا), Te ( ت ), Sin ( س ), Mim ( م ), Nun ( ن ), Vav ( و ), He ( ه ), Ye ( ى )

Hamze (أ) sadece kelime başında zaid olur: افكار / efkâr, اخراج / ihraç. Osmanlı Türkçesinde bu gibi kelimelerde hamze yazılmayıp sadece hamzenin kürsüsü olan elif yazılır.

Elif (ا) kelime içinde uzun a (â) sesini karşılamak için kullanılır: ماهر / mâhir, مخابر / muhabir…

Te ( ت ) kelime başında, ortasında ve sonunda zaid olarak bulunabilir: تشكيل / teşkil, انتظار / intizar, شكايت / şikâyet…

Sin ( س ) ist-, müst- ses gurubuyla başlayan kelimelerde zaid harf olur: استثقال / istiskâl, مستقبل / müstakbel…

Mim ( م ) harfi sadece kelime başında zâid harf olur: معلوم / ma’lum, محكمه / mahkeme…

Nun ( ن ) harfi in-, mün- ses guruplarıyla başlayan kelimelerde başta, -ân ile biten kelimelerde ise sonra zaid olur: انكسار / inkisar, منكسر / münkesir, عرفان / irfan…

Vav ( و ) harfi genellikle kelime içinde uzun u (û) sesini karşıladığında zaid olur: معلوم / mal’ûm, مجهول / meçhul…

He ( ه ) harfi kelime sonunda Arapçadaki kapalı te harfi yerine kullanıldığında zaid olur: مدرسه / medrese, كتابه / kitabe…

Ye ( ى ) harfi kelime içinde uzun i (î) sesini karşıladığında zaid olur: تعليم / ta’lîm, فقير / fakîr…

Örnek:

Arapçada ‘yazmak’ fiilini oluşturan kök harfler: ب ت ك (k-t-b)

Bu kökten türetilmiş bazı kelimeler:

كتاب / kitâb

كاتب / kâtib

مكتب / mektûb

مكتب / mekteb

كتابه / kitâbe

Bu kelimelerde kelime kökünü oluşturan aslî harfler değişmezken, yeni kelimeler türetmek için bu kök harflere zaid harfler eklenmiştir.

Arapça Kelimelerin Vezni

Arapça bir kelimenin asli harflerinin yerine sırasıyla ف / ع / ل harfleri getirilip zaid harfler aynen korunur. Ortaya çıkan kalıp, kelimenin veznidir.

Kelimelerin Veznini Bulmak

جَهل / cehl “bilmeme, cahillik” kelimesi örnek olursa:

Zaid harfin olmadığı bu kelimede asli harflerin yerine ف / ع / ل harflerini getirip, kelimenin harekesiyle okursak, فَعل / fa’l çıkar karşımıza. Cehl kelimesinin vezni fa’l dir.

جاهِل / câhil kelimesi için aynı yöntemi kullanarak فاعِل / fâ’il kalıbını buluruz.

  

ضَرَر / zarar = فَعَل / fa’âl

دُخول / duhul = فُعول / fu’ûl

صَرف / sarf = فَعل / fa’l

Harflerine Göre Arapça Kelimeler

Arapça kelimeler asli harflerinin niteliklerine göre sahih ve mu’tell olmak üzere iki guruba ayrılır.

ى و ا harflerine illet harfleri denir.

Bu harflerden 1 veya 2 tanesi asli harfler içinde yer alırsa, böyle kelimelere mu’tell kelimeler denir.

İllet harfleri, kelime yapım sürecinde başka harflere dönüşür veya düşer. Dönüştükleri harfler yine illet harflerindendir.

Örnek: وزن vezn kelimesindeki و / vav illet harflerindendir. Bu kökten yeni bir kelime türetirken و ye / ى ye dönüşür: موزان / mivzan olması gereken kelime mîzân / ميزان şeklini alır.  

سيل / seyl kökünde ye / ى illet harfidir. Bu kökten türetilen اساله / isale kelimesinde ye / ى  düşmüştür.

Sahih kelimeler üç kısımdır: sâlim, mehmûz, muzâ’af.

Mu’tell kelimeler dört kısımdır: misâl, ecvef, nâkıs, lefîf.

Aksâm-ı seb’a

Asli kelimeler niteliklerine göre yedi kısma ayrılır, buna aksâm-ı seb’a denir.

1-      Sâlim / سالم : Asli harflerinden biri ا elif, و vav, ى ye, ء hamze olmayan ve içinde aynı cinsten iki harf bulunmayan kelimelere sâlim denir.

حلم / hilm = yumuşaklık, ağırbaşlılık

ضرب / darb = vurma, vuruş

ظلم / zulm = haksızlık, eziyet

لطف / lutf = lütuf

صبر / sabr = sabır

2-      Mehmûz / مهموز: Asli harflerinden biri ء hamze olan kelimelere mehmûz denir.

أدب / edep = edep

أمر / emr = iş, buyruk

أكل / ekl = yeme

رأى / re’y = görüş

جزء / cüz’ = parça

3-      Muzâ’af  / مضاعف: Asli harflerinden son ikisi aynı olan kelimelere muzâ’af denir.

سبب / sebeb

قرار / karar

عدد / aded

سرور / sürûr

رد / redd

4-      Misâl /  مثل: Asli harflerinden ilki و vav veya ى ye olan kelimelere misâl denir.

وعظ / va’z = nasihat

وقوع / vuku = olma, oluş

يسر / yüsr = kolaylık

يمن / yümn = bereket

يقين / yakîn = şüphesiz bilme

5-      Ecvef / اجوف: Asli ikinci harfi و vav veya ى ye olan kelimelere ecvef denir.

قول / kavl = söz

سوق / sevk

سير / seyr

بيع / bey’ = satma, satış

6-      Nâkıs / ناقص: Asli harflerinden üçüncüsü illet harflerinden biri olan kelimelere nâkıs denir.

سهو / sehv = yanılma

شقاوت / şakavet = eşkıyalık

سعى / sa’y = çalışma

7-      Lefif / لفيف: Asli harflerinden ikisi illet olan kelimelere lefif denir.

ولايت / velayet = veli olmak, velilik

وفا / vefa = sözünde durma

وقايه / vikaye = koruma

طى / tayy = çıkarma

Arapça İsimler ve Çokluk

Üç asli harften oluşan köklere sülasi, dört asli harften oluşan köklere rubai, beş asli harften oluşanlara humasi denir.

İsim,

Varlıkları gösteren kelimelerdir. Cins ve özel isim olmak üzere iki guruba ayrılırlar.

Masdar,

Hareket, oluş, kılış bildiren kelimelerdir. Mücerred, mimli, mezidünfih ve mec’ûl olmak üzere dört guruba ayrılırlar.

İsm-i fâ’il,

Masdarı yapanı ifade eden kelimelere verilen addır: yazıcı, kırıcı, yazan, yazar gibi…

İsm-i mef’ûl,

Masdara maruz kalanı ifade eden kelimelerdir: kırılmış, kırık, yazılmış, kırık gibi…

İsm-i tafdil,

Sıfatlarda derece açısından daha üstün olma durumunu gösteren kelimelerdir. Daha güzel, en büyük gibi…

İsm-i tasgir,

Küçültme kategorisidir. +cık, +cik, +cığaz, +ciğez ekleriyle yapılan kelimeler gibi…

İsm-i mekân,

Masdarla ifade edilenin gerçekleştiği yeri bildiren kelimelerdir. Derslik, kömürlük, çalışma yeri gibi…

Mübalağa-i fa’il,

Masdarla ifade edilenin özne tarafından fazlaca yapıldığını anlatan kelimelerdir. Çok konuşan, çok gezen, kırılgan, pişeğen gibi…

İsm-i mensub,

Nispet ifade eden kelimelerdir. Kelime sonuna nispet eki getirilmek suretiyle yapılır. İstanbullu, demirden, mektupçu gibi…

İsimlerin Vezinleri

İsim teşkilinde kullanılan bazı kalıplar:

Fa’l / فَعْل

شمس / şems, ثور / sevr (öküz), جوز / cevz, لحم / lahm (et), زرع / zer’ (ekin).

