Çağdaş Türk Yazı Dilleri II

 Çağdaş Türk Yazı Dilleri II

Ünite 5

Kazak Türkçesi

Veselowski’ye göre Kazak kelimesi, “kaza benzeyen insan, yani kuş gibi serbest” anlamına gelir. Kraft’a göre de kelime, ‘kaz+ak”, “beyaz ana kaz” anlamındadır.

Togan’a göre kazak adı, Sultanlara bağlı oymaklar ve devlet için kullanılmıştır. Togan, “Siyasal bir amaçla, bir ayaklanma sonucu, çok kez ailesi olmaksızın (bekâr) ve kimi zaman da ailesi ile birlikte toplumdan uzaklaşan, kırlara çekilen isyancılara “kazak” dendiğini” söylemektedir.

Türk boyları arasında, ergenlik çağına eriştiklerinde, eşkıyalık amacıyla evlerinden ayrılan gençler ayrıldıkları zaman “kazak” adı verilir. Kırgız ve Kazak lehçelerinde “hür adam; gözü pek binici” anlamlarında kullanılan “kazak” sözü, Tatar Türkçesinde “bekâr” anlamına gelmektedir. Yukarıdaki anlamlara uygun olarak Türkiye Türkçesinde de “kazak” sözü, “karısına söz geçirebilen, dediğini yaptırabilen, sert erkek” anlamlarına gelir. Tatar İsimleri Sözlüğünde de “atlı asker” olarak geçmektedir. Ahmet Caferoğlu, “kazak” kelimesini “silahşor, kızan, askerlik yükümlüsü” şeklinde açıklamaktadır.

KAZAK TÜRKLERİNİN TARİHİ

Kazak Türklerinin tarihi, Kazakların 15. yüzyılda Özbek Hanı Ebu’l Hayr’a başkaldırmaları ile başlatılır. 1456 yılında bazı Türkler hanlıktan ayrılarak kuzeye doğru çekilmiştir.

Kazak Türkleri, 16. yüzyılda Kasım Han’ın idaresine girerler.

1850 yılında İli havzasını kendi idareleri altına alan Ruslar, bu tarihten sonra Kazakistan’ı tamamen işgal etmişlerdir. Kazaklar 1882 yılında tamamen Rus boyunduruğuna girerler.

1917 Genel Kazak Kurultayı, ülkenin örgütlenmesi için çok önemli kararlar alır. Kazakların millî partisi Alaş Orda Partisi kurulur. Bükey Han yönetiminde Kazakistan Hükûmeti kurulur. 1919 yılında Alaş Orda Hükûmeti dağılır ve bağımsız Kazakistan’a son verilir. 16 Aralık 1991 tarihinde bağımsızlığını ilan eder.

KAZAK TÜRKÇESİ

Kazak Türkçesi de Kıpçak grubu lehçelerine dâhil edilmektedir. Türk lehçeleri içerisinde en geniş sahada konuşulan Türk lehçesidir. Söz varlığı öncelikle Türkçe asıllı kelimelerden oluşur.

Kazak Türkçesi; kuzeydoğu kolu, güney kolu ve batı kolu olmak üzere üç kola ayrılmaktadır. Bunlardan kuzeydoğu kolu çağdaş yazı dilinin temelini oluşturur.

Kazak Türkleri 1923 yılına kadar Arap alfabesini kullanırlar. 1928’de Latin alfabesine geçerler. Ancak 1940 yılında, Sovyet yönetiminin isteği doğrultusunda, bu alfabeden vazgeçilerek Kiril alfabesi kabul edilir. Bağımsızlığa kadar eğitim dili olarak Rusça kullanılır. Bağımsızlık ilan edildikten iki yıl sonra 28 Ocak 1993’te Yeni Anayasa’nın kabulü ile birlikte Kazak Türkçesi resmî dil olarak kabul edilir. Kazakistan’da şu anda Kiril alfabesi kullanılmaktadır.

KAZAK EDEBİYATI

Sözlü edebiyatları zengindir.

Kazaklarda halk türküsüne “jır” veya “ölen”, türkü söyleyen kişiye de “jırav” veya “ölenşi” denir. Ağıt türünden olan şiirler muhtevalarına göre “yestürdi”, “köñül aytu” veya “coktav” adını alır. Didaktik nitelikli şiirlere “tolgan” denir. “Akın” adı verilen Kazak halk ozanları irticâlen şiir söylerler. Akınların atışmasına “aytısu” adı verilir.

Daha çok ayrılık ve hasret duygularını terennüm eden “koştasu” adlı türküler, Kazaklar arasında en çok rağbet gören türdür. Bu türküler vasıtasıyla Kazaklar, Rus istilâsına karşı tepkilerini dile getirmiş ve halkı isyana davet etmişlerdir.

Kazak folklorunda özellikle masal, hikâye ve destanlar geniş yer tutar.

Kelbala (Keloğlan), Kesikbaş, Battal Gazi, Kerbela Vakası, Kırk Vezir, Ahmediye ve Muhammediye halk kültürünün zenginliklerindendir.

Koblandı, Alpamış, Kanber Batır, Toktamış, Edige, Çora Batır ve Köroğlu destanları ünlüdür.

Çağdaş Kazak Edebiyatı, 19. yüzyılda başlar. Çağdaş edebiyat kendi arasında:

1. Hazırlık Dönemi (19. yüzyıl; Rusların Kazakistan’ı istilası ile başlar.)

2. Hürriyet Dönemi (1905-1920 arası)

3. Sovyet Dönemi (1920’den sonraki devir) olarak üç bölümden oluşmaktadır. Bağımsızlıktan sonraki (1991) edebiyat da ayrı bir dönem olarak değerlendirilebilir.

Hazırlık döneminin en önemli kişileri Abay Kunanbayulı, Çokan Velihanov ve İbray (İbrahim) Altınsarin’dir. Abay, çağdaş Kazak edebiyatının ve dilinin kurucusu sayılır.

Çokan Velihanov, ilk Kazak ressamıdır.

İbray Altınsarin ilk Kazak eğitimcisidir.

2. Hürriyet Dönemi: Kazak Türkçesiyle çıkan Sirke gazetesi, İslamcı Aykap mecmuası, Kazakistan gazetesi, Kazak gazetesi, İşim Dalaşı ve Alaş gibi gazeteler millî şuurun canlanmasında önemli rol oynamışlardır. Bu dönemin önemli şair ve yazarları arasında Köpeyoğlı Yusuf Bek, İsfendiyar Köpeyoğlı, Sultan Mahmut Toraygıroğlı, Ahmet Baytursunoğlı, Ömer Karaşi, Şahingiray Bükeyhan, Mağcan Cumabayulı, İsa Baycaoğlı sayılabilir.

3. Sovyet Dönemi: Bu yıllarda yeni rejime ayak uyduramayan sanatçılar “Repressiya” denilen 1937-1938 ve 1939 yıllarındaki katliamlarda öldürülürler.

Bu dönemin önemli edipleri arasında Saken Seyfullin, Muhtar Avezov, Sabit Mukanov, Abidin Mustafin, Abid Musrepov, Tahavi Ahtanov, Tahir Cerakov, Abdullah Tacıbayev, Ali Urmanov, Olcas Süleyman, Kalkaman Abdulkadirov gibi isimler önde gelir.

Muhtar Avezov, Kazak Destanları ve Türkistan Türk Edebiyatı üzerinde bilimsel yayınlar yapmış ve konusunu tarihten alan oyunlar yazmıştır. Abay’ın hayatını belgelere dayalı olarak kaleme aldığı “Abay Yolu” adlı romanı ünlü olup pek çok dile çevrilmiştir.

Olcas Süleyman da son devir edebiyatının en büyük şairidir. Şairin Argamaklar, Yeryüzü, İnsana Eğil, Parisli Bir Kızdır Gece, Seherin Güzel Vakti gibi şiir kitapları vardır. Şairin “Fizikçinin Duası”, “Az i Ya”, “Yazının

Ucu” adlı kitapları Türkiye Türkçesine aktarılmıştır.

KAZAKİSTAN

2.717.300 km² bir sahayı kapsamaktadır.

Kazakistan bir tarım ve hayvancılık ülkesidir. Hayvansal ürünler ekonomide önemli bir yer tutar.

Rezerv bakımından dünyada tungstende birinci, krom ve manganezde ikinci, borda üçüncü, molibden ve fosfatta dördüncü sırada yer alır.

Kazakistan’da çalışan nüfusun % 17.3’ü sanayi sektöründe çalışmakta ve millî gelirin % 45’i sanayiden sağlanmaktadır.

KAZAK TÜRKÇESİ GRAMERİ

Ses Bilgisi

Ünlüler

Kazak Türkçesinde dokuz ünlü bulunur: “a, e, ä, ı, i, o, ö, u, ü”

Açık e ünlüsü (ä sesi) çoğu zaman ilk hecede yer alır ve vurgulu olarak söylenir.

