Mustafa Bangi – Farsça Dilbilgisi
Harfler
Bugünkü Farsça Pehlevî ve Derî lisanlarından meydana
gelmiştir.
Fars alfabesi 33 harften müteşekkildir:
ا
ء
ب
پ
ت
ث
ج
چ
ح
خ
د
ذ
ر
ز
ژ
س
ش
ص
ض
ط
ظ
ع
غ
ف
ق
ك
گ
ل
م
ن
و
ه
ى
Fars alfabesindeki sekiz harf Arapçadan Farsçaya
geçmiştir:
ث ح ص ض ط ظ ع ق
ا ء arasındaki
farklar:
Hemze (ء) kelimenin başında elif şeklinde yazılır (ابر) (اشك) Elif ise (ا) kelimenin ortasında ve sonunda yazılır (دانا).
Hemze ile elif kelimenin başında birleştikleri
takdirde birisi elif şeklinde yazılırken diğeri med denilen uzatma işaretiyle
gösterilir: ( اٙ )
Farsçada harfler (kelimelerin yazımında) kendisinden
önce gelen harfle birleşenler ve birleşmeyenler olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Kendisinden sonra gelen harfle birleşmeyen harfler 7
tanedir:
ا د ذ ر ز ژ و
Alfabedeki diğer harfler kendisinden önce ve sonra
gelen harflerle birleşirler.
Farsçada bütün harfler kelime sonunda asıl/orijinal
şekilleriyle yazılırlar ki buna aynı zamanda büyük harfle yazım diyoruz.
Farsçada elif (ا), vav (و) ve ye (ى) dışında sesli harf yoktur, sesli harfler harekelerle
gösterilir (yazıyı öğrenirken geçerlidir bu,
Farsça metinlerde hareke kullanılmaz).
Elif (ا), vav (و) ve ye (ى) harfleri diğer harflerin
sonuna eklendiğinde uzun sesleri/harekeleri işaret ederler.
He ( ه / ﻫ ) harfi, kelimenin sonunda geldiği vakit okunan he ve okunmayan
he olmak üzere farklı iki durum oluşur:
Okunan he (Hay-i Melfuz): (شاه) / Şah = Ay
Okunmayan he (Hay-i Gayr-i Melfuz): (خانه) / Hane = En
Sonunda gayr-i melfuz bulunan kelimeler, elif ve
nunla çoğul yapılırken he harfi gaf-i farisîye döner (Farsça gaf / گ).
Aynı tipteki kelimeler Arapça çoğul eki olan elif ve
te ile (ات) çoğul yapılırken he harfi cim harfine (ج) döner.
Bu tür kelimelere vahdet (birlik), nispet ve zamir
ye’leri eklendiğinde ye (ى) harfi yazılmaz onun yerine he (ه) harfinin üzerine hemze konur.
Bu gibi kelimeler isim tamlaması yapıldığında he (ه) harfinin üzerine hemze (ء) konulur. Bu hemze ye (ى) sesi ile telaffuz edilir.
Nun harfi (ن) be (ب) harfinden önce gelirse telaffuzda me (م) harfi gibi okunur, yazılışı değişmez: (شنبه) / Şembe (Cumartesi)
Kelime Çeşitleri
1 – İsim (اسم)
2 – Sıfat (صفت)
3 – Kinaye (كنايه) / Zamir
4 – Adet (عدد)
5 – Fiil (فعل)
6 – Zarf (قيد)
7 – İzafet Harfleri ( اضافه حروف )
8 – Rabit Harfleri (ربط حروف )
9 – Ünlemler (اصوات)
1 – İsim
/ اسم
İsmin türleri
a) İsm-i âm / (علم اسم) – İsm-i hâs / (خاص اسم )
b) İsm-i zât / (ذات اسم) – İsm-i mâna / (معنى اسم)
c) İsm-i câmid / (جامد اسم) – İsm-i müştak / (مشتق اسم)
d) İsm-i me’rife / (معرفه اسم) – İsm-i nekere / (نكره اسم)
e) İsm-i basit / (بسيط اسم) – İsm-i mürekkep / (مركب اسم)
f) İsm-i müfred / (مفرد اسم) – İsm-i cem / (جمع اسم)
İsm-i âm / (علم
اسم)
ve İsm-i hâs / (خاص اسم
)
İsm-i âm, kendi cinslerinin bireylerini içine alan
sözcükler için kullanılır (Cins isimleri işaret eder): Elma, at, ev, şehir vs.
