Abdülbaki Gölpınarlı - Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri

Abdülbaki Gölpınarlı - Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

 

Yunus bu sözleri çatar

Sanki balı yağa katar,

Halka mata’ların satar

Yükü gevherdir tuz değil.

 

Kösedağı Yenilgisi (641 H. 26 Haziran 1243),

Moğollar, Sivas’a yürümüşler, şehri üç gün yağma etmişler, oradan Kayseri’ye geçmişler, erkekleri kılıçtan geçirmişler,

Selçuklular, yıldan yıla ağır bir vergi vermeye razı olarak Moğollarla uzlaşmışlardı.

Moğol kumandanı Baycu, bir kere daha Anadolu’ya yürüdü. 1256’da Konya yakınlarında savaşta Selçuk ordusu bozguna uğradı.

Moğollardan sonra Anadolu’da bir kardeş kavgasıdır başladı.

Rükneddin’le İzzeddin ülkeyi paylaşmayı kararlaştırdılar.

İzzeddin Bizans’a kaçtı.

Muîneddin, 1265’te Rükneddin’i öldürttü

Anadolu, artık İlhanlıların bir eyaleti hükmündeydi.

 

Beylerden Horasanlı Hatıroğlu, kardeşi Zahîreddin’i, Mısır hükümdarı Baybars’a, yardım istemek üzere gönderdi.

Niğde civarında muhafız olarak bulunan iki yüz Moğol erini kılıçtan geçirdi

Moğollar, bunun üzerine harekete geçtiler.

Moğollar, Hatıroğlu Şerefeddin’i ele geçirdi.

Hatıroğlu’nun tarafını tutan Karamanlılar silaha sarıldılar; Moğollar bozuldu.

Baybars, büyük bir orduyla Anadolu’ya girdi; Moğolları bozdu.

Abaka Anadolu’ya geldi. Muîneddin’i, öldürttü,

…dervişlik kisvesine bürünmüş olan Cimri Konya’yı zapt etti; adına hutbe okuttu.

İbni Bibi’ye göre bunlar / Babalılar’ın kılıç artıklarıydı.

Mehmed Bey, Cimri’ye vezir olduktan sonra, divanda ve sarayda Türkçe konuşulmasına dair meşhur fermanı çıkararak bu halk hareketinin hüviyetini tarihe armağan etmişti.

Moğolların yardımıyla Selçuklular, Cimri’yi bozguna uğratıp esir ettiler, diri diri derisi yüzüldü ve bu deri, şehirlerde gezdirildi.

 

1284’te Abaka’nın ölümü üzerine yerine geçen Sultan Ahmed, IV. Rükneddin Kılıçarslan’ın oğlu Gıyâseddin Keyhusrev’le Gıyâseddin Mes’ud’un, ülkeyi ikiye bölerek saltanat sürmelerini emretti.

Anadolu’da her iş, Moğollara kulluk eden beylerin eline düşmüştü.

1298’de padişah olan III. Alâeddin Keykubad / Halka, halkın inancına o kadar kayıtsız bir hale gelmişti ki, Ramazan ayının yirmi altıncı günü Sivas’ta, halkın karşısında oruç yedi, şarap içti. Bütün bunlar duyulunca Moğolların Anadolu valisi Abuşka, Alâeddin’e meydan dayağı attırdı.

1303’te Gıyâseddin Mes’ud, tekrar padişah oldu.

İlhanlıların çöküntü devri başlamıştı.

Anadolu’da, beylikler meydana geldi.

Moğollardan kaçan Hârzemlilerin Selçuklular tarafından doğu ve sınır bölgelerine yerleştirilmeleri, Moğol akınını Anadolu’ya yöneltmiş, Anadolu, XIII. Yüzyıldan XIV. Yüzyılın ilk senelerine kadar dalga dalga gelen Moğol ordularıyla çiğnenmişti.

Ülkede din adına, adalet adına, sadakat adına hüküm süren zulümdü.

1299’da olduğu gibi yağmursuzluktan meydana gelen büyük kıtlıklar, halka ölü insan etini bile yediriyordu.

…tasavvuf, yokluğu ferdiyetten, benlikten, bencillikten yok olmak, halkta, her zerrede gerçek varlıkla var olmak, kendi için değil toplum için yaşamak sayıyordu. Fakat kadercilik bu anlayışlara engel olmaktaydı

Kalenderîlik bu çağlarda yalnız Anadolu’da değil, Irak, Suriye ve Mısır’da da pek yaygındı.