Kazak Türkçesinde büyük ünlü uyumu Türkçe kelimelerde oldukça sağlamdır

Kazak Türkçesinde küçük ünlü uyumu, sadece ilk hecesinde düz ünlü bulunduran sözcüklerde görülür: alıp, barıp (varıp), jetip (yetip), jaratılış (yaratılış), bilgir (bilgiç), keyin (sonra).

Ünsüzler

Kazak Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Bunlar: “b, ç, d, f, g, ğ, h, x, j, k, q, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z” ünsüzleridir. Kazak Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı beş ünsüz vardır: v, ğ, x, ñ ve q. Bunlardan v sesi iki dudak büzülerek telaffuz edilir. ğ, Türkiye Türkçesindeki yumuşak g’den daha belirgindir ve gırtlağa yakın telaffuz edilir. x, Türkiye Türkçesi ağızlarında sık görülen hırıltılı gırtlak h’sidir. ñ yine Türkiye Türkçesi ağızlarında görülen damak n’sidir. q ise Türkiye Türkçesindeki kalın k’ya göre gırtlağa daha yakın telaffuz edilen bir sestir.

Kazak Alfabesinde bu 23 ünsüzden başka çift ses değerine sahip olan ve daha çok Rusça kelimelerde görülen yedi harf daha vardır: Ë (yo), И (iy, ıy), У (uv, üv, v), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya).

Kazak Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler

1. Türkiye Türkçesindeki bütün ş’ler Kazak Türkçesinde s’dir

2. Türkiye Türkçesindeki bütün ç’ler Kazak Türkçesinde ş’dir.

3. Kelime başındaki bütün y’ler Kazak Türkçesinde j’dir.

4. Türkçe asıllı kelimelerin başındaki bütün g’ler Kazak Türkçesinde k’dir.

5. Türkçe asıllı kelimelerin başındaki bütün d’ler Kazak Türkçesinde t’dir.

6. Kalın ünlülü ve tek heceli kelimelerin sonunda bulunan ğ’ler Kazak Türkçesinde v’dir: tav (dağ), bav (bağ), jav- (yağ).

7. Arapça ve Farsçadan giren kelimelerdeki f çoğunlukla p, bazen de b olur: pikir (fikir), paqır (fakir).

8. Arapça kelimelerdeki ayın sesi, kelime başında ve ortasında ğ olur: ğılım (ilim), galam (âlem), tabiğat (tabiat), sağat (saat).

9. Son sesteki bazı h’ler Kazak Türkçesinde düşer: pena (penah), patşa (padişah).

10. İki ünlü arasında kalan ince k’ler g olur: egin (ekin), egemin (ekeceğim).

11. İki ünlü arasında kalan p’ler b olur: sabı (sapı), jibi (ipi), tebüv (tepmek).

12. Türkiye Türkçesinde iç sesteki ğ’ların büyük kısmı Kazak Türkçesinde v’dir: avır (ağır), avız (ağız), buvra (buğra).

Kazak Türkçesinde ünsüz uyumu sağlam bir şekilde işlemektedir: bizge (bize), beynetke (mihnete), adamğa (adama), urısqa (kavgaya), tünde (gecede), vaqıtta (vakitte).

Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri

İsim Çekim Ekleri

Kazak Türkçesinde çokluk ekinin +lAr, +dAr, +tAr biçimleri vardır. Ünlüyle ve v, y ünsüzleriyle biten kök ve gövdelerden sonra +lAr kullanılır: balalar, şeşeler (anneler), küyevler (damatlar), oylar (düşünceler).

+dAr şekli, tonlu ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra kullanılır: adamdar (adamlar), taldar (dallar), tağamdar (yemekler), qızdar (kızlar).

+tAr şekli ise tonsuz ünsüzlerle biten kök ve gövdelerden sonra kullanılır: jigitter (yiğitler), ayaqtar (ayaklar), bastar (başlar), Qazaqtar (Kazaklar), köylekter (gömlekler).

Kazak Türkçesinde iyelik eklerinin yuvarlak ünlülü şekilleri yoktur.

	Teklik	Çokluk
1. kişi	+m	+mIz
2. kişi	+ň	+ňIz, +lArIň, +lArIňIz
3. kişi	+I, +sI	+I, +sI

Babam

Babaň

Babası

Babamız

Babanız

Babası/babaları

Hâl Ekleri

İlgi hâli eki +nIñ, +dIñ, +tIñ’dir. Ünlüyle veya m, n, ñ ünsüzleriyle biten kök ve gövdelerden sonra +nIñ,; tonlu ünsüzlerden sonra +dIñ,; tonsuzlardan sonra ise +tIñ şekli kullanılır: balanıñ, äkeniñ (babanın), özimniñ (kendimin), hatınnıñ (hatunun), bizdiñ (bizim), tildiñ (dilin), qızdıñ (kızın), Qazaqtıñ (Kazak’ın), jaqsılıqtıñ (iyiliğin).

Yükleme hâli eki +nI; +dI; +tI’dır. İlgi hâlinde olduğu gibi ünlüyle veya m, n, ñ ünsüzleriyle biten kök ve gövdelerden sonra +nI; tonlu ünsüzlerle biten kök ve gövdelerden sonra +dI; tonsuzlardan sonra ise +tI şekliyle kullanılır: balanı (çocuğu), äkeni (babayı), özimdi (özümü), tondı (elbiseyi), qardı (karı), toptı (topu), attı (atı), araptardı (Arapları).

Yükleme hâli eki 3. şahıs iyelik ekinden sonra +n şeklindedir: parasatın (ferasetini), atın (atını), közin (gözünü), inisin (kardeşini).

Yönelme hâli eki uyuma bağlı olarak ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +ğa, +ge; tonsuzlardan sonra +qa, +ke şekliyle kullanılır: bizge (bize), adamğa (adama), atağa (ataya), balağa (çocuğa), urısqa (Rusa), beynetke (meşakkate), jalğızdıqqa (yalnızlığa), qazaqqa (Kazak’a).

İyelik ekli gövdelerden sonra yönelme hâli çekimi +A şekliyle yapılır ve iyelik ekiyle yönelme eki arasına zamir n’si sesi girer: tamağına (yemeğine), betine (yüzüne), avzına (ağzına), balama (çocuğuma), üyine (evine).

Bulunma hâli, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +dA; tonsuzlardan sonra +tA şekliyle kullanılır: balada (çocukta), kölde (gölde), tavda (dağda), caylavda (yaylada), vaqıtta (vakitte), atta, tasta (taşta), ağaşta (ağaçta).

Ayrılma hali, ünlüyle ve tonlu ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra +dAn; tonsuz ünsüzle biten kök ve gövdelerden sonra +tAn kullanılır: estilerden (akıllılardan), köşeden (sokaktan), jazuvdan (yazıdan), baladan (çocuktan), kitaptan, attan, qazaqtan (Kazak’tan), ottan (ateşten).

İyelik eklerinden sonra (çokluk 1. ve 2. şahıs hariç) ayrılma hâli eki +nAn şekline girer: atımnan (atımdan), atıñnan (atından), közinen (onun gözünden), basınan (başından).

Vasıta hâli eki Kazak Türkçesinde ekleşmiş şekilde görülür. Ünlüyle ve tonlu ünsüzlerle (z ve j hariç) biten kök ve gövdelerden sonra +menen ve kısalmış şekli +men; z ve j ünsüzlerinden sonra +benen, +ben ve tonsuz ünsüzlerden sonra da +penen, +pen şekilleriyle kullanılır: közimen (gözüyle), balamen (çocukla), qalammen (kalemle), közbenen (gözle), qızben (kızla), montajbenen (montajla), iyttikpen (kötülükle), atpen (atla), jippen (iple).

Eşitlik eki olarak, Eski Türkçedeki teg “gibi” benzetme edatı, bugün ekleşmiş olarak Kazak Türkçesinde +dAy; +tAy şeklinde kullanılmaktadır. Eşitlik eki için -şA şekli de kullanılır: şatırınday (çadır gibi), bittey (bit kadar), tavday (dağ gibi), torgınday (ipek gibi), jigitşe (yiğitçe), qusşa (kuş gibi), soldatşa (askerce, asker gibi).

Aitlik eki tonsuz ünsüzlerden sonra +qı, +ki; ünlü ve tonlu ünsüzlerden sonra +ğı, +gi’dir: meydandağı (meydandaki), bugingi (bugünkü), avzındağı (ağzındaki), erteñgi (yarınki), keşegi (dün), burınğı (önceki), qazirki (şimdiki), sırtqı (dıştaki, dış), keşki (akşamki).

Kazak Türkçesinde soru ekinin ünlüsü a, e’dir. Baştaki ünsüz d, m, b veya p’dir. Soru ekinin ünsüzü, ünlülerden ve l, r, v, y ünsüzlerinden sonra -ma, -me; m, n, ñ, z’den sonra -ba, -be; k, p, t, s, ş’den sonra-pa, -pe olur: bala ma (çocuk mu), üy me (ev mi), tam ba (mezar mı), ton ba (elbise mi), tañ ba (tan mı), jaz ba (yaz mı), köylek pe (gömlek mi), toq pa (tok mu).