İsm-i has, bir tek varlığa ad olan sözcüklerdir
(Özel isimleri işaret eder): Tahran, Ankara, Mustafa Suphi vs.
İsm-i zât / (ذات
اسم)
ve İsm-i mâna / (معنى اسم)
Gözle görülebilen varlıkları işaret eden sözcüklere
ism-i zat denir: kitap, perde, kalem vs.
Gözle görülemeyen kavramları/varlıkları işaret eden
sözcüklere ism-i mâna denir: bilgili, adalet vs.
İsm-i câmid / (جامد
اسم)
ve İsm-i müştak / (مشتق اسم)
Diğer bir kelimeden türememiş kelimelere
ism-i câmid denir: dağ / (كوه), sarımsak / (سير), anne / (مادر) vs.
Diğer bir kelimeden türemiş kelimelere ism-i müştak
denir: yapmak (كردن) masdarından türeyen Âdet / (كردار), gitmek (رفتن) masdarından türemiş olan davranış / (رفتار), görmek (ديدن) masdarından türemiş olan göz / (ديده) vs.
İsm-i me’rife /
(معرفه اسم) ve İsm-i nekere / (نكره اسم)
Cümle içinde geçen, dinleyen veya okuyan tarafından
bilinen varlıklara ad olan kelimelere ism-i mârife denir:
( راخواندم كتاب) – Kitab-ra hândem / kitabı
okudum – kitap
( رفتم باستانبول) – Be-İstanbul reften / İstanbul’a
gittim – İstanbul
( نوشتم را نامه) – Nâme-ra neveştem / Mektubu
yazdım - Mektup
İsm- nekere, cümle içinde geçen, okuyan/dinleyen
tarafından bilinmeyen varlıklara işaret eden kelimelerdir.
İsm-i basit / (بسيط
اسم)
ve İsm-i mürekkep / (مركب اسم)
Başka bir kelime veya ekle birleşmeden tek başına
bir mâna ifade eden kelimeye ism-i basit (veya ism-i sâde) denilir: masa, saat,
adam vs.
Bir ek veya kelime ile birleşerek bir mâna ifade
eden kelimelere ism-i mürekkep (birleşik isim) denir: ( جوانمرد ) / cevanmerd – Yiğit, ( سرايدار ) / saraydar – Kapıcı, ( كاروانسرا ) / Karevanserâ – Kervansaray
İsm-i müfred / (مفرد
اسم)
ve İsm-i cem / (جمع اسم)
İsm-i müfred, bir tek varlığa (tekil) ad olan
kelimelerdir: Ağaç, duvar vs.
İsm-i cem, birden fazlayı (çoğul) işaret eden
kelimelerdir: Ağaçlar, duvarlar, atlar vs.
