Türkçe Ses Bilgisi

Türkçe Ses Bilgisi

(1)

Semboller

A. a, e

I. ı, i

U. u, ü

X. ı,i,u,ü

C. c, ç

D. d, t

K. k, k

G. ğ, g

İyelik 1. Tekil kişi eki, -m’dir.

Ana Tükçe à Türkçenin henüz yazılı eserinin olmadığı dönemi için kullanılır.

Eski Türkçe à 8. Yüzyıldan 11. Yüzyıla kadar olan dönemi kapsar.

Alternasyon işareti (~) eş zamanlı olarak kullanımda olan dil öğelerini göstermek için kullanılır.

Büyük harfler vurguyu belirtir.

Sıfır işareti (Ø) artık kullanılmayan ses ve biçimleri göstermek için kullanılır.

Dil herşeyden önce insana özgüdür.

Seslerden oluşur.

Kafkas dili olan Ubıhçada 81 ünsüz, 3 ünlü; Bougainville adasında konuşulan bir dilde 5 ünlü 6 ünsüz vardır ama bu durum bu iki dil arasında üstünlük kıyası yapmak imkanını vermez bize.

Bir kişi dili tek başına dönüştüremez à dil toplumsal bir olgudur.

Aralarında gösteren->gösterilen ilişkisi bulunan her durum / nesne bir göstergedir.

Fonetik, insan dilindeki tanımlanabilen gerçek sesleri inceler.

Fonoloji, dil bilgisindeki kurallarla ilgilenir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki işlevlerine odaklanır. Temel sorusu; bir sesin anlam ayırıcı işlevinin olup olmadığıdır. Görevsel ses bilgisi olarak da tanımlanabilir.

Erkek ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısı à 65-262

Kadın ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısı à 128-523

Dilde anlam ayırıcı en küçük ögeye sesbirim (fonem) denir.

Bir sesin farklı söyleniş biçimlerine dil bilimde alt sesbirim (alofon) denir.

Sözlü ağız malzemesinin konuşulduğu anda veya keydedilerek daha sonra yazıya aktarılması, transkripsiyon à yazıya aktarma/geçirme olarak adlandırılır.

Transliterasyon à harf çevrimi, metni, başka bir alfabe ile yazmaktır.

Türk dilinin yazımı için geniş ölçüde kullanılmış olan 5 alfabe vardır.

Köktürk

Uygur (Sogd yazısı)

Arap

Latin

Kiril alfabeleri

Ön ünlü: e, i, ö, ü

Art ünlü: a, ı, o, u

Düz ünlü: a, e, ı, i

Yuvarlak ünlü: o, u, ö, ü

Geniş ünlü: a, e, o, ö

Dar ünlü: ı, i, u, ü

Kısa ünlü: a, e, i

Çift dudak ünsüzleri: b, p, m

Diş/dudak ünsüzleri: f, v

Dil ucu/diş ünsüzleri: d, n, s, t, z

Diş eti/damak ünsüzleri: c, ç, j, ş

Ön damak ünsüzleri: g, k, l, r, y

Art damak ünsüzleri: g, ğ, k, l

Gırtlak ünsüzleri: h

Ötümlü ünsüzler:

B, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z

Ötümsüz ünsüzler:

Ç, f, h, k, s, ş, p, t

Akıcı sürekli ünsüzler:

L, m, n, r, y

Sızıcı sürekli ünsüzler:

F, ğ, h, j, s, ş, v, z

Süreksiz ünsüzler (patlayıcı ünsüzler)

B, c, ç, d, g, k, p, t

Türkçe kökenli sözcüklerde, ğ, l, m, n, r, ş, z ünsüzleri söz başlarında bulunmazlar.

(3)

Dil incelemelerinde, parçalanabilen ögelerden ayrı düşünülemeyen vurgu, ezgi, durak, ulama, ton, uzunluk gibi konuşma dilinin vazgeçilmez ögelerini göstermek için prosodi à parçalarüstü sesbirimler gibi terimler kullanılmaktadır.

Abartma sıfatları ile zarfların vurgusu ilk hecededir.

Türkçe kökenli iki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir.

Dört heceli yer adlarında vurgu ikinci hecededir.

(Ünite 4)

Ses Dizimi

Enklitikler, ek olmadıkları halde, özellikle ünlü uyumları açısından ek gibi davranan, ama vurgulanmayan dil ögeleridirler.

Önlük uyumu

Açık, Kapı, Kalın

Artlık Uyumu

Eşik, Gölge, Gelin

Sözcükte her seferinde önce gelen sesin niteliği, sonra gelenin niteliğini belirler.

Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu

Düzlük – yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması durumudur.

İlk hece                       Sonraki hece

a, ı                               a, ı

e, i                               e, i

o, u                             a, u

ö, ü                             e, ü

Ünsüz uyumları

Ötümlülük-ötümsüzlük uyumu, kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer.

Ötümlü

Yol-da, söz-cü, öz-ge

Ötümsüz

Ağaç-ta, iş-çi, baş-ka

Heceleme

Heceleme kuralları eklenmeyi de etkiler. İlk hece dışındaki heceler ünlüyle başlayamaz.

f/h/j/l/m/n/p/r/ş/v/z ünsüzleriyle başlayan Türkçe sözcükler ya alıntıdır ya da ilk ünsüzleri başka seslerden gelişmiştir. “j” sesi her pozisyonda sadece yabancı sözcüklerde bulunabilir.

Tükçede söz başında iki ünsüz yan yana bulunamaz.

Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri sadece ilk hecede bulunabilir.

(Ünite 5)

Ses Olayları

Sözcükler sürekli değişim içerisindedirler. Nedenlerinden biri, söyleyişte “En az çaba yasası”

Bir örnek; titreşimsiz bir ünsüzü söylemek, titreşimli bir ünsüzü söylemekten daha zordur.

Eklenme

Ses olaylarının önemli bir bölümü, sözcüğe ek getirilmesiyle ortaya çıkar.

Çocuk -> Çocuğu

Burun -> Burnu, gibi

Alternasyon / Nöbetleşme:

Hayat -> hayātım

Yürüyerek -> yüriyerek

Oyna -> oynuyor

Ses düşmesi yerine nöbetleşme terimini kullanmak daha doğrudur.

Ünlüler,

Önlük-artlık

Düzlük-yuvarlaklık

Darlık-genişlik

Olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirinden ayrılırlar

Ünsüzler,

Ötümlü-ötümsüz

Patlamalı-sızıcı

Ön-art

Geniş-ağız

Dudak-damak

Gibi özellikleriyle birbirlerinden ayrılırlar.

Ses olaylarının çoğu benzeşme, nöbetleşme başlıkları altında incelenebilecek durumlardır.

Bunlara;

Düşme

Türeme

Göçüşme

İkizleşme

Tekleşme gibi nadir görülen ses olayları da eklenebilir.

Ünlülerde

Ünlü daralması

Geniş ünlülerin (a/e/o/ö) dar ünlüye dönüşmesine denir.

Yokarı -> yukarı

Edgü -> iyi

Ünlü genişemesi

Dar bir ünlünün geniş bir ünlüye dönüşmesine denir.

Igaç -> ağaç

Töpü -> tepe

Ortu -> orta

Öndamaksıllaşma

Art damak ünlülerinin ön damak ünlülerine dönüşmesidir.

Genellikle /y/ş/ç/ ünsüzleriyle komşuluktan dolayı öndamaksıllaşma gerçekleşir.

Yaşıl -> yeşil

Bış -> piş

Bıç -> biç

Alma -> elma

Ana -> anne

Artdamaksıllaşma

Tenri -> tanrı

İdi-siz -> ıssız

Zaif -> zayıf

Yuvarlaklaşma

Bedük -> büyük

Yorı -> yürü

Düzleşme

Yuvarlak bir ünlünün düz  bir ünlüye dönüşmesine denir.

Kapu -> kapı

Saru -> sarı

Bizüm -> bizim

Ünlü uzaması

Devam -> devāmı

Hayat -> hayātı

Canan -> canānı

Ünlü kısalması

Hesāb -> hesabı

Ünlü türemesi

Recep -> İrecep

Lazım -> İlazım

Fikr -> fikir

Hükm -> hüküm

Ünlü düşmesi

Isıcak -> sıcak

Isıtma -> sıtma

Āyine -> ayna

Hepisi -> hepsi

Ünsüzlerde

Ünsüz tekleşmesi

Amma -> ama

Kerre -> kere

Çille -> çile

Ünsüz düşmesi

Eski Türkçede çok heceli sözcüklerin sonunda ve ek başındaki “G” sesi günümüz Türkiye Türkçesinde her durumda düşmüştür.

Kapıg -> kapı

Taşgaru -> dışarı

Ölüg -> ölü

Satguçı -> satıcı

Yalgan -> yalan

Ünsüz türemesi

Üyük -> höyük

Örgüç -> hörgüç

Fiat -> fiyat

Mai -> mavi

Onurka -> omurga

Aykırılaşma

Tepme -> tekme

Derşür -> derviş

Tennür -> tandır

Göçüşme

Yaprak -> yarpak

Toprak -> torpak

Ekşi -> eşki

Horyat -> hoyrat

Lanet -> nalet

Naylon -> laylon

Ötümsüzleşme

Barmak -> parmak

Bastırma -> pastırma

Kaynaşma

Ne eyle -> neyle

Cuma ertesi -> Cumartesi

Ünlü ve Ünsüzlerde

Büzülme

Eczahane -> eczane

Pekiyi -> peki

Bağır -> bār

Sağır -> sār

Kızı ile -> kızıyla

Araba ile -> arabayla

Geleceğim -> gelicem

Seninle -> senle

Benzeşme

Kanbur -> kambur

Penbe -> pembe

Tuzsuz -> tussuz

(Ünite 6)

Biçimsel Ses Bilgisi

Açık ünlü - kapalı ünlü nöbetleşmesi

Kapalı hecelerdeki açık “e” sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı “e” ile nöbetleşir.