Şıhâbeddîn-i Sühreverdi’nin (1234-1235), IV. Rükneddin Kılıçarslan zamanında, Halife En-Nâsır li Dîn’illâh (1225) tarafından elçilikle Konya’ya gelişi…

 

Yunus’un doğduğu, yaşadığı ve ebediyete göçtüğü çağda Anadolu’da siyasi, iktisadi ve dini durum buydu.

 

Yetmiş iki millete bir göz ile bakmayan

Şer’in evliyasıysa hakıykatte asidir.

 

…divanında on iki şiirde Taptuk’un adını anar

Yunus, Taptuk Baba’nın dervişidir; Taptuk, Barak Baba’nın, o da Sarı Saltuk’un halifesidir.

Taptuk, Sakarya nehrine yakın, Mihalıççık civarında, Emre Köyü’nde yatmaktadır.

Tokat köylerinden birinde doğan ve bir kâtibin oğlu olan Barak Baba, Yazıcızâde Ali tarafından yazılan “Târih-i Âl-i Selçuk”a göre bir Selçuk şehzadesidir

Sarı Saltuk, Câmi’üd-Düvel’e ve Saltuk-Nâme’ye göre Seyyid Mahnmûd-ı Hayrânî’nin halifesidir; Barak Baba’nın da mürşididir. İzzeddin Keykâvus’la, maiyetindeki Türkmenlerle Kırım’a gitmiş, İzzeddin’den sonra Kırım Hanı’ndan izin alarak 1281’de, Dobruca’ya geçip ölünceye dek savaşla uğraşmıştır.

Yunus’un hayatının nasıl geçtiğini bilemiyoruz.

Saltuk’a mensub olduğunu bildiren Barak, Hacı Bektaş’tan bahsetmez. Yunus’un divânında ve risalesinde Hacı Bektaş’a dair bir ima bile yoktur.

Yunus’un hayatına dair izleri, gene kendi şiirlerinde buluyoruz.

Konya’da bulunmuştur

Mevlânâ ile Konya’da görüşmüştür; onun sohbetlerine ve semâ’ meclislerine katılmıştır.

İhtiyarlık çağınıysa, doğduğu Sarıköy’de geçirmiş, orada ebediyete intikal etmiş, tekkesinin avlusuna defnedilmiştir.

 

Yunus, yalnız bir şiirinde kendisini “Derviş”, bir şiirinde de “Âşık” diye anar

Âşık manasına gelen “Emre” yalnız Yunus’la şeyhi Taptuk’un lakabı değildir.

 

Yunus Emre, Bektaşi Vilâyet-Nâmesinde (Menâkıb-ı H.B.V.) Eskişehir’e yakın Sarıköylü gösterilmekte ve o köyde medfûn olduğu bildirilmektedir.

 

 

Yunus, Farsça’dan Türkçe’ye geçiş devrinin bir şairidir; Bu bakımdan Sultan Veled’de olduğu gibi Yunus’ta da Türkçe, Arapça, Farsça sözler yerine göre, hatta bazı kere vezin yüzünden üç dilde de kullanılmıştır.

Aruzla yazılmış şiirleri olduğu gibi, onlardan daha, hem de pek çok olmak üzere heceyle yazılmış şiirleri de vardır.

 

Yunus Emre’nin en eski ve doğru divanı olan Fatih nüshasında “Risâlet’ün- Nushiyye”den başka 203 şiir var. Bunların yirmi altısında Yunus, kendisine “tamamıyla yok yoksul” anlamına “Miskin” vasfını vermekte; altı şiirde “Emre”, birinde “Âşık” sözünü adına eklemekte; öbür şiirlerinde kendisini sadece “Yunus” diye anıyor. O divanda bulunmayan, fakat dil ve eda bakımından onun olduğunda şüphe etmediğimiz 100 şiirin on birinde, gene adına “Miskin” vasfını ekliyor; on şiirde, “Emre”, bir şiirdeyse “Tapduk Yunus” mahlası var; divandaki bir şiirde kendisini “Tapduklu Yunus” diye anmakta.

 

Yunus Emre’nin bütün şiirlerini ihtiva eden bu esere, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ne mülhak Fatih Kitapları arasında 3889 No. da kayıtlı Divan esas ittihaz edilmiştir.