Fiil Çekim Ekleri

Zamir Kökenli Şahıs Ekleri

	teklik	çokluk
1. Şahıs	-mIn; -pIn	-bIz; -pIz
2. Şahıs	-sIñ	-sIñdAr; -sIzdAr; -sIz
3. Şahıs	-ø	-ø

Kişi zamirlerinin hal ekleriyle çekimi:

Yalın	İlgi	Yükleme	Yönelme	Bulunma	Ayrılma
men	meniñ	meni	mağan	mende	menden
sen	seniñ	seni	sağan	sende	senen
ol	onıñ	onı	ağan	onda	onan
biz	bizdiñ	bizdi	bizge	bizde	bizden
siz	sizdiñ	sizdi	sizge	sizde	sizden
olar	olardıñ	olardı	olarğa	olarda	olardan

İyelik Kökenli Şahıs Ekleri

	teklik	çokluk
1. Şahıs	-m	-k
2. Şahıs	-ñ	-ñdar; -ñIzdAr; -ñIz
3. Şahıs	-ø	-ø

Emir Kökenli Şahıs Ekleri

	teklik	çokluk
1. Şahıs	-AyIn	-ayıq, -eyik; -yIn; -yıq, -yik
2. Şahıs	-ø	-ñdar; -ñIzdAr; -ñIz
3. Şahıs	-sIn	-sIn

Zaman ve Şekil Ekleri

a. Bildirme Kipleri

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Kazak Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman ünsüzlerden sonra -ıp, -ip; ünlülerden sonra -p ekiyle yapılır.

urıppın (vurmuşum)

urıpsıñ

urıptı

urıppız

urıpsıñdar

urıptı

Olumsuz şekli: urmappın (vurmamışım), urmapsıñ (vurmamışsın), urmaptı (vurmamış); körmeppiz (görmemişiz), körmepsiñder (görmemişsiniz), körmepti (görmemişler).

Görülen Geçmiş Zaman

1. Tip Görülen Geçmiş Zaman: -dı, -di; -tı, -ti eki kullanılır.

bastadım (başladım)

bastadıñ

bastadı

bastadıq

bastadıñdar

bastadı

Olumsuz şekli: bastamadım (başlamadım), bastamadıñ (başlamadın), bastamadı

(başlamadı) ; körmedik (görmedik), körmediñder (görmediniz), körmedi (görmediler).

Bu kipin olumsuz çekiminde fiil tabanının sonuna -gan, gen; -qan, -ken eki ve onun üzerine de joq (yok) ve emes (yok) kelimeleri gelerek de yapılmaktadır: barğan jokpın (gitmedim), barğan emessiñ (gitmedin), kelgen joqpız (gelmedik), kelgen emessiñder (gelmediniz).

2. Tip Görülen Geçmiş Zaman: İkinci şekli de -ğan, -gen; -qan, -ken ekiyle yapılır. Bu ek, söz konusu hareketin daha eski bir zaman diliminde yapılıp bittiğini ifade eder.

alğanmın (aldım)

alğansıñ

alğan

alğanbız

alğansıñdar

alğan

Olumsuz şekli: almağanmın (almadım), almağansıñ (almadın), almağan (almadı);

kelmegenbiz (gelmedik), kelmegensiñder (gelmediniz), kemegen (gelmediniz).

3. Tip Görülen Geçmiş Zaman: Üçüncü tip görülen geçmiş zaman şekli ünsüzle biten fiil tabanlarına -atın, -etin; ünlüyle biten fiil tabanlarına da -ytın, -ytin eki getirilerek yapılır. Bu ek her ne kadar basit zaman olsa da, eklendiği fiile geniş zamanın hikâyesini katmaktadır (aytatın “söylerdi”, işetinsiñder “içerdiniz”, jeytinbiz “yerdik”).

baratınmın (giderdim)

baratınsıñ

baratın

baratınbız

baratınsıñdar

baratın

Olumsuz şekli: barmaytınmın (gitmezdim), barmaytınsıñ (gitmezdin), barmaytın

(gitmezdi); oylamaytınbız (düşünmezdik), oylamaytınsıñdar (düşünmezdiniz), barmaytın (düşünmezlerdi).

Şimdiki Zaman

1. Tip Şimdiki Zaman

Birincisi ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekiyle yapılır: Bu şekil gelecek zaman anlamı da vermektedir.

alamın (alıyorum)

alasıñ

aladı

alamız

alasıñdar

aladı

Olumsuz şekli: almaymın (almıyorum), almaysıñ (almıyorsun), almaydı (almıyor); istemeymiz (çalışmıyorum), istemeysiñder (çalışmıyorsunuz), istemeydi (çalışmıyorlar).

2. Tip Şimdiki Zaman: İkincisi “otır-, jat-, jür-, tur-” yardımcı fiilleriyle yapılır. Kuruluşu şöyledir: fiil + (ıp) + yardımcı fiil + şahıs eki. jat- yardımcı fiilinden sonra -ır geniş zaman ekiyle birlikte kurulur.

jazıp otırmın (yazıyorum)

jazıp otırsıñ

jazıp otır

jazıp otırmız

jazıp otırsıñdar

jazıp otır

Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzunda joq (yok) kelimesi kullanılır: jazıp otırğan joqpın (yazmıyorum), jazıp otırğan joqsıñ (yazmıyorsun), jazıp otırğan joq (yazmıyor); körip jatqan joqpız (görmüyoruz), körip jatqan joqsıñdar (görmüyorsunuz), körip jatqan joq (görmüyorlar).

3. Tip Şimdiki Zaman: Üçüncüsü -(u)vda, -(ü)vde ekiyle yapılır:

jazuvdamın (yazmaktayım)

jazuvdasıñ

jazuvda

jazuvdamız

jazuvdasıñdar

jazuvda

Olumsuz şekli: Bu kipin olumsuzunda emes kelimesi kullanılır: jazuvda emespin

(yazmamaktayım), jazuvda emessiñ (yazmamaktasın), jazuvda emes (yazmamakta); istevde emespiz (çalışmamaktayım), istevde emessiñder (çalışmamaktasınız), istevde emes (çalışmamakta).

Gelecek Zaman

1. Tip Gelecek Zaman: Birincisi yakın gelecek zamandır. “jat-, jür-, otır-, tur-” yardımcı fiilleriyle yapılır. jat- yardımcı fiilinden sonra -ır geniş zaman ekiyle birlikte kurulur. Kuruluş formülü şöyledir:

fiil + ğalı (-geli, -qalı, -keli) + yardımcı fiil + şahıs eki

barğalı jatırmın (yakında gideceğim)

barğalı jatırsıñ

barğalı jatır

barğalı jatırmız

barğalı jatırsıñdar

barğalı jatır

Olumsuz şekli: Olumsuz çekiminde joq kelimesi kullanılır: barğalı jatqan joqpın (gitmeyeceğim), barğalı jatqan joqsıñ (gitmeyeceksin), barğalı jatqan joq; kelgeli otırğan joqpız (gelmeyeceğiz), kelgeli otırğan joqsıñdar (gelmeyeceksiniz), kelgeli otırğan joq (gelmeyecekler).

2. Tip Gelecek Zaman: İkincisi, ünsüzlerden sonra -a, -e; ünlülerden sonra -y ekiyle yapılır:

tutamın (tutacağım)

tutasıñ

tuta

tutamız

tutasıñdar

tuta

Bu kipte şimdiki zaman ve geniş zaman anlamı da vardır. Türkiye Türkçesine “gidiyorum, giderim “ şeklinde de aktarılabilir.

Olumsuz şekli: tutpaymın (tutmayacağım), tutpaysıñ (tutmayacak), tutpaydı: oqımaymız (okumayacağız), oqımaysıñdar (okumayacaksınız), oqımaydı (okumayacak).

3. Tip Gelecek Zaman: Üçüncüsü “niyet ifadeli gelecek zaman”dır; -maq(şı), -mek(şi) ekiyle ifade edilir. Ek, ünlülerden ve l, r, v, y’den sonra -maq(şı), -mek(şi); m, n, ñ, z’den sonra -baq(şı), -bek(şi); k, p, t, s, ş’den sonra -paq(şı), -pek(şi) şeklindedir.

almaqpın (almak niyetindeyim)

almaqsıñ

almaq

almaqpız

almaqsıñdar

almaq

Bu kip “almak istiyorum, alacağım” şeklinde de Türkiye Türkçesine aktarılabilir.

Olumsuz şekli: emes kelimesiyle yapılır: almaq/almaqşı emespin (almayacağım), almaq/almaqşı emessiñ, almaq/almaqşı emes; kezbekşi emespiz (gezmeyeceğiz), kezbekşi emessiñder (gezmeyeceksiniz), kezbekşi emes (gezmeyecek).

Geniş Zaman

Geniş zaman, ünsüzlerden sonra -ar, -er; ünlülerden sonra -r ekiyle kurulur.

añdarmın (anlarım)

añdarsıñ

añdar

añdarmız

añdarsıñdar

añdar

Olumsuz şekli: bermespin (vermem), bermessiñ (vermezsin), bermes (vermez); bermespiz (vermeyiz), bermessiñder (vermezsiniz), bermes (vermezler).