Birleşik
İsimlerin Türleri
1 – İki isimden meydana gelen birleşik kelimeler:
( بتخانه ) / Buthâne – Puthane
2 – İki fiilden meydana gelen birleşik kelimeler:
(ونيست هست ) / Hest ve nîst – Var ve yok
3 – İki masdardan meydana gelen birleşik kelimeler:
(وخوردن زدن ) / Zeden ve hürden – Vurmak ve vurulmak
4 – Bir isim ve bir sıfattan meydana gelen birleşik
kelimeler:
(جوانمرد) / Cevanmerd – Yiğit
5 – Bir ism-i fail (etken ortaç) ve diğer bir
isimden meydana gelen kelimeler:
( خوى درنده ) / Derende huy – Yırtıcı huy
6 – Bir ism-i meful (edilgen ortaç) ile başka bir
isimden meydana gelen kelimeler:
( دل شكسته) / şikeste del – kırılmış gönül
7 – İki zarftan meydana gelen birleşik kelimeler:
(وچرا چون) / Çûn ve çera – Nasıl ve niye
8 – İki sıfattan meydana gelen birleşik kelimeler:
( وبد نيك) / Nik o bed – İyi ve kötü
9 – İsim ve son ekten meydana gelen birleşik kelimeler:
(دهكده) / dehkede – köy
(باغبان) / bağban – bahçıvan
10 – Önek ve isimden meydana gelen kelimeler:
( بازديد) / bazdid – ziyaret
(درآمد) / derâmed – gelir
11- İki isim tamlamasından meydana gelen kelimeler:
(پدرذن) / Peder-i zen – hanımın babası
( تختخواب) / taht-i hab – karyola
İsimlerin
Çoğullanması
Farsçada isimler iki şekilde çoğullanırlar: Ha ( ها ) ve An ( ان)
درخت / Ağaç
درختها / Ağaçlar
اسب / At
اسبان / Atlar
Farsçada isim canlı varlığa işaret ediyorsa sonuna
an (ان) eki getirilir:
زنان / kadınlar
مردان / adamlar
Halk dilinde ha (ها) ekiyle çoğul kullanımları da karşımıza çıkabilir.
Farsçada cansız bir varlığa işaret eden sözcükler ha
(ها) ekiyle çoğul yapılır:
كتابها / kitaplar
ها ميوه / meyveler
سنگها / taşlar
Sonunda elif ve vav harfleri bulunan kelimeler elif
ve nun (ان) ile çoğul yapılırken elif ve nun (ان)dan önce ye (ى) eklenir:
دانا - دانايان / bilgin – bilginler
بينا - بينايان / gören – görenler
Farsçada bazı kelimeler Arapçada olduğu gibi elif ve
te (ات) ile çoğul yapılır.
ده - دهات / köy – köyler
باغ - باغات / bahçe – bahçeler
Sonunda okunmayan (gayri melfuz) hay-ı mim (ه) bulunan kelimeler elif ve te (ات) ile çoğul yapılırken elif ve te den önce bir cim (ج) harfi eklenir ve okunmayan he (ه) düşer.
ميوه - ميوجات / meyve – meyveler
نوشته - نوشتجات / yazı – yazılar
İsmin Durumları
1 – Eş anlamlı kelimeler
2 – Benzer / Müteşabih kelimeler (yazılışları aynı
olup anlamları farklı olan kelimeleri işaret eder: شير = süt / aslan / musluk
3 – Karşıt / zıt anlamlı kelimeler.
İsim cümle içindeki yeri/görevi bakımından 4 kısma
ayrılır:
1- Özne
2 – Nesne / tümleç
3 – Ünlem
4 – Tamlama durumu
Özne Durumu
Özne durumunda olan isimlere failiyyet ismi denir.
Cümle içinde (كه) Ke / kim ve (په) Çe / ne sorularına cevap veren sözcük öznedir.
Nesne veya
Tümleç Durumu
Nesne/tümleç durumundaki isimlere mefuliyet ismi
denir.
Mefûl iki türlüdür:
a) mefûl-i bivasıta, ismin hiçbir vasıtaya ihtiyaç
gösteremeden meydana geldiği mefûleye meful-i bivasıta veya sarih denir.
Eğer meful karşımızdaki tarafından bilinen bir
manaya dalalet ediyorsa cümlede, ra (را) eki ile gelir ki buna Türkçede belirtili nesne adı denir:
( راخريدم خانه) / evi satın aldım
( راديدم پدرم) / babamı gördüm
Bu çeşit meful karşımızdaki
tarafından bilinmeyen bir şeye işaret ediyorsa (را) ra eki kullanılmaz. Buna Türkçede belirtisiz nesne denir:
(خريدم خانهاى) / Bir ev aldım
(بياور كتاب يك) / Bir kitap getir
b) Mefûl-i bevasıta, ismin bir vasıta ihtiyaç
göstererek yani başına ek getirilerek ortaya çıkan mefule denir.