…

 

Pâdişâhın kudreti gör n’eyledi

Od u sû toprâğ u yele söyledi

Bismillah deyip getirdi toprağı

Ol arâda hâzır oldu ol dağı

Toprağ ile sûyu bûnyâd eyledi

Âna Âdem demeği âd eyledi

 

îman da üç dürlüdür: Biri ilm’ûl-Yakıyn’dir ve biri Ayn’ül-Yakıyn’dir ve biri Hakk’ul-Yakıyn’dir. Ammâ ol îma’n ki ilm’ül- Yakıyn’dir, akılda yerlidir ve ol iman ki Ayn’ül-Yakıyn’dir, gönülde yerlidir ve ol îman ki Hakk’ul-Yakıyn’dir, canda yerlidir. Can ile olan îman canla bile gider.

…

 

İbrâhim Edhem

 

Nasîbi sabr olanlar uluyısar İşittin Yûsuf’ı ol çâh içinde Dururdu sabr ile ol mâh içinde Bilinmezdi ne denlidir uzûnu Çığırsa daşra çıkmaz Yûsuf ünü Yukarı bakar ol çah ağzı ırak Aşağada makaamı taş u toprak

 

“Ölüm doğum için; yapın yıkım için.”

Soluk alışımız bizi yaşatmakta; ama her soluk alıp verdikçe ömrümüz tükeniyor

…günü dün eden, varı yok eden ölüm.

 

Çürümüş toprak içre ten sin içinde yatar pinhan Boşanmış damar akmış kan batmış kefenleri gördüm

Yıkılmış sinleri dolmuş hep evleri harâb olmuş

 

Şunlar ki çoktur malları gör nice oldu hâlleri Sonucu bir gömlek giymiş onun da yoktur yenleri

 

Miskin Yunus bilmez misin yoksa nazar kılmaz mısın Ölenleri anmaz mısın ah n’ideyim ömrüm seni

 

Bilenlere sormak gerek bu tendeki can neyimiş

Can hod Hakk’ın kudretidir damardaki kan neyimiş

Fikir yumuş oğlanıdır endişe kaygu kânıdır

Bu âh u vah aşk donudur taht’ oturan han neyimiş

Şükür onun birliğine yok iken uş var eyledi

Çünkü asıldan biz yoğuz mülk ü han ü man neyimiş

Çalap viribidi bizi var dünyâyı görün diye

Bu dünya hod bakıy değil mülke Süleyman neyimiş

Sorun Taptuklu Yunus’a bu dünyâdan ne anladı

Bu dünyânın kararı yok sen neyimiş ben neyimiş

 

Bini değer bini gider buyruk böyle geldi meğer

Kim ola dünyâya doyar peymânesi doldu gider

Erte gece söyleşirler Hakk’ı bulalım deyiben

Yunus aydır miskin olan Hakk’ı bunda buldu gider

 

Ma’nî eri bu yolda melûl olası değil

Ma’nî duyan gönüller hergiz ölesi değil

Ten fânidir can ölmez gidenler gene gelmez

Ölür ise ten ölür canlar ölesi değil

Gevher seven gönüller yüz bin yol eder ise

Hak’tan nasib olmasa nasîb olası değil

Sakıngıl yârin gönlün sırçadır sımayasın

Sırça sındıktan geri bütün olası değil

Çeşmelerden bardağın doldurmadan kor isen

Bin yıl anda durursa kendi dolası değil

Şol Hızır ile İlyas Ab-ı hayât içtiler

Bu birkaç gün içinde bunlar ölesi değil

Yarattı Hak dünyâyı Peygamber dostluğuna

Dünyâya gelen gider bâkıy kalası değil

Yunus gözün görürken yarağın eyle bugün

Gelmedi anda varan geri gelesi değil

 

Kayaların bile nabzında atan, topraktan bile buğu-buğu göğe ağan, bülbülün şakımasında nağme, gülün gülümsemesinde renk ve koku olan, canlıları zebûn eden, demirleri yumuşatan, yelle esen, günle doğan, Ay’la balkıyan, denizde köpürüp coşan, yazıda çağlayıp akan, her zerrede hüküm yürüten, her vara varlık veren aşktır, aşk.

 

Aşk anadan doğmadı, kimseye kul olmadı,

Hükmüne kıldı esîr cümle biliş ü yâdı.