Şart Kipi

Türkiye Türkçesinde olduğu gibi -sa, -se ekiyle ifade edilir.

alsam (alsam)

alsañ

alsa

alsak

alsañdar

alsa

Şart çekiminin sonuna -şı, -şi ekleri gelebilir. Bu ekler fiile 1. ve 3. şahıslarda pişmanlık; 2. şahıslarda rica ve emir anlamı katar: alsamşı (alsaydım ya), kelseşi (gelseydi ya), alsañşı (alıversene, alsana), bilseñderşi (bilsenize).

Şart çekiminin sonuna ğoy (koy) kelimesi eklenebilir. Bu da rica ve arzu ifade eder: alsam ğoy (keşke alsam), körsek qoy (keşke görsek), jazsañdar ğoy (keşke yazsanız).

Olumsuz şekli: almasam, almasañ, almasa; bilmesek, bilmeseñder, bilmese.

Gereklik Kipi

1. Tip Gereklik Kipi: Birincisi -uv, -üv, -v eki ve “kerek” kelimesiyle yapılır. Şöyle kurulur: Fiil + uv (, üv, -v) + iyelik ekleri +kerek

jazuvım kerek (yazmalıyım)

jazuvıñ kerek

jazuvı kerek

jazuvımız kerek

jazuvlarıñ kerek

jazuvı kerek

Olumsuz şekli: emes kelimesiyle yapılır: jazuvım kerek emes (yazmamalıyım), jazuvıñ kerek emes (yazmamalısın), jazuvı kerek emes (yazmamalı); oqıvımız kerek emes (okumamalıyız), oqıvlarıñ kerek emes (okumamalısınz), oqıvları kerek emes (okumamalılar).

2. Tip Gereklik Kipi: İkinci şekli -uv, -üv, -v eki ve teyis(ti) kelimesiyle yapılır.

Fiil + -uv ( -üv, -v) + iyelik ekleri + teyis(ti)

körüvim teyis (görmeliyim)

körüviñ teyis

körüvi teyis

körüvimiz teyis

körüvleriñ teyis

körüvi teyis

Emir Kipi

Kazak Türkçesinde emir çekimi için, her şahısta ayrı bir ek kullanılır.

bastayım (başlayayım)

basta

bastasın

bastayıq

bastañdar

bastasın

Olumsuz şekli: bastamayım (başlamayayım), bastama (başlama), bastamasın (başlamasın); körmeyik (görmeyelim), körmeñder (görmeyin), körmesin (görmesinler).

İstek Kipi

1. Tip İstek Kipi: Birincisi -ğay, -gey; -qay, -key ekiyle yapılır.

barğaymın (gideyim)

barğaysıñ

barğay

barğaymız

barğaysıñdar

barğay

Olumsuz şekli: barmağaymın (gitmeyeyim), barmağaysıñ (gitmeyesin), barmağay

(gitmeye); işpegeypiz (içmeyelim), işpegeysiñder (içmeyesiniz), işpegey (içmeyeler).

2. Tip İstek Kipi: İkincisi -ğı, -gi; -qı, -ki eki ve “keledi” kelimesiyle yapılır. Kuruluşu şöyledir: Fiil + ğı (-gi; -qı, -ki) + iyelik ekleri + keledi

istegim keledi (çalışasım gelir)

istegiñ keledi

istegisi keledi

istegimiz keledi

istegileriñ keledi

istegileri keledi

Olumsuz şekli: istegim kelmeydi (çalışasım gelmiyor), istegiñ kelmeydi (çalışasın gelmiyor), istegisi kelmeydi (çalışası gelmiyor); barğımız kelmeydi (gidesimiz gelmiyor), barğılarıñ kelmeydi (gidesiniz gelmiyor), barğısı kelmeydi (gidesileri gelmiyor).

Fiillerin Birleşik Çekimi

1. Rivayet

Rivayet çekimi, kip ve zaman eklerinden sonra “eken” (imiş) kelimesi kullanılarak yapılır.

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti

alğan ekenmin (almıştım)

3. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti

baratın ekenmin (gelirmişim)

Şimdiki Zamanın Rivayeti

1. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti

kele ekenbin (geliyormuşum)

2. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti:

jazıp otırğan ekenmin (yazıyormuşum)

3. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti

istevde ekenmin (çalışmaktayım)

Gelecek Zamanın Rivayeti

1. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti

barğalı jatır ekenmin (gidecekmişim)

2. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti

Bu kipin rivayet birleşik çekemi fiil + -a, -e; -y + -dI + eken + şahıs ekleri formülüyle kurulur:

tutadı ekenmin (tutacakmışım)

3. Tip Gelecek Zamanın Rivayeti

almaq ekenmin (almak niyetindeymişim)

Geniş Zamanın Rivayeti

berer ekenmin (verirmişim)

Şart Kipinin Rivayeti

Şart kipinin rivayetinde şahıs ekleri, şart ekinin üzerine gelir.

alsam eken (alsaymışım)

Gereklik Kipinin Rivayeti

baruvım kerek eken (gitmeliymişim)

İstek Kipinin Rivayeti

1. Tip İstek Kipinin Rivayeti

barğay ekenmin (gideymişim)

2. Tip İstek Kipinin Rivayeti

istegim keledi eken (çalışmak istiyormuşum)

Hikâye

Fiil kiplerinin hikâye şekli “e-di” (<er-) kelimesiyle yapılır. Kip ve zaman ekinden sonra “edi” kelimesi getirilerek hikâye çekimi yapılır.

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

urıp edim (vurmuştum)

Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

jılağan edim (ağlamıştım)

Şimdiki Zamanın Hikâyesi

2. Tip Şimdiki Zamanın Hikâyesi

jazıp otırğan edim (yazıyordum)

3. Tip Şimdiki Zamanın Hikâyesi

baruvda edim (gitmekteydim)

Gelecek Zamanın Hikâyesi

1. Tip Gelecek Zamanın Hikâyesi

barğalı jatır edim (gidecektim)

3. Tip Gelecek Zamanın Hikâyesi

almaq edim (almak niyetindeydim)

Geniş Zamanın Hikâyesi

berer edim (verirdim)

Şart Kipinin Hikâyesi

alsam edi (alsaydım)

Gereklik Kipinin Hikâyesi

jazuvım kerek edi (yazmalıydım)

İstek Kipinin Hikâyesi

1. Tip İstek Kipinin Hikâyesi

alğay edim (alaydım)

2. Tip İstek Kipinin Hikâyesi

istegim keletin edi (çalışmak istemiştim)

Şart

Şart birleşik çekimi, kip eklerinden sonra bol- fiilinin şartı ile elde edilir.

Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

kelgen bolsam (gelmişsem)

Şimdiki Zamanın Şartı

2. Tip Şimdiki Zamanın Şartı

jazıp otırğan bolsam (yazıyorsam)

3. Tip Şimdiki Zamanın Şartı

baruvda bolsam (gitmekteysem)

Gelecek Zamanın Şartı

3. Tip Gelecek Zamanın Şartı

almaq bolsam (almak niyetindeysem)

Geniş Zamanın Şartı

keler bolsam

Gereklik Kipinin Şartı

jazuvım kerek bolsa (yazmalıysam)

imek ve iken Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi

Kazak Türkçesinde isim çekiminin; şimdiki zaman, öğrenilen geçmiş zaman, görülen geçmiş zaman ve şart şekilleri görülmektedir.

1. Şimdiki Zaman

Şimdiki zamanın çekiminde değişik şahıs ekleri kullanılır. Ünlülerden ve l, r, v, y’den sonra m ile (-mIn, -mIz); m, n, ñ, z’den sonra b ile (-bIn, -bIz); k, p, t, s, ş’den sonra ise p (-pIn, -pIz) eki kullanılır.

Qazakpın (Kazak’ım)

2. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Öğrenilen geçmiş zamanın çekimi “eken” (imiş) kelimesiyle yapılır.

bala ekenmin (çocukmuşum)

3. Görülen Geçmiş Zaman

Görülen geçmiş zamanın çekimi “e-di” (< er-) kelimesiyle yapılır.

qonaq edim (konuk idim)

4. Şart

Şart çekiminde isimlerin üzerine bolsa (olsa, ise) kelimesi getirilir.

üyde bolsam (evdeysem)

Yapım Ekleri

1. İsimden İsim Yapan Ekler

+Av: Birden yediye kadar olan sayılara gelerek beraberlik ifade eder: ekev (ikisi, her ikisi), üşev (üçü), törtev (dördü), altav (her altısı), besev (beşi, her beşi).

+dağan/+degen; +tağan/+tegen: Yuvarlak sayılara gelerek “-larca” anlamını verir: ondağan (onlarca), qırıqtağan (kırktan çok).

+dAs; +tAs; +lAs: Beraberlik, eşlik, ortaklık ifadesi yapar: köñildes (gönüldaş), attas (adaş), tilevles (dilektaş).

+ğılt(ım)/+qılt: Renk isimlerine ve sıfatlara gelir; yakınlık, benzerlik, azlık ifade eder: bozğılt (bozca, grimsi), sarğılt (sarıca), surğılt (grimsi), qışqılt (acımsı), sarğıltım (sarımsı).

+lI; +dI; +tI: Türkiye Türkçesinde +lI, +lU olan bu ekin Kazak Türkçesinde ünsüz uyumu dolayısıyla d’li ve t’li şekilleri vardır. Ayrıca ekin yuvarlak şekli görülmez: köşpeli (göçebe), arlı (utangaç), bayıptı (zeki), güldi (güllü), ataqtı (ünlü), paydalı (faydalı), edepti (edepli).

+lıq/+lik; +dıq/+dik; +tıq/+tik: Adlardan yer, âlet, topluluk adları, soyut adlar ve sıfat yapan ektir: balalıq, eginşilik (ekincilik), orındıq (sandalye), joldastıq (yoldaşlık), kisilik (kişilik), biyiktik (yükseklik), jıldıq (yıllık), tündik (baca deliği), aptalıq (haftalık).

+raq/+rek: Sıfatlarda karşılaştırma yapar. Ünsüzle biten kök ve gövdelerde yardımcı ünlü kullanılır. kögirek (daha mavi), ağıraq (daha ak), jaqsıraq (daha güzel), küştirek (daha güçlü), terenirek (daha derin).

+sIz: -lı, -li ekinin olumsuzudur: balasız, muñsız (kedersiz), caysız (yersiz), talapsız (amaçsız), esepsiz (hesapsız), caramsız (yararsız), sansız (sayısız), adiletsiz (adaletsiz), ünsiz (sessiz), äkesiz (babasız).

+şA: Küçültme ekidir ayrıca dil ve lehçe isimleri türetir: kitapşa (bröşür), balıqşa (balıkcık), ögizşe (dana), körpeşe (minder), türikşe (Türkçe), ağılşınşa (İngilizce), nemisşe (Almanca).

+şAñ: Sıfat türeten bir ektir: aşuşan (öfkeli), etikşen (çizmeli), sözşen (söz ustası), terşen (çok terleyen), boyşañ (uzun boylu), kirşeñ (kir tutan, çabuk kirlenen)

+şaq/+şek: Sevgi ve küçültme ifade eder: kelinşek (genç kadın), inişek (küçük kardeş), qulınşaq (taycık, sevimli tay).

+şI: Türkiye Türkçesindeki -çı, -çi ekidir: qoyşı (çoban), kömekşi (yardımcı), jazuvşı (yazıcı, yazar), tilşi (dilci), saqşı (muhafız), nusqavşı (öğretmen), qaqpaşı (kaleci), qulıpşı (anahtarcı), sportşı (sporcu).

+şIl: Bir şeye bağlılık, düşkünlük ifade eden isimler türetir: uyqışıl (uykucu), şayşıl (çay düşkünü), özimşil (bencil), külkişil (şakrak), oyşıl (akıllı, bilgin), Türikşil (Türkçü), ultşıl (milliyetçi).

+şıq/+şik: Küçültme ve sevgi ekidir: oyınşık (oyuncak), üyşik (evceğiz), kirşik (leke), kölşik (gölcük), töpeşik (tepecik), ayşıq (hilâl), qalaşıq (küçük şehir).

+tay: Uyuma girmeyen bu ek, akrabalık adları veya sevgi ve küçültme ifadeli sözler yapar: ağatay (ağabeycik), şeşetay (anacık), kişkentay (küçücük), azğantay (azıcık), erketay (nazlıcık).

İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-: İsimlerden olma ve yapma bildiren fiiller türetir: ata- (adlandır-), sana- (say-), küze- (nişan al-), çepe- (şamar vur-), tüne- (gecele-), bota- (buda-), sına- (sına-, eleştir-), möldire- (berraklaştır-), oy(ı)na- (oyna-).

+Al-, +l-: Geçişsiz fiiller türetir: joğal- (yok ol-, kaybol-), suyıl- (sıvılaş-, akıcılış-),

oñal- (düzel-, iyileş-), teñel- (denkleştiril-), tiril- (diril-), teñel- (denk ol-).

+Ar-, +r-: Geçişsiz fiiller türetir: jañar- (yenilen-), qısqar- (kısal-), özger- (değiş-, başkalaş-), eskir- (eski-), jasar- (gençleş-).

+Ay-: Oluş bildiren geçişsiz fiiller türetir: azay- (azal-), köbey- (çoğal-), qartay- (yaşlan-), muñay- (kederlen-), küşey- (güçlen), qaray- (karar-).

+dA-: Yansıma seslerden, oluş bildiren fiiller yapar: şırılda-, tarsılda- (gürültü yap-), bajılda- (homurdan-), küñkilde- (mırıldan-).

+I-: Geçişli ve geçişsiz fiiller türetir: bayı- (zenginleş-), janı- (bile-), keñi- (bollaş-), jelpi- (es-), jası- (garipleş-, üzül-), kemi- (azal-), renji- (darıl-), juvası- (uysallaş-).

+k-/+q-; +ıq-/+ik-: İsimlerden olma bildiren fiiller türetir: aşıq- (acık-), zorıq- (zorlan-), demik- (nefesi daral-), jolıq- (karşılaş-), tarıq- (darlan-), keşik- (gecik-), ornıq- (yerleş-), jolıq- (karşılaş-).

+lA-; +dA-; +tA-: En çok görülen yapım ekidir: ilgerile- (ilerle-), oyla- (düşün-), basta- (başla-), kolda- (kolla-), közde- (gözle-), töbele- (tepele-), tizginde-(dizginle- ), ezüvle- (ez-).

+lAn-; +dAn-; +tAn-: aşulan- (öfkelen-), iyelen- (sahip ol-, al-), maldan- (mal sahibi ol-), namıstan- (utan-), küdikten- (şüphelen-), sezikten- (şüphelen-), köñilden- (sevin-).

+lAs-; +dAs-; +tAs-: birles- (uy-, denk ol-), sırlas- (sırlaş-), kömektes- (yardım et-),

dostas- (dostlaş-), muñdas- (derdini paylaş-), eldes- (barış-, anlaş-).

+lAt-; +dAt-; +tAt-: endet- (saz çal-), borandat- (fırtına es-), tündelet- (gece boyunca git-), tezdet- (hızlandır-), davıllat- (fırtına çıkar-).

+qar-/+ker-; +ğar-/ +ger-: Olma ve yapma bildiren fiiller türetir: basqar- (yönet-, idare et-), añğar- (anla-), suğar- (sula-), teñger- (denkleştir-, denk say-), esker- (dikkat çek-, hatırlat-).

+rA-: Daha çok tabiat seslerinin taklidine dayanan adlardan, oluş bildiren fiiller yapar: barqıra- (bar bar bağır-), şırqıra- (hıçkır-), dürkire- (uğulda-), şurqıra- (kişne-).

+sI-: Harekete gibilik, benzerlik anlamı katar: batırsı- (kahramanlık tasla-), bilgensi- (bilgiçlik tasla-), bosansı- (boşal-, çözül-), ögeysi- (yadırga-, yabancılaş-), oqığansı- (okuyormuş gibi yap-).

+sIn-: Yaptığı fiile ... görmek, ... saymak anlamları katar: jüreksin- (çekin-), azsın- (azımsa-), azsın- (azımsa-, az bul-), mensin- (benimse-), jatsın- (yadırga-), süysin- (imren-, hayran ol-).

+sIrA-: İşlek değildir: qansıra- (kan kaybet-, kederlen-), qımızsıra- (kımız içesi gel-), bavırsıra- (kardeşini, akrabalarını özle-), älsire- (hâlsizlen-).

Fiilden İsim Yapan Ekler

-aq/-ek: Sıfat ve isim türetir: pışaq (bıçak), qorqaq (korkak), kesek (parça, bölüm), qaşaq (kaçak), ürkek, uşaq (uçak), oraq (orak), turaq (durak).

-ndI: Fiilin gösterdiği hareketin sonucu olan isimler türetir: sıpırındı (süprüntü),

ügindi (posa, talaş), asırandı (evlatlık), ağındı (hızlı, süratli), juvındı (köpek aşı, yal), tuvındı (eser, çalışma), jasandı (yapay).

-ğak/-gek; -qaq/-kek: Sıfat türeten bir ektir: asqaq (mağrur, kibirli), jabısqaq (yapışkan), tayğak (kaygan), toñğak (soğuğa dayanıksız), mayısqaq (mayışık, yumuşak).

-Iş: Soyut isimler türeten bir ektir: quvanış (kıvanç, sevinç), süyiniş (sevinç), sağınış (hatırlama, özlem), ökiniş (pişmanlık, üzüntü), qızğanış (kıskançlık), ötiniş (rica).

-k/-q; -ıq/-ik: Sıfat ve isim türetir: taraq (tarak), qazıq (kazık), sızıq (çizgi), tösek (döşek), aşıq (açık), bitik (tıknaz, kısık), qılıq (davranış), tüsinik (fikir, düşünce), körik (ihtişam, güzellik).