Bu mefulün işaretleri:
(به) / be
(با) / ba
(در) / der
(براى) / beray
Ünlem Durumu
Medet uman hitaplardır. Nida işareti ismin sonuna
gelen bir eliftir.
Tamlama Durumu
Tamlanan ve tamlayandan oluşan en az iki isimle
oluşturulur. Farsçada tamlamayı işaret eden muzaf kelimenin (tamlayan) sonuna
eklenen zîr (kısa harekelerden birisi) sembolüdür.
( حسن كتابِ) Hasan’ın kitabı
( سرو درختِ) Selvi ağacı
İzafe / Tamlama 4 türlüdür:
a) Mülkiyet
Tamlaması
( خسين كتابِ) / Hüseyin’in kitabı
b) Özellik İfade
Eden tamlama
Tamlananın tamlayana bağlılığını işaret eder:
( باغ درِ) Bahçenin kapısı
( شتر رنگِ) Devenin zili
c) Benzetme
Yoluyla Yapılan Tamlama
( آهو چشمِ) / Ceylan gözlü
( لغل لبِ) / Lâla benzer dudak
d) Beyan Eden
Tamlama
Tamlayan tamlananın türünü belirtir.
( جمعه روزِ) / Cuma günü
Küçültme İsmi
İsmin sonun ilave edilen eklerle yapılır. İsmin
manasını küçülten ekler:
(كِ) ke
(چه) çe
(ه) he
(مردك) / küçük adam
(دخترك) / küçük kız
(باغچه) / küçük bağ / bahçe
(كتابچه) / küçük kitap
(پسره) / küçük oğlan
(دختره) / küçük kız
Sıfat
/ صفت
Bir ismi niteleyen sözcüklere sıfat diyoruz.
Mevsûf, nitelenen (vasıflandırılmış manasına gelen)
kelimeye denir. Mevsûf daima sıfattan önce gelir. Mvsûf’un sonu kısa
harekelerden olan kesre ile okunur.
( شيرين پرتقال) Tatlı portakal
Eğer mevsufun sonunda elif veya vav harflerinden
birisi varsa kesre yerine izafet ye si konulur.
(كوتاه پاى) Kısa ayak
(سرد روزهاى) Soğuk günler
(سياه موى) Siyah kıl
Sıfat mevsuftan önce gelirse izafet kesresi
kullanılmaz:
(نيكمرد) İyi adam / نيك مردِ
Mvsûf için birden fazla sıfat kullanılabilir, bu
durumda bütün sıfatların sonuna izafet kesresi ve en sonda da atıf vav’ının
yazılması gereklidir.
(وهنرمندما دانشمند زرگوارِ آموزگارِ) Sanatkâr, bilgin ve fazıl öğretmenimiz.
Sıfat her zaman tekil yazılır.
Sıfat, müfred (tekil) ve mürekkep (bileşik) olmak
üzere iki kısma ayrılır.
Mürekkep sıfat: (خوبرو) / güzel yüzlü
İşi yapanı ifade eden kelimelere sıfat-ı fâilî adı
verilir.
( سوزنده آتش) Yakan ateş
( برۥنده شمشير) Kesen kılıç
Sıfat-ı failin
işaretleri:
a) (نده) nun, dal ve he eki müzari köküne eklenir.
(بريدن) Kesmek
(بر) Kes
(برنده) Kesen
Bu terkipteki sıfatlar başka bir isimle
birleşirlerken bu ek (نده) genellikle sıfatın sonundan kaldırılır.
(گوينده) söyleyen
( گوينده سخن) söz söyleyen
( گوى سخن) söz söyleyen
b) Elif ve nun (ان) muzari köküne eklenir.