 

Âşık dünyâyı ne eder âkıbet bir gün terk eder Aşk eteğin tutmuş gider her kim gelirse salâdır

 

İşidin ey yârenler kıymetli nesnedir aşk

Değmelere verilmez hürmetli nesnedir aşk

Hem cefâdır hem safâ Hamza’yı attı Kaf’a

Aşk iledir Mustafâ devletli nesnedir aşk

Dağa düşer yer eyler gönüllere yol eyler

Sultanları kul eyler cür’etli nesnedir aşk

Kime kim aşk vurdu ok gussa ile kaygı yok

Aşk iledir Mustafâ devletli nesnedir aşk

Denizleri kaynatır mevce gelir oynatır

Kayaları oynatır kuvvetli nesnedir aşk

Akılları şaşırır deryâlara düşürür

Nice ciğer pişirir key odlu nesnedir aşk

Miskin Yunus neylesin derdin kime söylesin

Varsın dostu toylasın lezzetli nesnedir aşk

…

 

Aşkın aldı benden beni bana seni gerek seni

Ben yanarım dün ü günü bana seni gerek seni

Ne varlığa sevinirim ne yokluğa yerinirim

Aşkın ile avunurum bana seni gerek seni

Aşkın âşıklar öldürür aşk denizine daldırır

Tecellî ile doldurur bana seni gerek seni

Aşkın şarabından içem Mecnun olup dağa düşem

Sensin dün ü gün endişem bana seni gerek seni

Süfîlere sohbet gerek ahîlere ahret gerek

Mecnun’lara leylî gerek bana seni gerek seni

Eğer beni öldüreler külüm göğe savuralar

Toprağım anda çağıra bana seni gerek seni

Yunus’durur benim adım gün geldikçe artar odum

İki cihanda maksudum bana seni gerek seni

…

 

Sorun Taptuk’lu Yunus’a: Bu dünyâdan ne anladı?

Bu dünyânın karârı yok, sen ne imiş, ben ne imiş?

…

 

Hak’tan inen şerbeti içtik elhamdü lillâh

Şol kudret denizini geçtik elhamdü lillâh

Şu karşıki dağları meşeleri bağları

Sağlık safâlık ile aştık elhamdü lillâh

Kuru idik yaş olduk kanatlandık kuş olduk

Birbirimize eş olduk uçtuk elhamdü lillâh

Vardığımız illere şol safâ gönüllere

Halka Taptuk ma’nîsin saçtık elhamdü lillâh

Beri gel barışalım yad isen bilişelim

Atımız eyerlendi eştik elhamdü lillâh

İndik Rûm’u kışladık çok hay ü şer işledik

Uş bahâr oldu geri göçtük elhamdü lillâh

Dirfilli pınar olduk irkildik ırmağ olduk

Aktık denize daldık taştık elhamdü lillâh

Taptuk’un tapısında kul olduk kapısında

Yunus miskin çiğ idik piştik elhamdü lillâh

…

 

Yunus’un şiirleri arasında, Kur’an ve hâdise dayanarak âhret ahvâlini bildirenlerden başka gene o iki ana kaynağa, onlardan sonra erenlerin menkabelerine, halk söylentilerine dayananlar var. Tekrar edelim ki Yunus, bir halk şairi değil.

O klasik doğu edebiyatının da bir mümessili; hem de belki ilk mümessillerinden biri. Aruzla da yazmış; ama inancı hisâbına, halka halk diliyle ve heceyle hitab etmeyi daha doğru bulmuş

…

 

Hak bir gevher yarattı kendinin kudretinden

Nazar kıldı gevhere eridi heybetinden

Yedi kat yer yarattı ol gevherin nûrundan

Yedi kat gök yarattı ol gevherin buğundan

Yedi deniz yarattı ol gevher damlasından

Dağları muhkem kıldı ol deniz köpüğünden

Muhammed’i yarattı mahlûka şefkatinden

Hem Alî’yi yarattı mü’minlere fazlından

Gaib işin kim bilir meğer Kur’an ilminden

Yunus içti esridi ol gevher denizinden

…

 

Aceb şu yerde var m’ola söyle garip bencileyin

Bağrı başlı gözü yaşlı şöyle garip bencileyin

Gezerim Rûm ile Şam’ı Yukarı İller’i kamu

Çok istedim bulamadım şöyle garip bencileyin

Kimseler garip olmasın hasret oduna yanmasın

Hocam kimseler olmasın şöyle garip bencileyin

Söyler dilim ağlar gözüm gariplere göyner özüm

Meğerki gökte yıldızım şöyle garip bencileyin

Nice bu derd ile yanam ecel ere bir gün ölem

Meğerki sinimde bulam şöyle garip bencileyin

Bir garip ölmüş diyeler üç günden sonra duyalar

Soğuk su ile yuyalar şöyle garip bencileyin

Hey Emre’m Yunus bîçâre bulunmaz derdime çâre

Var imdi gez şardan şara şöyle garip bencileyin

…

 