-(I)m: Soyut ve somut isimler türetir: alım (kuvet, güç), bölim (bölüm), kiyim (giyim), baylam (demet, netice), tıyım (yasak, tehdit), tizim (liste).

-mA; -pA; -bA: ilme (ilmik, düğüm), bölme (oda), kömbe (gömü, maden), köşpe

(göçme), tapsırma (vazife, emir, iş), basqarma (idare), köşirme (kopya), kespe (erişte), baspa (matbaa).

-maq/-mek; -paq/-pek; -baq/-bek: Aslen mastar eki olan bu ek, kalıcı isimler türetmiştir: ilmek (düğüm), sırmaq (yün ceket), jumbaq (bilmece), şaqpaq (çakmak), qıspaq (zorlama, cebir), oymaq (dikiş yüksüğü).

-mIs: Aslen mastar eki olan bu ek, kalıcı isimler türetmiştir: bolmıs (varlık, mevcudiyet), kılmıs (suç), jazmıs (yazgı, kader), turmıs (hayat, yaşam).

-(I)n: Genellikle somut isimler türetir: tolqın (dalga), javın (yağmur, yağış), egin

(ekin), tığın (tapa, tıkaç), kelin (gelin), tütin (tütün), şığın (masraf).

-qı/-ki; -ğı/-gi: Genellikle âlet adları türeten bir ektir: burğı (matkap), süzgi (süzgeç), tamızğı (damla), jıynaqı (derli tolu), tepki (tekme), şalğı (tırpan), soqqı (darbe, yenilgi), külki (gülme, neşe).

-qın, -kin, -ğın: quvğın (kovalama), bosqın (göçmen), köşkin (heyelan), qırğın (büyük kavga, kıyım), uşqın (kıvılcım).

-qış/-kiş; -ğış/-giş: Somut ve soyut isimler türetir: tutqış (tutacak), basqış (basamak), sezgiş (hassas, sezgin), aşulanğış (öfkeli, kızgın), küldirgiş (komedyen), sıpırğış (süpürge), eskertkiş (âbide, anıt).

-şaq/-şek: Daha çok karakter özelliği belirten sıfatlar türetir: erinşek (tembel), maqtanşaq (övüngen), urınşaq (kavgacı), unıtşaq (unutkan), jutqınşaq (gırtlak), emşek (meme, göğüs).

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-dIr-; -tIr-: Ettirgen çatı ekidir: aldır-, ayttır- (söylet-), keptir- (kurut-), toltır- (doldur-), keltir- (getir-), bildir-, bezdir-.

-ğız-/-giz-; -qız-, -kiz-: Ettirgen çatı ekidir: urğız- (vurdur-), turğız- (durdur-), kirgiz- (girdir-), aytqız- (söylet-), ötkiz- (geçir-), ekkiz- (ektir-), otırğız- (oturt-).

-(I)l-: Edilgen çatı ekidir: üzil- (kop-, koparıl-), juvıl- (yıkan-), jıynal- (toplan-, bir araya

gel-), baylanıl- (bağlanıl-), şeşil- (çözül-, açıl-).

-(I)n-: Dönüşlü çatı ekidir: taran-, oran- (sarıl-), körin- (görün-), oylan- (düşün-), kiyin- (giyin-), juvın- (yıkan-), qaharlan- (öfkelen-).

-qıla-/-kile-; -ğıla-, -gile-: Hareketin tekrarını ve sürekliliğini bildirir: tepkile- (tekmele-), türtkile- (dürtükle-), sozğıla- (çekiştir-, uzat-), şapqıla- (vurup dur-), ürgile- (çene çal-).

-(I)r-: Ettirgen çatı ekidir: asır- (aşır-, geçir-), tüsir- (düşür-), köşir-(göçür-), pisir- (pişir-), öşir (sondür-), qaytar- (döndür-), şığar- (çıkar-).

-(I)s-: İşteş çatı ekidir: aytıs- (atış-), köris- (görüş-), karas- (bakış-), tanıs- (tanış-), kelis- (anlaş-, uyuş-), pikirles- (akıl danış-).

-(I)t-: Ettirgen çatı ekidir: azayt- (azalt), kötert- (kaldırt-), oqıt- (okut-), ürkit- (ürküt-), küret-, jönelt- (yönelt-).

Sıfat-Fiiller

Sıfat-fiiller nesnelerin geçici hareket vasıflarını karşılayan kelimelerdir. Kazak Türkçesindeki sıfat-fiiller şunlardır:

-Ar, -r: Geniş zaman sıfat-fiilidir: aytar söz (söyleyecek söz), ayırılar dos (ayrılacak dost), tıñdar (dinleyen), keler (gelir, gelecek), oqır (okuyan), jol körseter jan (yol gösterecek kimse), jas töker şaq (yaş dökecek zaman), barar jer (gidilecek yer).

-AtIn, -ytIn: Geniş zaman sıfat-fiilidir: alatın (alacak olan), töleytin (ödeyecek olan), isteytin (işleyecek), oqıytın (okuyacak, okunacak), ötkizetin (geçirilecek), qaraytın bala (bakılacak çocuk), tıñdaytın adam (dinlenecek adam), jazatın qağaz (yazacak kâğıt), keletin mezgil (gelecek zaman).

-ğan/-gen; -qan/-ken: Geçmiş zaman sıfat-fiilidir: jazılğan (yazılmış), jasağan (yaşamış), körgen (görmüş), şekken (çekmiş), aşqan (açmış), isken qımızım (içtiğim kımız), men tuvğan jer (benim doğduğum yer), sen bergen kitap (senin verdiğin kitap), ölgen kişi (ölmüş kişi).

-mAs: -ar, -er, -r sıfat-fiilin olumsuzudur: barmas (gitmez), üzbes (kopmaz), aytpas (söylemez), qulağın salmas (kulak vermez), tiliñdi almas (sözünü tutmaz), qılış ötpes temir (kılıç işlemez demir), sönbes şıraq (sönmez mum), körmes köz (görmez göz), bitpes qayğı (bitmez kaygı).

Zarf-Fiiller

Zarf-fiiller hareket hâli ifade eden fiil şekilleridir. Kazak Türkçesindeki zarf-fiiller şunlardır:

-A, -y: Daha çok birleşik fiil kuruluşunda ve tekrar gruplarında kullanılır: küle söyledi (gülerek söyledi), eri söyley, eri jügire jöneldi (kâh konuşarak, kâh koşarak gitti), ayta ayta (söyleye söyleye), qaray qaray (baka baka), kele kele (gele gele), kele cat- (gel-), tüsine al- (anlayabil-).

-ğalı/-geli; -qalı/-keli: Türkiye Türkçesindeki “-alı/-eli” zarf-fiilnin karşılığıdır: barğalı (gideli), tanısqalı (tanışalı), körispegeli (görüşmeyeli), qaytqalı (geri döneli), Seni körmegeli üş ay boldı (Seni görmeyeli üç ay oldu), basqa qalağa barğalı (başka şehire gideli).

-ğanda/-gende; -qanda/-kende: Zaman işlevi olan bir zarf-fiil ekidir: barğanda (gidince), kelgende (gelince), turğanda (durunca), aytqanda (söyleyince), jel eskende (yel estiğinde), qıs bolğanda (kış olduğunda).

-ğanşa/-genşe; -qanşa/-kenşe: Zaman sınırlaması yapar: barğanşa (gidinceye kadar), kelgenşe (gelinceye kadar), ölgenşe küldi (ölesiye kadar güldü), aytqanşa (söyleyinceye kadar).

-(I)p: alıp, kelip (gelip), körüp (görüp), tüsinip (anlayıp), qozı mañırap, buzav möñirep (kuzu meleyip, buzağı bağırıp). l ile biten tek heceli fiillerde l düşebilir: bop (olup), qap (kalıp).

-mAstAn, -bAstAn, -pAstAn: Olumsuz anlamı vardır: kelmesten (gelmeden), aşpastan (açmadan), juvmastan (yıkamadan), bilmesten (bilmeden), aqpastan (akmadan), körmesten (görmeden).

-mAy; -bAy; -pAy: -p zarf-fiil ekinin olumsuzudur: barmay (gitmeden), jazbay (yazmadan), aytpay (söylemeden), kelmey (gelmeden), jılamay (ağlamadan), toymay (doymadan), buzbay (bozmadan).

-mAyInşA, -bAyInşA, -pAyInşA: Olumsuzluk ifade eder ve Türkiye Türkçesindeki

“-madan” zarf-fiiline karşılık gelir: almayınşa (almadan), bermeyinşe (vermeden), jazbayınşa (yazmadan), tözbeyinşe (dayanmadan), aytpayınşa (demeden), bitpeyinşe (bitmeden), oylamayınşa (düşünmeden)

Hareket Adları (İsim-Fiiller)

Kazak Türkçesinde hareket adları -s ve -v ekleriyle yapılır.

1. -(I)s: Bu ek, diğer Kıpçak grubu lehçelerinde olduğu gibi, Kazak Türkçesinde de hareket adları yapan bir ektir: tartıs (çekiş), qurılıs (kuruluş), özgeris (değişim), kelis (geliş), köterilis (yükseliş), şaykas (dövüş.)

2. -(U)v: Kazak Türkçesinde mastar ekidir: jazuv (yazmak), könüv (alışmak), oquv (okumak), qurmettev (hürmet etmek), aluv (almak), aytqızuv (söyletmek), otıruv (oturmak), tıñdav (dinlemek).

Kelime Türleri

Zamirler

a.Kişi zamirleri

Kazak Türkçesindeki kişi zamirleri:

teklik	çokluk
men	biz
sen	sender
ol	olar

Dönüşlülük zamiri “öz” (kendi) kelimesidir: özim (kendim), öziñ, özi, özimiz, öziñiz, özderi.

Özim körgenim joq. (Kendim görmedim).

Öziñ qay jerdensiñ? (Sen nerelisin?).

Kazak Türkçesindeki işaret zamirleri: bul (bu), mına (bu), osı (o), sol (o), ol (o), ana (o). Bu asıl işaret zamirlerinin yanı sıra, şu kelimelerde işaret kavramı belirtirler: anav (şu, o), mınav (bu), sonav (ta, te, orada), osınav (şunlar), mınalar (bunlar). bular (bunlar), sona (onlar), ene (o, işte), eneki (işte, oradaki).

Kazak Türkçesindeki belirsizlik zamirleri: Külli (tümü), barşa (tümü), birşene

(bir ikisi), qaysı (hangisi), büttin (bütün), birev (birkaçı), eşkim (hiç kimse), keybir (bazı), keybiri (kimisi), ärkim (herkes), eşqaysısı (hiçbiri), äldekim (herhangi biri), köbi (çoğu), barlıq (tümü, bütün).

Kazak Türkçesindeki soru zamirleri: kim, qalay (nasıl), ne, qay (hangi), nemene (ne), qayda (nerede), neşinşi (kazıncı), qaydan (nereden), qanşağa (kaça), qanday (nasıl), qaysı (hangi), qaysısı (hangisi).

Sıfatlar

Niteleme Sıfatları: qara (kara), aq (ak), erikken (aylak), şirik (çürük), tıñ (dinç), aşulı (öfkeli), paydalı (faydalı), kündelik (gündelik), üysiz (evsiz), aqılsız, balasız vs.

İşaret Sıfatları:  bu, bul (bu), sol (şu), ana (şu), o, ol (o), mına (bu), osı (o), ano (o), sol (o).

Asıl Sayı Sıfatları: Bir, eki, üş, tört, bes, altı, jeti, segiz, toğız, on, jıyırma (yirmi), otız, qırıq (kırk), elüv (elli), alpıs (altmış), jetpis (yetmiş), seksen, toqsan, jüz, min (bin), million. jıyırma ağaş (yirmi ağaç), toğız öy (dokuz ev), bes jıl (beş yıl).

Sıra Sayı Sıfatları: Asıl sayı sıfatlarının üzerine -(ı)nşı, -(i)nşi ekleri getirilerek yapılır: besinşi (beşinci), altınşı, qırıqınşı (kırkıncı), birinşi, ekinşi (ikinci), üşinşi, jetinşi (yedinci).

Kesir Sayı Sıfatları: üştiñ ekisi (üçte iki), bestiñ biri (beşte bir), jüzdiñ besi (yüzde beş), besten bir (beşte bir), onan üş (onda üç), mıñnan üş (binde üç) gibi. Şu yapılar da kesir sayı ifadesi vermektedir: jarım alma (yarım elma), şiyrek sağat (çeyrek saat).

Üleştirme Sayı Sıfatları: eki ekiden (ikişer), on onnan (onar), üş besten (üçer beşer), altı altıdan (altışar), birden ekiden (birer ikişer).

Kazak Türkçesinde ayrıca birden yediye kadar olan sayılara gelen -Av ekiyle yapılan topluluk sayı sıfatları da bulunmaktadır: birev (bir tane), ekev, üşev, törtev, besev, altav, jetev.

Belirsizlik Sıfatları: barşa (bütün, tüm), keybir (bazı), az, köp (çok), birtalay (hayli, epey), bütin (bütün), bükil (bütün), birqanşa (birkaç), birneşe (birkaç), pelen (falan), eşbir (hiçbir).

Soru Sıfatları: qay (hangi), qaysı (hangi), qalay (nasıl), qanday (hangi), qanşa (kaç), neşe (kaç).

Zarflar

Zaman Zarfları: Bugin (bugün), bıltır (geçen yıl), erten (yarın), erteli-keş (erken-geç), erte (erken), burın (önce, eskiden), tün (gece), tünevgüni (geçenlerde), kündiz (gündüz), künboyı (gün boyu), kündiz-tüni (gece gündüz), kün sayın (her

gün), kün-tün (gece gündüz), künilgeri (evvelki gün), keyin (sonra), toqtavsız (durmadan), üzdiksiz (aralıksız), dayım (daima), qısta (kışın), jazda (yazın), keş (akşam), aqşam, ezirşe (henüz), eli (henüz).

Yer-Yön Zarfları: keri (geri), tömen (aşağı), joğarı (yukarı), ilgeri (ileri), alğa (ileri), aldı (ön), alda (önde), beri, ar jaq (öte), sırtqarı (dışarıya), qarsı (karşı), işkeri (içeri), tısqarı (dışarı), astı (aşağı).

Nitelik (Durum) Zarfları: lezde (ani), andavsız (ansızın), abaysızda (ansızın), kenetten (birdenbire), birden, bulay (böyle), bunday (böyle), olay (öyle), sonday (öyle), jıldam (çabuk, tez), qısqa (kısa), uzın (uzun), osılay (böyle), osınday (böyle), mınanday (şöyle), tez, şapşañ (çabuk), razı (memnun), zorlap (zorla), jaqsı (iyi, güzel), birte-birte (yavaş yavaş).

Miktar Zarfları: bek (gayet), biraz, az-maz (biraz), kem (az, eksik), tım (pek, çok), jetkilikti (oldukça), artıq (fazla), asa (fazla), az, köp (çok), siyrek (seyrek), birtalay (hayli), onşa (onca), cüzdey (yüzlerce), ondan (onlarca).

Soru Zarfları: nege (niçin), ne üşin (ne için), qalay (nasıl), qanday (nasıl), nege (niye), qaşan (ne zaman), qaşannan (ne zamandan).

Edatlar

Ünlemler

Duygu Ünlemleri: oybay (eyvah), ura (hurra), e (ha), tu (tüh), tuv (aman), qap (vay vay, heyhat), pay-pay (oho, vay vay), alaqay (oley, yaşasın), oy, uh (of), ehe (sevinç ünlemi), bärekeldi (aferin), oypırmay (vay canına)

Seslenme Ünlemleri: vav (ey, hey), va (hey, ya), äy ey), ey (ey, hey).

Gösterme Ünlemleri: mä (işte), mine (işte), sonav, däl (şu, ta), äni-äni (işte, şu).

Cevap Ünlemleri: iye (evet), jä (evet, tamam), joq (hayır), qup (tamam, olur).

Bağlaçlar

Sıralama Bağlaçları: jäne (ve), men/pen (ile), da (ve, da).

Denkleştirme Bağlaçları: yaki/yakiy (veya), ya (veya, ya da), älde (ya da), nemese (ya da, veya, veyahut).

Karşılaştırma Bağlaçları: quy...quy (ister...ister), eri...eri (hem...hem), birde ... birde (bazen ... bazen), äri ... äri (gerek ... gerek/hem ... hem/bazen ... bazen), ya ... ya, birese ... birese (bir ... bir), ne ... ne.

Birese jañbır javadı, birese kün şığadı. (Bir yağmur yağıyor, bir güneş çıkıyor).

Ne men baram, ne sen bar. (Ne ben gideyim, ne sen git).

Cümle Başı Bağlaçları: biraq (ama),

degenmen (fakat), al (fakat), eytpese (yoksa), jok (yoksa), elde (yoksa), öytkeni (çünkü), eger (eğer), esirese (bilhassa), onda (o zaman, öyleyse), nege deseñ (çünkü), alay bolsa (öyleyse), sebebi (çünkü).

Sona Gelen Bağlaçlar: da/de/ta/te (de, dahi, bile), ay/aq/av (kuvvetlendirme bağlaçları), emes (değil), tügil (değil), bolsa (ise), ekeş (hatta, dahi, bile).

Son Çekim Edatları

Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar: üşin (için), men (ile), arqılı (üzerinden,

vasıtasıyla), boyı (boyunca), boyınşa (göre), dep (diye), sayın (boyu, her), sıyaqtı (gibi), sekildi (gibi, şekilli).

Yönelme halinden sonra kullanılanlar: şeyin (kadar), qaray (doğru), qarsı (karşı),

taman (doğru), deyin (değin), tarta (doğru), juvık (doğru, kadar), salım (doğru), karaganda (göre, nazaran).