Fi’l / فِعْل

بٔر / bi’r (kuyu), ذٔب / zi’b (kurt), رجل / ricl (ayak)

Fu’l / فُعْل

فلك / fülk (gemi), قفل / kufl (kilit), نقل / nukl (meze)

Fa’al / فَعَلْ

قلم / kalem, قمر / kamer, جبل / cebel (dağ), ثمر / semer (meyve)

Fa’lel / فَعْلَلْ

خردل / hardal, ثعلب / sa’leb (tilki), صرصر / sarsar (fırtına)

Fu’lul / فُعْلُلْ   

بلبل / bülbül, فستق / fustuk, فندق / funduk, هدهد/ hüdhüd (ibibik kuşu)

Arapça İsimlerde Çokluk

İkilik (tesniye)

Arapça kelime yapımında tesniye +eyn ( ين ) ve +an ( ان ) ekleriyle yapılır.

طرف / taraf / طرفين / tarafeyn (iki taraf)

دولت / devlet / دولتين / devleteyn (iki devlet)

ليله / leyle / ليلتين / leyleteyn (iki gece)

Tesniye yapımında kullanılan +an eki Osmanlı Türkçesinde çok az kullanılmıştır.

Çokluk (cem)

Arapçada çokluk, eklemeli ve bükünlü olmak üzere iki guruba ayrılır.

Eklemeli çokluklar sâlim çokluk (cem’-i sâlim) adını alır. +în ( ين ), +ûn ( ون ) ekleri müzekker (eril), +ât ( ات ), eki ise müennes (dişil) çoklular yapar.

Bükünlü çokluklar mükesser çokluk (cem’-i mükesser) adını alır. İsmin asli harflerine çeşitli zaid harflerin ilave edilip belli vezinlere konulmasıyla elde edilir. Cem’-i mükesserler (=bükünlü çokluk), cinsiyet kategorisinde dişil (müennes) sayılırlar.

Örnekler:

Felek / فلك / eflak / افلاك (gökler) vezni: ef’al / افعل

Kasr (köşk) / قصر / kusûr / قصور (köşkler) vezni: fu’ul / فعول

Sâlim çokluklar

Sâlim çokluğu teşkil eden eklerden +in ve +un ekleri eril (müzekker) çokluk yapar.

مسلم / müslim: مسلمين / müslim+in / مسلمون / müslim+un (Müslümanlar)

مؤمن / mü’min: مؤمنين / mü’min+in / مؤمنون / mü’min+un (müminler)

Sâlim çokluğu teşkil eden eklerden +at eki ise dişil (müennes) çokluk yapar. Bu eki alan kelimenin sonunda ه ve ت harfleri varsa bu harfler yazılmaz.

معلمه / muallime (bayan öğretmen) / معلمات / muallimat

Fiillerin masdar şekillerinin pek çoğu +at ekiyle çokluk haline getirilir.

وقوع / vuku’ / وقوعات / vukuat

اخراج / ihrac / اخراجات / ihracat

Mükesser çokluklar esas olarak semaidir yani hangi kelimenin hangi kalıba göre çokluk yapılacağını Arapça konuşan halkların asırlar öncesinde oluşmuş uzlaşmaları belirlemiştir.

Cem’-i mükesserler (=bükünlü çokluk), cinsiyet kategorisinde dişil (müennes) sayılırlar. Farsça yapılı sıfat tamlamasında cem’-i mükesser kalıbında olan bir isimden sonra gelen sıfat da müennes yapılır.

Başlıca cem’-i mükesser kalıpları:

Ef’âl / افعال  

كدر / keder - اكدار / ekdar (kederler)

سبب / sebeb - اسباب / esbab

شخض / şahs - اشخاص / eşhas

نهر / nehr - انهار / enhar

شكل / şekl - اشكال / eşkal

Fu’ûl / فعول

امر / emr - امور / umûr (işler-emirler)

علم / ilm - علوم / ulûm (ilimler)

دين / deyn - ديون / duyûn (borçlar)

ملك / melik - ملوك / mülûk (hükümdarlar)

فن / fenn - فنون / fünûn (fenler-bilimler)

عقل / akl - عقول / ukûl (akıllar)

  

Fu’ul / فعل

كتاب / kitab - كتب / kütüb

طريق / tarik - طرق / turuk (yollar)

سفينه / sefine - سفن / süfün (gemiler)

Fu’al / فعل

امت / ümmet - امم / ümem (ümmetler)

دولت / devlet - دول / düvel

صورت / suret - صور / suver (resimler-suretler)

Fi’al / فعل

نعمت / nimet - نعم / ni’am (nimetler)

محنت / mihnet - محن / mihen

ملت / millet - ملل / milel

حكمت / hikmet - حكم / hikem

Fi’âl / فعال

جبل / cebel - جبال / cibâl (dağlar)

رجل / racül - رجال / ricâl (adamlar)

بلده / belde - بلاد / bilâd

عبد / abd - عباد / ibâd

كبير / kebir - كبار / kibâr

عظيم / azîm - عظام / izâm

Fu’’âl / فعال

Fâ’il (فاعل) veznindeki bazı kelimelerin çokluğu bu vezinle yapılır.

حاكم / hakim - حكام / hükkam

كاتب / katib - كتاب / küttab

طالب / talib - طلاب / tullâb

Fa’ale / فعلة

Fa’il (فاعل) veznindeki birçok kelimenin çoğulu bu vezinle yapılır.

طالب / tâlib - طابه / talebe (öğrenciler)

عاجز / aciz - عجزه / aceze

Fu’alâ / فعلاء

Fâ’il (فاعل) ve fa’îl (فعيل) veznindeki bazı kelimelerin çoğulu bu vezinde gelir. Veznin sonundaki hamze genellikle yazılmaz.

عالم / alim - علما / ulema

شاعر / şair - شعرا / şu’ara

فاضل / fazıl - فضلا / fuzala (fazıllar-erdemliler)

سفير / sefir - سفرا / süfera

وزير / vezir - وزرا / vüzera

Fe’â’il / فعاءل

صحيفه / sahife - صحاءف / sahâ’if

رساله / risale - رساءل resâ’il

حقيقت / hakikat - حقاءق / hakâ’ik

فضيلت / fazilet - فضاءل / fazâ’il

لطيفه / latife - لطاءف / letâ’if

وظيفه / vazife - وظاءف / vezâ’if

نتيجه / netice - نطاءج / netâ’ic

Fevâ’il / فواعل

جامع / câmi’ - جوامع / cevâmi’

حادثه / hadise - حوادث / havadis

قاعده / kaide - قواعد / kava’id

عالم / âlem - عوالم / avâlim

شاهد / şahid - شواهد / şevahid

ساحل / sahil - سواحل / sevahil

تابع / tabi’ - توابع / tevâbi’

Fevâ’îl / فواعيل

قانون / kanun - قوانين / kavanin

تاريخ / tarih - تواريخ / Tevarih

خاقان / hakan - خواقين / havakin

Efâ’il / افاعل

اكبر / ekber - اكابر / ekabir

اعظم / a’zam - اعاظم / e’azım

ارزل / erzel - ارازل / erâzil

اقرب / akreb - اقارب / ekarib (en yakınlar)

Efâ’îl / افاعيل

اقليم / iklim - اقاليم / ekalim (ülkeler-diyarlar)

حديث / hadis - احاديث / ehadis

استاذ / üstaz - اساتيذ / esatiz

Ef’ilâ / افعلاء

Fa’îl (فعيل) vezninin nakısı fa’î şeklini alır. Bu tür kelimelerin çokluğu ef’ilâ (افعلاء) veznindedir.

نبى / nebi - انبيا / enbiya

ولى / veli - اوليا / evliya

ذكى / zeki - اذكيا / ezkiya

Ef’ile / افعلة

جواب / cevab - اجوبه / ecvibe

زمان / zaman - ازمنه / ezmine

سلاح / silah - اسلحه / esliha

لسان / lisan - السنه / elsine

متاع / meta’ - امتعه / emti’a

Mefâ’il / مفاعل

Mef’al (مفعل), mef’alet (مفعلة), mef’il (مفعل), mef’ilet (مفعلة) veznindeki kelimelerin çokluğu bu vezinde yapılır.

مكتب / mekteb - مكاتب / mekatib

مذهب / mezheb - مذاهب / mezahib

مقصد / maksad - مقاصد / mekasıd

مصرف / masraf - مصارف / mesarif

مجلس / meclis - مجالس / mecalis

منْزل / menzil - منازل / menazil

مدرسه / medrese - مدارس / medaris

معرفت / ma’rifet - معارف / me’arif

منفعت / menfa’at - منافع / menafi’

Mefâ’îl / مفاعيل

Mef’ûl (مفعول), mef’al (مفعل), mif’âl (مفعال)veznindeki bazı kelimelerin çokluğu bu vezinle yapılır.

مجنون / mecnun - مجانين / mecanin

مفتاح / miftah - مفاتيح / mefatih (anahtarlar)

  

Tefâ’îl / تفاعيل

Bilhassa tef’îl (تفعيل) veznindeki kelimelerin pek çoğunun çokluğu bu vezinle yapılır.

تصوير / tasvir - تصاوير / tesavir

تركيب / terkib - تراكيب / terakib

تكليف / teklif - تكاليف / tekalif

Ef’ul / افعل     

نجم / necm - انجم / encüm (yıldızlar)

نفس / nefs - انفس / enfüs

Ünite 2

Arapça Kelime Yapımı

Arapça Masdarlar

Masdarlar, fiillerden türemiş isim kategorisindeki kelimelerdir. Türkçede –mak/-mek ve –ma/-me ekleriyle yapılan isimler masdar olarak karşımıza çıkar. Arapçada örnekler daha fazladır.

Arapça dilbilgisinde fiilin görülen geçmiş zaman 3. teklik şahsındaki şekli fiilin en yalın halidir. (قَتَبَ) ketebe / “yazdı” fiili, bu kökten türemiş kelimelerin en yalın halidir.

Arapçada masdarlar, türetildikleri fiilin teklik 3. şahıstaki çekimlerinde zaid harf alıp almama durumlarına göre iki guruba ayrılırlar. Zaid harf bulundurmayan masdarlara mücerred masdarlar (yalın masdarlar), zaid harf bulunduran masdarlara mezidünfih masdarlar (artırılmış, ilave edilmiş masdarlar) denir.

Mücerred (yalın) masdarların kalıpları belli bir anlamı işaret etmez. Niçin o vezinden türetildiğinin belli bir belli bir kuralı yoktur. Bu nedenle yalın masdarlara semai masdarlar (işitilip öğrenmeye dayalı masdarlar) da denir.

Mezidünfih masdarların kalıpları ise belli anlamlar üretirler. Her fiil her kalıba getirilip yani bir kelime üretilemez. Fiilin geçişli ve geçişsiz olması önemlidir. Buna göre kalıplar etken-edilgen-dönüşlü-işteş çatılarda belli anlamlar üretirler. Bu nedenle mezidünfih masdarlara kıyasi masdarlar da denir. Kıyasi masdarların sözlüğe bakılmadan sezilebilmesine imkân tanıyan anlam çerçeveleri vardır.

Mücerred Masdarlar

Semai / mücerred masdarların çoğunda asli harflerin sayısı üçtür.

Vezinleri

Fa’l = emr, bahs, cehl

Fi’l = izn, hilm, zikr

Fu’l = buhl, hüsn, hükm

Fa’al = amel

Fa’let = gayret

Fi’let = fikret

Fu’let = şöhret

Fu’ûl = zuhur

Fu’ûlet = hükûmet

Fa’âl = zeval

Fi’âl = firar

Fa’âlet = rehavet

Fi’âlet = hikâye, şikâyet

Fi’lân = Rıdvan

Fu’lân = hüsran

Fa’alân = devren

Tef’âl = tekrar

Rübai Mücerred Masdarlar

Dört asli harfli bu masdarların tek bir vezni vardır: fa’lelet / (فعللة)

Bazı cümle ve ibarelerin kısaltmasından oluşmuş kelimeler de fa’lelet veznindedirler. Bu gibi kelimelere menhut denilir (elhamdülillah yerine hamdele, bismillahirahmanirahim yerine besmele gibi).

Mimli Masdarlar

Semai bazı masdarlar vardır ki ortak özellikleri başlarında bir mim (م) olmasıdır. Bunlara mimli masdarlar denir.

Mef’il (مفعل)vezni

(وعد) va’d / (موعد) mev’id = söz verme

Mef’ilet (مفعلة) vezni

(عرفان) irfan / (معرفت) ma’rifet = bilme, bilgi

Mef’al (مفعل) vezni

(طلب) taleb / (مطلب) matlab = istek

Mef’alet (مفعلة) vezni

(رحمت) rahmet / (مرحمت) merhamet

Mec’ûl Masdarlar

Bazı sıfat ve isimlerin sonuna /iyyet/ (يت) eki getirilerek Türkçede +lık/+lik ekiyle karşıladığımız anlamlarda kelimeler yapılır.

(انسان) / (انسانيت) = insan / insaniyet

İsm-i Fâ’il ve İsm-i Mef’ûl

Fiil kökündeki hareketi yapanı işaret eden sözcüklere ism-i fâil, bu harekete maruz kalanı işaret eden sözcüklere de ism-i mef’ûl denir.

İsm-i fâillerde elif (ا), ism-mef’ullerde ise mim (م) ve vav (و) harfleri zaid harf olarak karşımıza çıkar.

Mücerred masdarların ism-i failleri (فاعل) fâil vezninde; ism-i mefulleri ise (مفعول) mef’ûl veznindedir.

Fiil kökü: (كتب) İsm-i fâ’ili: (كاتب) İsm-i mef’ûlü: (مكتوب)

Ünite 3

Mezidünfih Masdarlar

Mezidünfih masdarlar belli bir kalıp içinde belli bir anlam üretirler. Masdarın geçişli/geçişsiz, etken/edilgen, dönüşlü veya işteş çatıda olduğunu bilirsek, işaret ettiği anlam dairesini belirleyebiliriz.

Osmanlı Türkçesinde sıkça kullanılan dokuz babı vardır:

İf’âl (افعال)

Tef’îl (تفعيل)

Tefa’’ul (تفعل)

Tefâ’ul (تفاعل)

Müfê’alet (مفاعلة)

İnfi’âl (انفعال)

İf’tiâl (افتعال)

İf’ilâl (افعلال)

İstif’âl (استفعال)

İf’âl (افعال) Babı

Bu babda başta ve ortada yer alan elifler (ا) zaid harflerdir.

(كرم) kerem / (اكرام) ikram

Bu babdaki masdarların çatısı geçişlidir. Geçişsiz bir fiil bu baba eklendiğinde geçili olur ve nesne alır.

(علم) ilm / (اعلام) i’lâm (bir şeyi bildirme)

(سقوط) sukut (düşme) / (اسقاط) iskat (bir şeyi düşürme)

Bu babda (اسلام) ve (امكان) gibi geçişsiz masdarlar da vardır.

İf’âl Babının İsm-i Fâili (مُفعِل) müf’il vezninde yapılır.

(اكرام) ikrâm / (مكرم) mükrim

İf’âl Babının İsm-i Mef’ûlü (مُفعَل) müf’al vezninde yapılır.

(اكرام) ikram / (مكرم) mükrem

Tef’îl (تفعيل) Babı 

Tef’îl babında baştaki te (ت) ile ortadaki ye (ى) harfleri eklemedir.

(علم) ‘ilm / (تعليم) ta’lim

(شكل) şekl / (تشكيل) teşkil

(قرب) kurb (yakın olma) / (تقريب)

(جهل) cehl / (تجهيل) techil

(ثلاثه) selase / (تثليث) teslis

Tef’îl Babının İsm-i Fâili müfa’’il (مفعّل) vezninde yapılır.

(تعليم) / (معلم) mu’allim

(تسكين) / (مسكن) müsekkin (sakinleştirici)

(تأليف) / (مؤلف) mü’ellif

Tef’îl Babının İsm-i Mef’ûlü müfa’’al (مفعل) vezninde yapılır.

(ترتيب) tertib / (مرتب) müretteb

(تعليم) ta’lim / (معلم) mu’allem

(تثليث) teslis / (مثلث) müselles (üçgen)

(تأديب) te’dib / (مؤدب)

Tefa’’ul (تفعل) Babı

Bu vezinde baştaki te (ت) eklemedir. Ayın (ع) harfi de şeddeli okunur.

Tefa’’ul babı, tef’il babının dönüşlüsüdür ve genellikle geçişsiz masdarları türetir. Bu ikisini karıştırmamak için yazılışta tefa’’ul vezninin ye (ى)’siz olduğuna dikket edilmelidir.

(درس) ders / (تدرس) tederrüs (ders alma)

(جمع) cem’ / (تجمع) tecemmu’ (toplanma)

(كبر) kibr / (تكبر) tekebbür (kibirlenme)

(حركت) hareket / (تحرك) taharrük (kımıldanma)

(زوج) zevc / (تزوج) tezevvüc (evlenme)

(جنت) cinnet / (تجنن) tecennün (cinnet geçirme)

Tefa’’ul Babının İsm-i Fâ’ili mütefa’’il (متفعل) vezniyle yapılır.

(تكلم) tekellüm (konuşma) / (متكلم) mütekellim (konuşan)

(تردد) tereddüd / (متردد) mütereddid

(تأهل) te’ehhül (evlenme) / (متأهل) müte’ehhil (evli)

Tefa’’ul Babının İsm-i Mef’ûlü mütefa’’al (متفعل) vezninde yapılır.

(تشبث) Teşebbüs / (متشبث) müteşebbes (teşebbüs olunan şey

Tefâ’ul Babı (تفاعل)

Bu vezinde baştaki te (ت) ve ortadaki elif (ا) harfleri eklemedir. Bu masdarların bir kısmı özneleri açısından işteşlik ifade ederler (çarpışma, kapışma, yardımlaşma). Bir kısım masdarlar özneleri bakımından dönüşlüdürler (olgunlaşma, artma, çoğalma). Nesneleri açısından çoğunlukla geçişsizdirler (temayül/meyletme, tefahur/övünme, tecavüz/öteye geçme). Sıkça görülen bir başka özellik ise gerçekte olmayan bir hali varmış gibi gösteren yapmacık ifadelerdir (tecahül/bilmez gibi davranma, tegafül/tanımıyormuş gibi davranmak, temaruz/hastaymış gibi davranmak).

Tefâ’ul babının ism-i fâ’ili, müfefâ’il (متفاعل) vezniyle yapılır.

(تصادف) / (متصادف) mütesâdif = rastlayan

(تشاعر) / (متشاعر) müteşâ’ir = şairlik taslayan

Tefâ’ul babının ism-i mef’ûlü, mütefâ’al (متفاعل) vezniyle yapılır.

(تجافز) / (متجاوز) mütecâvez = tecavüz edilen, aşılan

Müfâ’alet (مفاعلة) babı

Bu babda baştaki mim, ortadaki elif ve sonraki te eklemedir. Sondaki te, Osmanlı Türkçesinde ya açık te (ت) veya (ه)e/a şeklinde yazılır. Masdarların çatıları geçişli ya da geçişsiz olabilir. Özneleri bakımından genellikle işteşlik ifade ederler.

(عهد) ahd / (معاهدہ) mu’âhede (anlaşma)

(سبقت) sebkat (geçme) / (مسابقه) müsabaka (yarışma)

(عمل) ‘amel / (معامله) mu’âmele (davranışta bulunma)

Müfâ’alet babının ism-i faili müfâ’il (مفاعل) vezninde yapılır.

(مخابره) / (مخابر)

Müfâ’alet babının ism-i mef’ûlü, müfâ’al vezninde yapılır.

(مخاطبه) muhataba (söyleşme) / (مخاطب) muhatab

İnfi’âl (انفعال) babı

Bu babda baştaki elif, nun ve ortadaki elif eklemedir. Bu babdaki masdarların çatıları özneleri bakımından genellikle dönüşlü, bazıları da edilgendir. Nesneleri bakımından da geçişsizdir, yani nesne almazlar.

(بسط) bast (açma) / (انبساط) inbisat (açılma, ferahlama)

(جزب) cezb / (انجذاب) incizâb (çekilme, çekim)

(قطع) kat’ (kesme) / (انقطاع) inkıtâ’ (kesilme, kesintiye uğrama)

İnfi’âl babının ism-i fâ’ili, münfa’il (منفعل) vezniyle yapılır.

(انكسار) inkisâr (kırılma) / (منكسر) münkesir (kırılan)

(انقلاب) inkılab (dönme, değişme) / (منقلب) munkalib (dönen, değişen)

İnfi’âl babının ism-i mef’ûlü yoktur.

İf’ilâl (افعلال) babı

Bu babda başta ve ortada yer alan elifler eklemedir. Üçüncü asli harf tekrarlanır. Anlam bakımından geçişsiz masdarlar türetir. Daha çok renk ve fiziki noksanlıkları ifade eden kelimeler türetir.

(عوج) ‘ivec (eğrilik) / (اعوجاج) i’vicâc (eğrilme)

(حمرت) humret (kırmızılık) / (احمرار) ihmirar (kızarma)

İf’ilâl babının ism-i fâ’ili, müf’all (مفعل) vezniyle yapılır.

(اغبرار) iğbirâr (gücenme) / (مغبر) muğberr (gücenen)

(اسوداد) isvidâd (kararma) / (مسود) müsvedd (kararan)

İf’ilâl babının ism-i mef’ûlü yoktur.

İft’âl (افتعال) babı

Bu babda baştaki elif ile ortadaki te ve elif harfleri zaiddir. Bu babdaki masdarların çatıları dönüşlü ve geçişsizdir.

(جمع) cem’ / (اجتماع) ictimâ’

(عقد) ‘akd / (اعتقاد) i’tikad

(كسب) kesb (kazanç) / (اكتساب) iktisâb (kazanma)

(د ذ ز ص ض ط ظ) gibi dişsi ünsüzlerle başlayan sülasi mücerred masdarlar ifti’âl babına nakledildiklerinde vezinlerinde bazı değişiklikler olur.

İlk harf (ض ص) ise vezindeki ekleme te harfi tı’ya dönüşür: (ضرب) / (اضطراب)

İlk harf (ط) ise ekleme te harfi tı’ya dönüşür ve iki tı birleşir (idgam olur): (طلوع) tulû (doğma) (اطلاع) ıttılâ (kişinin içine doğma).

İlk harf (ز) ise ekleme te harfi dal’a dönüşür: (زوج) / (ازدواج) izdivac (evlenme).

İlk harf (د ذ) ise vezindeki ekleme te harfi dal’a dönüşür ve oluşan iki dal harfi tek olarak yazılır (idgam olur): (دعوى) da’vâ / (ادعا) iddia etme, (ذخيره) zahire / (ادخار) iddihâr (ilerisi için biriktirme).

İfti’âl babının ism-i fâ’ili, müfta’il (مفتعل) vezninde yapılır.

(اعتدال) i’tidâl / (معتدل) mütedil

(انتشار) intişar / (منتشر) münteşir

(افتخار) iftihar / (مفتخر) müftehir (övünen)

İfti’âl babının ism-i mef’ûlü, müfta’al (مفتعل) vezniyle yapılır.

(اكتساب) iktisab / (مكتسب) mükteseb (kazanılmış)

(اخصار) ihtisar / (مختصار) muhtasar (kısaltılmış)

(انتخاب) intihab (seçme) / (منتخب) müntahab (seçilmiş)

İstif’âl (استفعال) babı

Bu badaki elifler, sin ve te harfleri eklemedir. Masdarların anlamları genellikle geçişlidir, nesne alırlar.

(ملك) / (استملاك) istimlak (mülk edinme)

(قبل) / (استقبال) istikbal (gelecek, birini yola çıkıp karşılama)

Geçişsiz örnekleri de vardır:

(حق) / (استحقاق) istihkak (hak etme, hak edilen şey)

Bu babdaki masdarlar bir şey isteme, dileme anlamını üretirler.

Bu masdardaki kimi masdarlar sayma, addetme anlamını üretirler.

İstif’âl babının ism-i fâ’ili, müstef’il (مستفعل) vezniyle yapılır:

(استحصال) istihsal (üreme) / (مستحصل) müstahsil (üreten)

(استنساخ) istinsah (bir eserin kopyasını yazma) / (مستنسخ) müstensih (istinsah eden)

İstif’âl babının ism-i mef’ûlü, müstef’al (مستفعل) vezninde yapılır.

(استهجان) istihcan (çirkin görme) / (مستهجن) müstehcen (çirkin görülen).

Mezidünfih masdarların birçok babının ism-i fâ’il ve ism-i mef’ûlleri aynı şekilde yazılır. Aralarındaki fark ism-i fâ’illerde sülasi mücerred kökün asli ikinci harfine denk gelen ayın harfinin esreli; ism-i mef’ûllerde ise üstünlü okunmasıdır.

Özet:

Mezidünfih masdarlardan,

if’âl babı geçişli;

tef’îl babı geçişli;

tefa’’ül babı genellikle dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli;

tefâ’ül babı çoğunlukla işteş, dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli;

müfâ’alet babı işteş, geçişsiz, geçişli;

if’ilâl babı dönüşlü, edilgen, geçişsiz;

if’ilâl babı geçişsiz; iftiâl babı dönüşlü, geçişsiz;

istif’âl babı geçişli çatılarda masdar üretir.

Ünite 4

Arapça Kelime Yapımı

Sıfat-ı Müşebbehe

Öznedeki değişmeyen bir durum ve niteliği bildiren kelimelere sıfat-ı müşebbehe denir. Bunlar ismi faillere benzerler. İsm-i fâillerin belirttiği nitelik geçicidir ancak sıfat-ı muşebbehenin belirttiği durum ve nitelik süreklidir. Türkçedeki –kan/-ken ve –kın/-kin ekleri Arapçadaki sıfat-ı müşebbehe kategorisine denk gelen kelimeler türetir. Sıfat-ı müşebbeheler semaidir.

Sıfat-ı müşebbehe kategorisinde sık kullanılan vezinler:

Fa’îl: Bu vezinde ortadaki ye harfi ekleme bir harftir.

(لطافت) letafet / (لطيف) latif

(كرم) kerem / (كريم) kerim

(كثرت) kesret / (كثير) kesir (çok)

Ef’al: Baştaki elif ekleme harftir.

Renkleri, bedendeki kusur ve sakatlıkları bildiren sıfatlar türetir.

(حمرت) humret (kırmızılık) / (احمر) ahmer (kırmızı)

(سواد) sevâd (karanlık) / (اسود) esved (kara)

(بكامت) bikâmet (dilsizlik) / (ابكم) ebkem (dilsiz)

(بلاهت) belâhet (aptallık) / (ابله) ebleh

(حمق) humk (bönlük) / (احمق) ahmak

Sıfat-ı müşebbehe yapan diğer vezinler:

Fa’lân (فعلان): (عطشان) / atşân (susamış)

Fu’lân (فعلان): (عريان) / uryan (çıplak)

Fa’l (فعل): (صعب) / sa’b (güç)

Fa’al (فعل): (حسن) / hasan (güzel)

Bu vezinlerin birçoğu sülasi mücerred masdarların vezinleriyle aynıdır.

İsm-i Tafdîl

Bu kategorideki sıfatlar, ifade ettikleri niteliğin öznede başkalarına göre daha çok veya en çok olduğunu ifade ederler.

Bu kategorinin bir tek vezni vardır:

Ef’al (افعل): baştaki elif harfi eklemedir.

(كبير) kebîr (büyük) / (اكبر) ekber ( en büyük)

(نادر) nâdir (seyrek) / (اندر) ender

Sıfat-ı müşebbehe kategorisindeki renk ve sakatlıkları/noksanlıkları belirten kelimelerle ism-i tafdil kategorisindeki kelimelerin vezinleri aynıdır. Ayrım ancak kelimelerin anlamlarının bilinmesiyle mümkün olur.

Mübâlağa-i Fâ’il

Yapılan işin çok fazla yapıldığını veya daima yapıldığını ifade eden kelimelere mübâlağa-i fâ’il denilmektedir.

Vezinleri:

Fa’’âl (فعال) bu vezinde ortada yer alan elif eklemedir.

(سياحت) seyahat / (سياح) seyyâh (çok gezen, gezgin)

(خلق) halk (yaratma) / (خلاق) hallâk (daima yaratan, Allah)

(مكر) mekr (hile) / (مكار) mekkâr (çok hileci)

(كزب) kizb (yalan) / (كزاب) kezzâb (çok yalan söyleyen)

Bu vezindeki bazı kelimeler mübalağa değil meslek isimlerini işaret ederler: (حمال) hammâl / hamal, (قصاب) kassâb / kasap

Fa’ûl (فعول) Ortada yer alan vav zaiddir.

(جسارت) cesaret / (جسور) cesur

(صبر) sabr / (صبور) sabûr (çok sabırlı)

İsm-i Mensûb

Aitlik mensubiyet anlamlarını işaret eden sıfatlardır. Bu kelimeler kıyasi, yani bir kurala bağlı olarak üretilir. Türkçedeki ekleme sistemine benzer: kelimenin sonuna Arapçada /iyyun/ şeklinde okunan bir ye (ى) getirilir. Ye harfi şeddeli ve tenvinlidir. Osmanlı Türkçesinde ise şedde ve tenvinin kaldırılmasıyla bu ek /î/ şeklinde okunur.

Ar. (علمىٌ) ilmiyyun – Tr. (علمى) ilmî

Kelimeye getirilen bu eke nispet eki denir. Bu ekle türetilen kelimeleri Türkçede +lı/+li, +ça/+çe, +sal/+sel gibi eklerle yapılan kelimeler karşılar.

(فكر) fikr / (فكرى) fikri

(صطح) sath (yüzey) / (صطحى) sathi

Kelimelerin sonunda zaid harflerden (ت), veya (ه) varsa bunlar atılıp nispet eki sonda kalan harfe eklenir.

(اداره) idâre / (ادارى) idârî

(تجارت) ticaret / (تجارى) ticari

Sonu hâ’ –i resmiyye ile biten kimi yer adlarına nispet eki –vî (وى) olarak getirilir ve kelime sonundaki hâ’-i resmiyye yazılmaz.

(ادرنه) Edirne / (ادرنوى) Edirnevi (Edirneli)

Sonu çift harf ile biten üç harfli kelimelerde ye harflerinden biri düşer, ikincisi vav harfine dönüşür; bir önceki harfin harekesi de üstün olur.

(نبى) nebi / (نبوى) nebevi

İsm-i Mekân

Başlıca vezinleri:

Mef’al (مفعل): Başta yer alan mim zaiddir.

(كتابت) kitabet (yazma) / (مكتب) mekteb

(سكون) sükûn (oturma) / (مسكن) mesken

(عبادت) İbâdet / (معبد) ma’bed

(طبخ) Tabh (yemek pişirme) / (مطبخ) matbah (mutfak)

(رقود) rukud (uyuma) / (مرقد) merkad (mezar)

Mef’il (مفعل): Baştaki mim zaiddir.

(جلوس) cülûs (oturma) / (مجلس) meclis

(نزول) nüzul (inme) / (منْزل) menzil (inme yeri)

Mef’alet (مفعلة): baştaki mim ve sondaki te (ة) zaiddir.

(طبع) tab’ (tabetme, basma) / (مطبعه) matba’a

(ذبح) zebh (hayvan kesme) / (مذبحه) mezbaha

(شجر) şecer (ağaç) / (مشجره) meşcere (ağaçlık)

Mef’ilet (مفعلة) Baştaki mim ve sondaki te zaiddir. (منزلت) menzilet, (مسيره) mesire

İsm-i Zaman

Mef’al ve Mef’il olarak iki vezni vardır. Her iki vezinde de baştaki mim harfleri zaiddir.

(بدء) bed’ (başlama) / (مبدأ) mebde’ (başlangıç)

(ولادت) viladet (doğum) / (مولد) mevlid (doğum zamanı)

İsm-i Alet

Vezinleri:

Mif’al (مفعل): baştaki mim zaiddir.

(غفر) ğafr (örtme) / (مغفر) miğfer

(ثقب) sakb (delme) / (مثقب) miskab (burgu, matkap)

(قطع) kat’ (kesme) / (مقطع) mikta’ (kalem ucu kesme bıçağı)

Mif’âl (مفعال): Baştaki mim ve ortadaki elif zaiddir.

(قرض) karz (kesme) / (مقراض) mikraz (kesme aleti, makas)

(فتح) feth (açma) / (مفتاح) miftâh (anahtar)

(ضرب) darb (vurma) / (مضراب) mıdrâb (mızrap)

(قياس) kıyas / (مقياس) mikyâs (ölçek)

(عيار) ayâr / (معيار) mi’yâr (ölçme aleti, ölçek)

Mif’ale (مفعلة): baştaki mim ve sondaki te eklemedir.

(شرب) şürb (içme) / (مشربه) mişrebe (maşrapa)

(كنس) kens (süpürme) / (مكنسه) miknese (süpürge)

İsm-i Tasgir

Küçültme kategorisidir. Osmanlı Türkçesinde sık kullanılan vezin Fu’ayl (فعيل)’de ortadaki ye zaiddir.

(عبد) abd (kul) / (عبيد) ubeyd (kölecik)

(حسن) hasen (güzel) / (حسين) hüseyn (Hasancık)

İ’lâl

Asli harfleri içerisinde illet harfi bulunan kelimelerde kelime üretimi sırasında bazı değişiklikler meydana gelebilir. Bu değişikliklere i’lâl adı verilir. Kelime yapımındaki bu değişiklikler ya illet harflerinin kelimeden çıkarılması (hazf) ya da illet harflerinin başka bir harfe dönüştürülmesi (kalb) şeklinde olur.

İçinde illet harfi bulunmayan mehmûz ve muzâ’af kelimelerin vezinlerinde de değişiklik yapılabilir:

(وجود) vücûd / asli harfleri içinde illet harflerinden vav vardır. Bu kelimeden if’âl vezniyle türetilen îcâd (ايجاد) kelimesinde illet harfi olan vav, ye harfine dönüşmüştür.

Masdarlarda Yapılan İ’lâller

Sülasi ve mücerred masdarlarda yapılan i’lâller

Fa’l, Fi’l ve Fu’l vezinleri muzâ’af kelimelerde Fa’’, Fi’’ ve Fu’’ şekline dönüşür: (مدّ) medd

Fa’âl, Fi’âl ve fu’âl vezinleri nâkıs kelimelerde Fa’â’, Fi’â’ ve Fu’â durumuna gelir, Osmanlıcada kelime sonundaki hamzeler genellikle yazılmaz: (جزا) cezâ, (دعا) duâ.

Fi’le(t) vezni misal kelimelerde ilk harf atılarak ‘ile(t) durumuna gelir: (وصل) vasl, (وصف) vasf gibi misal kelimeler Fi’let veznine girdiklerinde vavlarını kaybederler: (صله) sıla, (صفت) sıfat.

Kıyasi masdarlarda yapılan i’lâller

İf’âl babı ilk harfi hamzeli (mehmuz) ve misal köklerde î’âl durumuna gelir. (أمن) emn / (ايمان) iman.

İf’âl vezni evceflerde illet harfinin atılması ve veznin sonuna bir zait te harfi eklenmesiyle İfâle(t) durumuna gelir: (دور) devr / (اداره) idare

İf’âl vezni nâkıslarda illet harfinin hamzeye dönüşmesiyle İf’âl’ durumuna gelir ve sondaki hamze Osmanlıcada okunmaz (genellikle de yazılmaz): (جريان) cereyan / (اجرا) icra, (علو) ulüvv (yüce olma) / (اعلا) i’lâ (yüceltme).

Tef’îl babı nakıs ve son harfi hamzeli köklerde zaid olan ye harfinin atılması ve sonuna zaid bir te eklenmesiyle Tef’ile(t) veya son harfi vav olan köklerde vavların ye harfine dönüşmesiyle Tef’iye(t) durumuna gelir: (صفاء) safâ (saf oluş) / (تصفيه) tasfiye (temizleme), (سمو) semevv (ad koyma), (تسميه) tesmiye (adlandırma).

Tefa’’ul babı nâkıs ve son harfi hamzeli olan mehmuz kelimelerde illet harfinin ve hamzenin ye harfine dönüşmesiyle Tefa’’î durumuna gelir: (جيلاء) cila’ / (تجلى) tecelli, (عداوت) adavet / (تعدى) teaddi, (saldırma, zulmetme).

Tefâ’ül babı muzâ’af kelimelerde son iki harfinin aynı olması nedeniyle idgam yapılarak Tefâ’’ durumuna gelir: (ضدّ) zıdd / (تضادّ) tezadd.

Tefâ’ül babı nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle Tefâ’î durumuna gelir: (دوا) deva / (تداوى) tedavi

Müfâ’ale(t) babı nâkıs ve lefif kelimelerde illetli son harfin elife dönüşmesiyle müfâ’ât şekline gelir: (نجات) necât (kurtuluş), (مناجات) münâcât (Allah’tan kurtuluş isteme).

İnfi’âl babı ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle İnfiyâl durumuna gelir: (سوق) sevk / (انسياق) insiyak (sürülüp gitme).

İfti’âl babı misal kelimelerde illet harfinin te harfine dönüşmesi ve te harflerinin idgamıyla İtti’âl şekline girer: (وحدت) vahdet / (اتحاد) ittihad (birleşme).

İfti’âl babı ecvef kelimelerde ortadaki illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle İftiyâl durumuna gelir: (شوق) şevk / (اشتياق) iştiyak.

İfti’âl babı nâkıs kelimelerde illet harfinin hamzeye dönüşmesiyle İfti’â durumuna gelir: (نهايت) nihayet / (انتها) intiha.

İstif’âl babı misallerde ve ilk harfi hamze olan mehmuzlarda ilk harflerin ye harfine dönüşmesiyle İstî’âl durumuna gelir: (أذن) izn / (استيذان) istizan (izin isteme).

İstif’âl babı ecveflerde illet harfinin atılması ve veznin sonuna zaid bir te harfinin getirilmesiyle İstifâle(t) durumuna gelir: (قيام) kıyam / (استقامت) istikamet.

İstif’âl babı nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli kelimelerde son harflerin hamzeye dönüşmesiyle İstif’â durumuna gelir: (عفو) afv / (استعفا) istifa.

İsm-i Fâ’il Vezinlerinde Yapılan İ’lâller

İsm-i Fâ’il Vezinlerinde Yapılan İ’lâller

İlk harfi hamzeli kelimelerde â’il durumuna gelir. Ecvef kelimelerde illet harfinin hamzeye dönüşmesiyle fâ’il durumuna gelir. Nâkıs kelimelerde illet harfinin ye harfine dönüşmesiyle fâ’î durumuna gelir.

Müf’il vezni misâl ve ilk harfi hamzeli kelimelerde mû’il durumuna gelir. Muzâ’aflarda idgam nedeniyle müfi’’ şeklini alır.

Müf’il vezni ecveflerde illet harfinin ye’ye dönüşmesiyle müfîl durumuna gelir. Nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli kelimelerde son harfin ye’ye dönüşmesiyle müf’î biçimini alır.

Müfa’’il vezni nâkıs ve son harfi hamzeli kelimelerde son harfin ye’ye dönüşmesiyle müfa’’î durumuna gelir.

Mütefa’’il vezni, nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli olan mehmûz kelimelerde mütefa’’î şeklini alır.

Mütefâ’il vezni, muzâ’aflarda son iki harfin idgamıyla mütefâ’’ şeklini alır. Nâkıs ve lefif kelimelerde mütefâ’î durumuna gelir.

Müfâ’il vezni nâkıs kelimelerde müfâ’î durumuna girer.

Münfa’il vezni muzâ’af kelimelerde idgam nedeniyle münfa’’ durumuna gelir. Ecvef kelimelerde illet harfinin elife dönüşmesi nedeniyle münfâl şeklini alır. Nâkıs ve lefif kelimelerde münfa’î şeklini alır.

Müfte’il vezni muzâ’af kelimelerde idgam nedeniyle müfta’’ şeklini alır. Ecvef kelimelerde illet harfinin elife dönüşmesiyle müftâl şeklini alır. Nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli kelimelerde müfte’î şeklini alır.

Müstef’il vezni muzâ’af kelimelerde idgam nedeniyle müstefi’’ şeklini alır. Ecvef kelimelerde müstefîl durumuna gelir. Nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli mehmuz kelimelerde müstef’î şeklini alır.

İsm-i Mef’ûl Vezninde Yapılan İ’lâller

Mef’ûl vezni illet harfi vav olan ecvef kelimelerde meful, illet harfi ye olan ecvef kelimelerde mefîl durumuna gelir. İllet harfi vav olan nâkıslarda mef’uvv (Osmanlıcada mef’û şeklinde de okunabilir), illet harfi ye olan nâkıslarda mef’iyy (Osmanlıcada mef’î şeklinde de okunabilir) durumuna gelir.

Müf’al vezni, muzâ’af kelimelerde müfa’’, misal kelimelerde mû’al, ecvef kelimelerde müfâl, nâkıs ve lefif kelimelerde müf’â durumuna gelir.

Müfa’’al vezni nâkıs, lefif ve son harfi hamzeli mehmûz kelimelerde müf’’â durumuna gelir.

Müftea’’al vezni nâkıslarda mütefa’’â durumuna gelir.

Müfte’al vezninin muzâ’af ve ecvef kelimelerdeki i’lâli ism-i fâ’ili ile aynıdır. Misal kelimelerde mütte’al, nâkıs ve lefif kelimelerde müfte’â durumuna gelir.

Müstef’al vezni muzâ’af kelimelerde müstefa’’ şekline girer. Ecvef kelimelerde müstefâl, nâkıs kelimelerde müstef’â durumuna girer.

Diğerleri

Fa’îl vezni nâkıs ve sonu hamzeli mehmûz kelimelerde fa’iyy şekline girer.

Ef’al vezni muzâ’af kelimelerde efa’’ biçimini alır. Nâkıs ve lefiflerde ef’â şeklini alır.

Mef’al vezni ecvef kelimelerde mefâl biçimini alır.

Mef’alet vezni muzâ’af kelimelerde mefa’’at şeklini alır.

Ünite 5

Arapça Kelime Gurupları İsim ve Sıfat Tamlamaları, Edatlar

Arapça Yapılı Tamlamalar

Harf-i Ta’rîf

Türkçede iyelik ekleri ve bazı hâl ekleri kelimeleri belirli yapar (Çocuk camı kırdı. (Hangi cam olduğu biliniyor).

Arapçada kelimeyi belirli hâle getiren morfolojik unsur, harf-i ta’rîf denilen bir ön ektir. Elif+lâm اَلْ şeklinde yazılan bu ön ek, kelime başında olduğunda bazı kelimelerde el-, bazı kelimelerde ise kelimenin ilk harfi şeddeli olacak şekilde okunur:

الوطن el-vatan

الزمان ez-zamân

Güneş harfleri (Hurûfu’ş-şemsiyye)

Harf-i ta’rîf alan bir kelime el-beyt, el-bint, el-veled, el-kitâb şeklinde okunur. Ancak bir kısım harfler vardır ki, kelime bu harflerle başladığı zaman harf-i ta’rîfin lâm’ını kendisine benzeştirir. Güneş harfleri (hurûfu’ş-şemsiyye) denilen bu harfler şunlardır. Bunlara şemsî harfler de denir:

ت ، ث ، د ، ذ ، ر ، ز ، س ، ش ، ص ، ض ، ط ، ظ ، ل ، ن

Diğer harfler ise ay harfleri (hurûfu’l-kameriyye) adını alır.

Hurûfu’ş- şemsiyye ile başlayan harf-i ta’rîfli kelimelerden örnekler:

الشمس eş-şems “güneş” el-şems değil!

الدهر ed-dehr “dünya” el-dehr değil!

الرمضان er-Ramazân “Ramazan” el-Ramazân değil!

Ay Harfleri (Hurûfü’l-kameriyye)

Bu harflerden biriyle başlayan kelimelerde harf-i ta’rîfte herhangi bir değişiklik olmaz ve el- şeklinde okunur: el-beyt, elhakk,el-yevm ‘gün’vs.

ARAPÇA YAPILI İSİM TAMLAMALARI

Arapçada da, Farsçada olduğu gibi tamlamadaki kelime sırası Türkçedekinden farklıdır ve önce tamlanan (muzâf /mevsuf), sonra tamlayan (muzâfun ileyh / sıfat) gelir. Tamlayan kelimenin başında harf-i tarif ( ال el- ) olur. Tamlanan (muzâf) kelimenin son harfi, bazı istisnalar dışında ötreli okunur. Harf-i ta’rîfin elif’i hiçbir zaman okunmaz:

بابُ الْبيت bâbü’l-beyt ‘evin kapısı’

Farsça tamlama = bâb-ı beyt  / Arapça tamlama = bâbü'l-beyt

دين الاسلام dînü’l-İslâm “İslâm dini”

خالق الارض Hâliku’l-arz “arzın yaratıcısı”

                   

Bu tamlamaları ال el- takısını kaldırarak ve izafet kesresi koyarak kolaylıkla Farsça yapılı tamlamalar hâline dönüştürmek mümkündür. Meselâ dînü'l-İslâm / dîn-i İslâm; Hâlıku'l-arz / Hâlık-ı arz vs.

Arapça Tamlamaların Okunuşu

Tamlanan (muzâf) kelime ekleme harflerden ە veya ت ile bitiyorsa bu harfler ة ile yazılır. Dilimizde ت ile biten bazı kelimeler tamlayan (muzâfunileyh) oldukları zaman bu ٥ , ت olarak okunur.

حسرة  الملوك /  حسرت hasretü’l-mülûk ‘meliklerin hasreti(ni çektiği yer)

ليلة  القدر /  ليله  leyletü’l-Kadr ‘Kadir gecesi’


تذكرة  الاوليا /  تذكره  tezkiretü’l-evliyâ ‘evliyalar tezkiresi’
 

Arapça yapılı tamlamalar Farsça yapılı olanlara nispetle Osmanlı Türkçesinde daha az kullanılmışlardır. Bunların büyük bir kısmı makam ve mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, kimi dinî tabirlerde ve bilhassa bilimsel terminolojide karşımıza çıkar.

Makam ve Mevki İsimleri

اميرالامرا  emîrü’l-ümerâ “beylerbeyi”, اميرالحج  emîrü’l-hac “hac emîri”, باب السعاده Bâbü’s-sa’âde “Saadet kapısı…

  

Kitap İsimleri

تحفة  الحرمين Tuhfetü'l-haremeyn,

تذكرة  الاوليا  Tezkiretü'l-evliyâ,

تذكرة  الشعر  Tezkiretü'ş-şuarâ, 

حديقة الوزرا Hadîkatü'l-vüzera,

زبدة  التواريخ Zübdetü'-tevârîh,

مجموعة  النظائر  Mecmû’atü'n-nezâir

  Bilimsel Terimler 
ذات  الجنب zâtü'l-cenb "akciğer örtüsü iltihabı",
ذات العظم   zâtü'l-azm "kemik dokusu iltihabı",
ذات الحركه zâtü'l-hareke "otomatik",
فقر الدم fakrü'd-dem "kansızlık, anemi",

داء الكلب  dâ’ü'l-kelb "kuduz",

مديدالبصر  medîdü'l-basar "hipermetrop",

قصيرالبصر  kasîrü'l-basar "miyop",

Bunların dışında bilhassa الله Allah kelimesiyle yapılan tamlamalar çok kullanılmıştır:

عبدالله Abdullâh, نصرالله Nasrullâh

دين dîn kelimesiyle yapılan Arapça tamlamaların da şahıs ismi olarak sık kullanıldığı görülür. Ancak bu gibi tamlamaların tamlanan unsuru (muzâf) Osmanlı Türkçesinde ötreli değil üstünlü okunur:

الدين نجم / Necmü’d-dîn değil Necme’d-dîn:

ARAPÇA YAPILI SIFAT TAMLAMASI

Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça sıfat tamlaması yapısı da isim tamlaması yapısıyla aynıdır. İsim ve sıfat tamlamasını yalnızca tamlayan kelimenin niteliğinden ayırt ederiz; tamlayan isimse isim tamlaması, sıfatsa sıfat tamlaması olur:

دول المعظمه düvelü’l-muazzama “büyük devletler”
ملك المظفر melikü’l-muzaffer “muzaffer hükümdar”

رمضان المبارك ramazânu’l-mübârek “mübarek Ramazan”

Arapça Sıfat Tamlamalarında Uyum

Arapça yapılı sıfat tamlamasında tamlanan ve tamlayan unsurlar (mevsûf ve sıfat) arasında

a) cinsiyet (müennes - müzekker)

b) sayı (teklik, tesniye, çokluk)

açısından denklik aranır; sıfat bu özellikler bakımından mevsûf olan birinci kelimeye uygun hâle getirilir.

مجالس النفائس “Mecâlisü’n-nefâ’is”

تذکرة  الشعرا “Tezkiretü’ş-şu’arâ”
 

ARAPÇA ÖN EDATLAR (HARF-İ CERR'LER)

Dil bilgisinde harf-i cerr adı verilen Arapça ön edatlar, Farsça ön edatlarda olduğu gibi, kimi Türkçe hâl eklerine ve son çekim edatlarına karşılık gelir. Bu edatlar bir tamlamanın başına geldiğinde tamlanan kelimenin sonu ötreli değil esreli okunur:

عن قريبالزمان an-karîbü'z-zamân değil an-karîbi'z-zamân gibi.

 

ب

Türkçede +a/+e, +da/+de, ile ek ve edatlarının anlamını karşılar. Harf-i ta’rîfli kelimelerden önce geldiğinde hemzeyle bitişik yazılır ve kendisinden sonra gelen kelimenin niteliğine göre bi’l-, bi'n-, bi'z- vs. şeklinde okunur:

بالنتيجه  bi’n-netîce “neticede, sonuçta”, بالمقابله bi’lmukābele “karşılık olarak”

عن

an: Türkçede +dan/+den hâl ekleriyle ve kimi edatlarla karşılanabilir. Bu edattan sonraki kelime tamlama hâlinde olmayan tek bir kelime ise kelimenin sonu -ın/-in tenviniyle okunur:

عن قريب an-karîb “çok geçmeden, yakında”, عنقريبالزمان an-karîbi’zzamân “yakın zamanda”,  عن صميم   القلب an-samîmi’l-kalb “yüreğin içinden, yürekten”

فى

Türkçede +da/+de, içinde anlamlarını verir:

فى الحقيقه fi’l-hakîka “gerçekte, hakikaten”, فى الواقع fi’l-vâki’ “gerçekten, hakikaten”

ل

Türkçede "için, dolayı, yüzünden, tarafından" anlamlarını verir. İsimlerle ve bazı zamirlerle birlikte kullanılmaktadır:

لِهذا  li-hâzâ “bunun için”,  لذاته  li-zâtihi “kendiliğinden”,  لمؤلفه li-mü’ellifihi “müellifi tarafından”     

 

من

Türkçede +dan/+den, dolayı, sebebinden anlamlarını verir:

من بعد min-ba’d “bundan sonra”,  من القديم mine’l-kadîm “eskiden beri”, من طرف الله min-tarafi’llâh “Allah tarafından”

ك

Türkçede "gibi, sanki" anlamlarını verir. Benzerlik ifade eder:

كالاول ke’l-evvel “eskisi gibi”, كذلك ke-zâlik “böylece, bunun gibi”, كأن ke-enne “sanki, gûyâ” vs. 

  

ARAPÇA TAMLAMALARDAKİ DEĞİŞİKLİKLER          

Tamlananın Üstünlü Okunması

Tamlanan kelime بعد ba’d “sonra”, قبل kabl “önce”, فوق fevk “üst”, تحت taht “alt”, بين beyn “ara”, حسب hasb “göre, nazaran” عند ‘ind “yan, yanında göre” kelimelerinden biriyse bu kelimelerin sonu ötreli değil, üstünlü okunur: 

بعدالزوال   ba’de’z-zevâl ‘öğleden sonra’; 

قبل الطوفان  kable’t-tûfân ‘Tufan'dan önce’; 

بين الملل  beyne’l-milel ‘milletler arası’;

فوق العاده  fevka’l-âde ‘olağan üstü’;

تحت العرض tahte’l-arz ‘yer altı’;

حسب القدر  hasbe’l-kader ‘kader gereği’…

 

من min edatı da tamlayanın (muzâfun ileyhin) harf-i ta’rîfli olduğu bir tamlamada üstünlü okunur:  من القديم mine'l-kadîm "eskiden beri"…

 Elif-i maksûre (yani ى harfi) ile biten kelimeler tamlanan olduğunda elif-i maksûre okunmaz, bundan önceki harf üstünlü okunur:

على alâ:     على الخصوص ale’l-husûs ‘hususiyle, özellikle’; 

على العاده ale’l-âde ‘alışıldık şekilde’

الى ilâ: الى الابد ile’l-ebed ‘ebede kadar’;

الى النهايه  ile’n-nihâye ‘sonuna kadar’ vs.

اقصى aksâ,  معنى ma'nâ gibi kelimelerde de aynı özellik söz konusudur: معنى الشعر ma’ne’ş-şi’ir “şiirin manası”, ا

اقصى الغايات akse’l-gâyât “gayelerin en uzağı” gibi.

يا yâ ünleme edatı bir tamlamanın başına gelirse tamlanan kelimenin sonu üstünlü okunur:    

رب العالمين rabbü'l-âlemîn /  يا رب العالمين  yâ Rabbe'lâlemîn;  رسول الله Resûlullâh / يا رسول الله yâ Resûlallah vs.

 

Tamlananın Esreli Okunması

Harf-i cerr denilen Arapça ön edatlar bir tamlamanın önüne geldiğinde tamlananı esreli okuturlar: 

باذن  الله bi-izni’llâh (bi-iznullah değil!) ‘Allahın izniyle’

Bunun dışında بانى bânî, مفتى müftî, قاضى kādî gibi sonu tek ى ile biten kelimeler tamlanan (muzaf) olduğunda sondaki ye harfi okunmaz, bundan önceki harf esreli okunur:   

قاضى الخاجات kâdi’l-hâcât ‘istekleri yerine getiren; 

مفتى الانام müfti’l-enâm ‘halkın müftüsü; şeyhülislâm’

Arapça dil bilgisinde zincirleme tamlamalarda ikinci kelimelerin sonu da esreli okunur. Bu yapı Türkçede çok kullanılmamıştır: Divânu Lugāti't-Türk, Kitâbu Evsâfi'l-Mesâcidi'ş-Şerîfe gibi.

Üç kelimeden oluşan Arapça tamlamalarda yalnızca sondaki kelime harf-i ta’rîfli olur. Birinci kelimenin sonu ötreli, ikinci kelimenin sonu ise ötreli değil esreli okunur: مفتاحُ بابِالْبيت  miftâhu bâbi'l-beyti "evin kapısının anahtarı"

Bu gibi tamlamalarda ikinci ve üçüncü kelimeler Arapça yapılı bir tamlama gibi değerlendirilir ve her zaman tamlayan (muzâfunileyh) olarak birinci kelimeyi (muzâf) tamlarlar. Böylece tamlayanı Arapça yapılı bir tamlamadan ibaret olan Farsça yapılı bir tamlama teşekkül etmiş olur. Bu yüzden, bu gibi tamlamaları Farsça yapılı kabul edip birinci kelime (muzâf) ile Arapça bir tamlama yapısında olan diğer iki kelimeyi (muzâfunileyh) birbirine izafet kesresi ile bağlarız:

السلام باب درونِ derûn-ı Bâbü's-selâm "Babüsselâm'ın içi"

الحرام بيت حدودِ hudûd-ı Beytü'l-harâm "Beytülharâm'ın hududu"

Bilhassa kitap adlarında Arapça yapılı tamlama kullanımı yaygındır. Buralarda üç kelimeden oluşan tamlamaları

Arapçanın sözdizimi kurallarına göre okumamız gerekir. Buna tanınmış kitap isimlerinden bazı örnekler verelim:

الشريفه المساجدِ اوصافِ كتابُ Kitâbu Evsâfi'l-Mesâcidi'ş-Şerîfe.

ARAPÇA BİRLEŞİK SIFATLAR: LAFZÎ İZÂFET

Lafzi izafetler, Farsçanın birleşik sıfatlarına karşılık gelen Arapça kelime gruplarıdır.

Lafzî izafetlerin teşkilinde şekilce dikkat çeken en önemli unsur, birinci kelimenin sıfat fonksiyonunda olmasıdır.

Arapçanın lafzî izafetleri de, Farsça birleşik sıfatlar gibi, Türkçeye isnat grubu, sıfat tamlaması+lı kalıbı veya sıfat-fiil grubu şeklinde aktarılabilir.

سريع  الهَضم serî'ü'l-hazm / çabuk hazmlı, hazmı çabuk (olan)

طويل  القد tavîlü'l-kadd / uzun boylu, boyu uzun (olan)

عظيم الشان azîmü'ş-şân / yüce şanlı, şanı yüce (olan)

 

Lafzî İzafetlerin Kullanılışı

Lafzî izafetler, esas olarak birleşik sıfat anlamı taşıdıkları için söz diziminde sıfat fonksiyonunda kullanılırlar.

ظلمهء  عديمة الانصاف  zaleme-i adîmetü'l-insâf ‘insafsız zalimler’

كتاب  جليل القدر kitâb-ı celîlü'l-kadr ‘değeri yüce (olan) kitap’

كنيسهء نادرالمثل kenîse-i nâdirü'l-misl ‘benzeri nâdir (olan) kilise’

پادشاه سالف الذكر pâdişâh-ı sâlifü'z-zikr ‘zikri geçen padişah’

Metinler

Kitap Bitti