Sen -> seni

Gel -> gelir

Verdi -> verir

Geniş ünlü – dar ünlü nöbetleşmesi

Düz geniş /a/e/ ünlüleri şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır.

Başlı-yor

Gelmi-yor

Bunun nedeni /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisidir.

Yuvarlak ünlü – düz ünlü nöbetleşmesi

Çürüyecek -> çüriyecek

Yürüyerek -> yüriyerek

Ön ünlü – art ünlü nöbetleşmesi

Standart Türkçede, eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüyle değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki aldıklarında görülür.

Ben + e > bana

Sen + e > sana

Ünlülerin sıfıra nöbetleşmesi

Burun -> burnu

Kavuş -> kavşak

Omuz -> omzu / omuza da denebilir, o halde doğru örnek olmaz (!)

Uzunluk – Kısalık nöbetleşmesi

Emin -> emînim / emîn ol

Hayat -> hayâtım

Hukuk -> hukûken

Ötümlülük – ötümsüzlük nöbetleşmesi

Çok heceli Türkçe sözcüklerde sözcük sonu ötümsüz ç / t / k ünsüzlerinin eklenmede ünlüden önce ötümlüleşmesi genel bir kuraldır.

Ağaç -> ağacı

Bıyık -> bıyığı

Kanat -> kanadı

Söz sonunda tek ünsüz – ikiz ünsüz nöbetleşmesi

Rab -> rabbi

Had -> haddi

Af -> affı

(Ünite 7)

Yabancı dillerin etkisi

Harflerin okunuşu

Türk alfabesinde yer alan harfler 1 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbikî Hakkında Kanun ile belirlenmiştir.

Art  ünlülerin yanında bulunan /g/k/l ünsüzleri Türkçenin yazımında ve söylenişinde her zaman sorun olmuşlardır.

Evlât

Ahlâk

Hikâye

Dükkân

Söz sonunda bulunan ince /l/ ünsüzünün kendisinden sonra bir ünlü bulunmadığı için, şapka ile gösterilemiyor olması ise ayrı bir sorun kaynağıdır.

Gol

Rol

Sol

Eş yazılışlı sözcüklerde anlam karışıklığı olmaması için uzun ünlü, düzeltme işaretiyle gösterilir.

Âdem -> insan    

Adem -> yokluk

Âlem -> dünya / evren

Alem -> bayrak

Nisbet “i”si her zaman düzeltme işareti ile gösterilmelidir.

dinî

fikrî

Ön damak sesi olan /g/k/ art damak ünlüleriyle hece oluşturduğunda düzeltme işareti kullanılmalıdır.

Kâğıt

Sükût

Ordugâh

(Ünite 8)

Çağdaş Türkçede Eğilimler

İstanbul ağzına dayanan standart varyantın söz varlığı anlamında geliştirilmesi 20. Yüzyılın başlarında kısmen gerçekleşmiş olsa da standart yazım kurallarının kayıt altına alınması 1940’lı yıllarda mümkün olmuştur.

Hiçbir doğal dil konuşulduğu yazılmaz, yazıldığı konuşulmaz.

/Ç/Ş/

Ötümsüz ünsüzden sonra ötümsüz ünsüz gelirken bu kural konuşma dilinde bozulmakta, yan yana gelen iki ötümsüz ünsüzden ikincisi ötümlüleşmekte birinci ünsüz ise patlamalı olmaktan çıkıp sızıcılaşmaktadır.

Geçti -> geşdi

Açtı -> aşdı

Biçti -> bişdi

/Z/S/

Sızıcı “z” ünsüzünün ötümsüzleşmesi

Özellikle birinci çoğul kişi ekinde göze çarpmaktadır.

Yapıyoruz -> yapıyos

Olmaz -> olmas

/S/Z/

Ötümsüz sızıcı /S/ ünsüzü, ötümlü sızıcı “z” ünsüzüne dönüşmektedir.

Herkes -> herkez

/A/I/E/İ

Geniş ünlülerdeki daralmalar

Arayayım -> arıyım

Değil mi -> di mi

/R/Ø

Yapıyor -> yapıyo

Yapıyorsun -> yapıyosun