Ayrılma halinden sonra kullanılanlar: bastap (itibaren), beri, keyin (sonra), soñ

(sonra), burın (önce), artıq (aşkın, fazla), basqa (başka), asqan (aşkın).

Ünite 6

Kazak Türkçesi Alfabe ve Metin Örnekleri

Konuşma Örnekleri

-Сенiң aтын кiм?

-Seniñ atın kim?

-Senin adın ne?

-Менiң aтым Ержaн.

-Meniñ atım Erjan.

-Benim adım Ercan.

-Сенiң жaсың нешеде?

-Seniñ jasıñ neşede?

-Sen kaç yaşındasın?

-Менiң жaсым он бесте.

-Meniñ jasım on beste.

-Ben on beş yaşındayım.

-Сiзде кaлaм бaр мa?

-Sizde kalam bar ma?

-Sizde kalem var mı?

-İе, менде кaлaм бaр?

-İye, mende kalam bar?

Evet ben de kalem var.

-Сенде қaғaз бaр мa?

-Sende qağaz bar ma?

-Sen de kağıt var mı?

-Менде қaғaз жоқ.

-Mende qağaz joq.

-Bende kağıt yok.

-Сен қaйдaн келдiн?

-Sen qaydan keldin?

-Sen nereden geldin?

-Мен вокзaлдaн келдiм?

-Men vokzaldan keldim?

-Ben terminalden geldim.

-Сен Aстaнaдaн қaшaн келдiн?

-Sen Astanadan qaşan keldin?

-Sen Astana’dan ne zaman geldir?

-Сен бүгiн түсте бiздiң үйге қонaққa кел.

-Sen bügin tüste bizdiñ üyge qonaqqa kel.

-Sen bugün öğle bizim eve misafirliğe gel.

-Бұл жолы бaрa aлмaймын, вaқытым жоқ

-Bul jolı bara almaymın, vaqıtım joq.

-Bu sefer gelemeyeceğim, vaktim yok.

-Мұндa не жұмыспен жүрсiң?

-Munda ne jumıspen jürsiñ?

-Burada ne işle meşgulsün?

БAТЫР КҮШIКТЕР

Екi күшiк aулaғa шықты. Олaр aспaнғa қaрaды. Жaрқырaғaн жaрты домaлaқ көрдi.

Күшiктер не екенiн бiлмей aң-тaң. Aл жaрты домaлaқ бүтiн дөңгелекке aйнaлды.

Күшiктер қорқып кеттi.

-Кел үрейiк, - дедi күшiктiң бiревi.

-Үрсек үрейiк, - дедi екiншiсi.

Күшiктер үрдi. Aл дөңгелек жоғaры қaрaй жылқы бердi.

-Әне қорықты, - деп қуaнды бiрiншi күшiк.

-Қaшып бaрa жaтыр, дедi екiншiсi.

Күшiктер қуaнып үре бердi.

Batır Küşikter

Eki küşik awlağa şıqtı. Olar aspanğa qaradı. Jarqırağan jartı domalaq kördi. Küşikter

ne ekenin bilmey añ-tañ. Al jartı domalaq bütin döñgelekke aynaldı. Küşikter qorqıp ketti.

-Kel üreyik, - dedi küşiktiñ birevi.

-Ürsek üreyik, - dedi ekinşisi.

Küşikter ürdi. Al döñgelek joğarı qaray jılqı berdi.

-Äne qorıqtı, - dep quvandı birinşi küşik.

-Qaşıp bara jatır, dedi ekinşisi.

Küşikter quvanıp üre berdi.

Kahraman Enikler

İki enik avluya çıktı. Onlar gökyüzüne baktı. Parlayan yuvarlak bir ışık gördüler. Enikler, ne olduğunu bilmeden şaşırdılar. O parlak ışık bütün evrene yayıldı. Enikler korktular.

-Gel havlayalım, - dedi eniğin birisi.

-Havlayalımsa havlayalım, -dedi ikincisi.

-O parlak daire yukarı doğru yavaşça ilerledi.

-İşte korktu, diyerek sevindi birinci enik.

-Kaçıp gidiyor, dedi ikincisi.

Enikler sevinerek havladılar.

Нaурыз

Нaурыз - пaрсы сөзi, қaзaқшaсы “Жaңa жыл”, “күн” деген ұғымды бiлдiредi?.

22 нaурыз - бүкiл Шығыс xaлықтaрының мерекесi. Бұл - күн мен түннiң теңелетiп,

қaрдың ерiп, көктiң шығa бaстaйтын кезi. Нaврыз күнiн aдaмдaр жaнa жылдың бaсы

- “ұлыстың ұлы күнi” деп aтaп, зор қуaнышпен қaрсы aлғaн. Нaурыз күнi xaлық тaзa

киiнiп, бiрiн-бiрi құттықтaп, қуaныш дaстaрқaнын бaрыншa мол жaяды.

Нaурыз - дiни мейрaм емес, жaлпы xaлықтық мереке. Нaурыз - тaбиғaт мейрaмы,

aсa зор сaлтaнaт, ұлы жиын. Aдaмдaр бұл күнi: “бәрiмiз де тaбиғaт перзентiмiз, оны

aялaйық, бергенiне ризa болaйық”, -дейдi.

Бұл күнi қaндaй күнә болсa дa кешiрiлуге тиiс, жеке aдaмдaр aрaсындaғы бaс

aрaздықтaр дa кешiрiлуге тиiс. Ерте кезде Ортa Aзия әкiмдерi: “Бұл күнi Сaмaрқaнның

көк тaсы дa жiбидi” - деп, зындaндa жaтқaн тұтқындaрдың қол-aяғын босaтып

кешiрiм берген.

Бұл күнi aдaмдaр бiрiн-бiрi мынaдaй сөздермен құттықтaғaн: “Ұлыс құтты

болсын!”, “Aқ мол болсын!”, “Төрт түлiк aқты болсын!”, “Ұлыс береке берсiн!”,

“Бәле-жaлa жерге енсiн!”. Сөйтiп aдaмдaр бiр-бiрiнiң қaтесiн кешiрiп, тaтұлaсaды,

оның aяғы ойын-сaвық, ән-күйге жaлғaсaды. Xaлқымыздa бұл күнге aрнaлғaн

“Нaурыз тойы”, “Нaурыз жыры”, “Нaурыз көже”, “Нaурыз бaтaсы” сияқты сaлт-

дәстүрлер бaр.

Navrız

Navrız - parsı sözi, qazaqşası “Jaña jıl”, “kün” degen uğımdı bildiredi?. 22 navrız - bükil

Şığıs xalıqtarınıñ merekesi. Bul - kün men tünniñ teñeletip, qardıñ erip, köktiñ şığa bastaytın kezi. Navrız künin adamdar jana jıldıñ bası - “ulıstıñ ulı küni” dep atap, zor quvanışpen qarsı alğan. Navrız küni xalıq taza kiyinip, birin-biri quttıqtap, quvanış dastarqanın

barınşa mol jayadı.

Navrız - diniy meyram emes, jalpı xalıqtıq mereke. Navrız - tabiyğat meyramı, asa zor

saltanat, ulı jiyın. Adamdar bul küni: “bärimiz de tabiyğat perzentimiz, onı ayalayıq, bergenine riyza bolayıq”, -deydi.

Bul küni qanday künä bolsa da keşirilüvge tiyis, jeke adamdar arasındağı bas arazdıqtar da keşirilüvge tiyis. Erte kezde Orta Aziya äkimderi: “Bul küni Samarqannıñ kök tası

da jibiydi” - dep, zındanda jatqan tutqındardıñ qol-ayağın bosatıp keşirim bergen.

Bul küni adamdar birin-biri mınaday sözdermen quttıqtağan: “Ulıs quttı bolsın!”, “Aq

mol bolsın!”, “Tört tülik aqtı bolsın!”, “Ulıs bereke bersin!”, “Bäle-jala jerge yensin!”. Söytip adamdar bir-biriniñ qatesin keşirip, tatulasadı, onıñ ayağı oyın-savıq, än-küyge jalğasadı. Xalqımızda bul künge arnalğan “Navrız toyı”, “Navrız jırı”, “Navrız köje”, “Navrız batası” sıyaqtı salt-dästürler bar.

Metinde Geçen Kimi Kelimelerin Karşılıkları

uğım: kavram, jeke: farklı, bağımsız, bükül: bütün, tüm, arazdıq: kırgınlık, küskünlük, Şığıs: Doğu, mınaday: böyle, bunun gibi, mereke: bayram, şölen, söytip: böylece, teñele-: denk olmak, eşit olmak, qate: hata, suç, quttıqta-: kutlamak, tatulas-: barışmak, mol: bol, oyın-savıq: oyun, eğlence

jalpı: genel, ortak, än-küy: şarkı, ezgi, asa: çok, pek çok, jalğa-: bağlamak, eklemek, jıyın: toplantı, arnal-: ithaf edilmek, perzent: evlat, çocuk, salt-dästür: gelenek görenek, keşir-: affet, bağışlamak