Ben yürürüm yana yana aşk boyadı beni kana Ne âkılem ne dîvâne gel gör beni aşk n’eyledi

Geh eserim yeller gibi geh tozarım yollar gibi

Geh akarım seller gibi gel gör beni aşk n’eyledi

Akar sulayın çağlarım dertli ciğerim dağlarım

Şeyhim anıban ağlarım gel gör beni aşk n’eyledi

Ya elim al kaldır beni ya vaslına erdir beni

Çok ağladım güldür beni gel gör beni aşk n’eyledi

Ben yürürüm ilden ile şeyh sorarım dilden dile

Gurbette hâlim kim bile gel gör beni aşk n’eyledi

Mecnun oluban yürürüm ol yâri düşte görürüm

Uyanıp melûl olurum gel gör beni aşk n’eyledi

Miskin Yunus bîçâreyim baştan ayağa yâreyim

Dost elinden âvâreyim gel gör beni aşk n’eyledi

…

 

N’idelim bu dünyâyı n’eyleyip n’itmek gerek

Dâima aşk eteğin komayıp tutmak gerek

Çalab’ım bu dünyayı kahır için yaratmış

Gerçeğin gelenlerin kahrını yutmak gerek

Ol yarınki yollara anda yoldaş isteyen

Bu dünyâda dostunu kılavuz tutmak gerek

Uçmak uçmak dediğin kulları yeltediğin

Uçmağın sermâyesi bir gönül etmek gerek

Erenlerin âhına dağ taş katlanamadı

Kalkanı demir ise okları atmak gerek

Yunus er nazarında tâze güller açılmış

Gerçekler bülbül ise nazarda ötmek gerek

…

 

Çıktım erik dalına anda yedim üzümü

Bostan ıssı kakıyıp der ne yersin kozumu

Ağrılık yaptı bana bühtan eyledim ona

Gerçi de geldi aydır hani aldın kuzumu

Kerpiç koydum kazana poyraz ile kaynattım

Nedir diye sorana bandım verdim özünü

İplik verdim çulhaya sarıp yumak etmemiş

Becid becid ısmarlar gelsin alsın bezini

Bir serçenin kanadın kırk katıra yüklettim

Çift dahı çekemedi şöyle kaldı kazını

Bir sinek bir kartalı salladı vurdu yere

Yalan değil gerçektir ben de gördüm tozunu

Bir küt ile güreştim elsiz ayağım aldı

Güreşip basamadım göynündürdü özümü

Kafdağından bir taşı şöyle attılar bana

Öylelik yola düştü bozayazdı yüzümü

Balık kavağa çıkmış zift turşusun yemeye

Leylek koduk doğurmuş baka şunun sözünü

Gözsüze fısıldadım sağır sözüm işitmiş

Dilsiz çağırıp söyler dilimdeki sözümü

Bir öküz boğazladım kaldırdım serekodum

Öküz ıssı geld’ aydır boğazladın kazımı

Bundan da kurtulmadım n’idesini bilmedim

Bir çerçi de geld’ aydır hani aldın közümü

Tospağaya sataştım gözsüz sepek yoldaşı

Sordum sefer nereye Kayseri’ye azimi

Yunus bir söz söyledin hiçbir söze benzemez

Münâfıklar elinden örter ma’nî yüzünü

…

 

Müslümanlar zamâne yatlı oldu

Helâl yenmez, haram lezzetli oldu

…

 

Canlar canını buldum bu canım yağma olsun

Assı ziyandan geçtim dükkânım yağma olsun

Ben benliğimden geçtim gözüm hicabın açtım

Dost vaslına eriştim gümânım yağma olsun

İkilikten usandım birlik hânına kandım

Derdin şarabın içtim dermânım yağma olsun

Varlık çün sefer kıldı dost andan bize geldi

Viran gönül nur doldu cihânım yağma olsun

Geçtim bitmez sağınçtan usandım yaz u kıştan

Bustanlar başın buldum bustânım yağma olsun

Yunus ne hoş demişsin bal u şeker yemişsin

Ballar balını buldum kovanım yağma olsun

…

 

Lâcerem (f): Hasılı, hülasa.

…