(خنديدن) / Gülmek
(خند) / gül
(خندان) / gülen
Bu ekle meydana getirilen sıfat-ı fâilîler
tekrarlandığı zaman elif ve nun (ان) eki birincisinden kaldırılır:
(لرزان لرز) Titreye titreye
c) Elif eki bu ekte müzârî kökünün sonuna getirilir.
(ديدن) / görmek
(بين) / gör
(بينا) / gören
(شنيدن) / işitmek
(شنو) / işit
(شنوا) / işiten
Aşağıda verilen ekler, ismin sonuna eklendiğinde o
ismi sıfat faili/etken ortaç durumuna getirirler:
1- (بان) ban / (باغبان) bağban /
bahçıvan
2- (بر) ber / (رنجبر) çalışan
3- (اور) or - ur / (رنجور) çalışan
4- (كار) kâr / (زيانكار) zarar veren
5- (مند) mend / (كارمند) iyilik yapan
6- (گر) ger / (آهنگر) demirci
7- (گين) gin / (خشمگر) öfkeli
8- (ناك) nak / (بيمناك) korkan
9- (ور) ver / (دانشور) bilgin
10- (گار) gar / (آموزگار) öğretmen
Mensubiyet ifade
eden sıfatlar (Sıfat-ı nisbi)
Sıfat-ı nisbi işaretleri:
1- ye
(ى)
(استانبول) İstanbul / (استانبولى)
İstanbullu
2- İn/İyn (ين)
(سيم) gümüş / (سيمين) gümüşe
mensup
3- İyne/İne/Yine
(ينه)
(سيمينه) / gümüşe
mensup
4- Gan
(گان)
(بازرگان) tüccar
5- Okunmayan (ه) eki hem
ismin hem de sayıların sonuna eklenir.
(دهه) ona mensup
6- Âne (آنه)
(مردانه) erkek
için
(زنانه) kadına
mahsus/kadın için
Sıfatların
Dereceleri
a) Mutlak sıfat.
İyi, kötü, çirkin vs.
b) Mukayeseli sıfat.
Daha güzel, daha iyi vs.
Mukayese söz konusu olduğunda mutlak sıfatın sonuna ter (تر) eki
getirilerek yapılır.
(زيباتر) daha güzel
(خوبتر) daha iyi
Sıfatlar mukayese edilirken ez (از), ke (كه) ve ta (تا)
eklerinden birisi kullanılır.
Üstünlük sıfatı, en üstün dereceyi terin (ترين) eki
işaret eder.
(داناترين) en bilgili
(سفيدترين) en beyaz
Aşağıdaki kelimeler hiçbir ek almaksızın mukayeseli
sıfat manası ifade eder:
Beh
(به) iyi
Keh
(كه) küçük
Meh
(مه) büyük
Biş
(بيش) çok
Bu kelimelerden üstünlük sıfatı yapmak istediğimizde
sonlarına yen (ين) eki getiririz:
(بحين) en iyi
(كهين) en küçük
(مهين) en büyük
Beraberlik Sıfatı
Farsçada iki sıfatın beraberliğini veya eşitliğini
gösteren kelimeler üç tanedir:
a) Çendan (چندان)
(قدتو كه است بلند چندان قدمن) Benim boyum seninki kadar büyüktür.
b) Hemçend (همچند)
(است كتاب همچندآن كتاب اين) Bu kitap o kitap gibidir.
c) Endaze (اندازه)
(است حسن دست باندازه من دست) Benim elim Hasan’ın eli kadardır.
Mutlak Üstünlük
Sıfatları
Çok / بسيار
Çok / زياد
İyi / çok / نيك
Çok / خيل
Bu kelimeler sıfatların başına geldiğinde onlara
aşırılık ve üstünlük manası katarlar.
(خوب بسيار) Çok güzel
(گرم زياد) Çok sıcak
( زرگ خيلى) Çok büyük
Kinaye / كنايه
(devam edecek)
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder