15 Aralık 2011 Perşembe

Türkçe Ses Bilgisi

Türkçe Ses Bilgisi

(1)

Semboller
A. a, e
I. ı, i
U. u, ü
X. ı,i,u,ü
C. c, ç
D. d, t
K. k, k
G. ğ, g

İyelik 1. Tekil kişi eki, -m’dir.
Ana Tükçe à Türkçenin henüz yazılı eserinin olmadığı dönemi için kullanılır.
Eski Türkçe à 8. Yüzyıldan 11. Yüzyıla kadar olan dönemi kapsar.

Alternasyon işareti (~) eş zamanlı olarak kullanımda olan dil öğelerini göstermek için kullanılır.

Büyük harfler vurguyu belirtir.

Sıfır işareti (Ø) artık kullanılmayan ses ve biçimleri göstermek için kullanılır.

Dil herşeyden önce insana özgüdür.
Seslerden oluşur.
Kafkas dili olan Ubıhçada 81 ünsüz, 3 ünlü; Bougainville adasında konuşulan bir dilde 5 ünlü 6 ünsüz vardır ama bu durum bu iki dil arasında üstünlük kıyası yapmak imkanını vermez bize.

Bir kişi dili tek başına dönüştüremez à dil toplumsal bir olgudur.

Aralarında gösteren->gösterilen ilişkisi bulunan her durum / nesne bir göstergedir.

Fonetik, insan dilindeki tanımlanabilen gerçek sesleri inceler.

Fonoloji, dil bilgisindeki kurallarla ilgilenir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki işlevlerine odaklanır. Temel sorusu; bir sesin anlam ayırıcı işlevinin olup olmadığıdır. Görevsel ses bilgisi olarak da tanımlanabilir.

Erkek ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısı à 65-262
Kadın ses tellerinin saniyedeki titreşim sayısı à 128-523

Dilde anlam ayırıcı en küçük ögeye sesbirim (fonem) denir.

Bir sesin farklı söyleniş biçimlerine dil bilimde alt sesbirim (alofon) denir.

Sözlü ağız malzemesinin konuşulduğu anda veya keydedilerek daha sonra yazıya aktarılması, transkripsiyon à yazıya aktarma/geçirme olarak adlandırılır.
Transliterasyon à harf çevrimi, metni, başka bir alfabe ile yazmaktır.

Türk dilinin yazımı için geniş ölçüde kullanılmış olan 5 alfabe vardır.
Köktürk
Uygur (Sogd yazısı)
Arap
Latin
Kiril alfabeleri

Ön ünlü: e, i, ö, ü
Art ünlü: a, ı, o, u
Düz ünlü: a, e, ı, i
Yuvarlak ünlü: o, u, ö, ü
Geniş ünlü: a, e, o, ö
Dar ünlü: ı, i, u, ü
Kısa ünlü: a, e, i

Çift dudak ünsüzleri: b, p, m
Diş/dudak ünsüzleri: f, v
Dil ucu/diş ünsüzleri: d, n, s, t, z
Diş eti/damak ünsüzleri: c, ç, j, ş
Ön damak ünsüzleri: g, k, l, r, y
Art damak ünsüzleri: g, ğ, k, l
Gırtlak ünsüzleri: h

Ötümlü ünsüzler:
B, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Ötümsüz ünsüzler:
Ç, f, h, k, s, ş, p, t

Akıcı sürekli ünsüzler:
L, m, n, r, y
Sızıcı sürekli ünsüzler:
F, ğ, h, j, s, ş, v, z
Süreksiz ünsüzler (patlayıcı ünsüzler)
B, c, ç, d, g, k, p, t

Türkçe kökenli sözcüklerde, ğ, l, m, n, r, ş, z ünsüzleri söz başlarında bulunmazlar.

(3)
Dil incelemelerinde, parçalanabilen ögelerden ayrı düşünülemeyen vurgu, ezgi, durak, ulama, ton, uzunluk gibi konuşma dilinin vazgeçilmez ögelerini göstermek için prosodi à parçalarüstü sesbirimler gibi terimler kullanılmaktadır.

Abartma sıfatları ile zarfların vurgusu ilk hecededir.
Türkçe kökenli iki heceli yer adlarında vurgu ilk hecededir.
Dört heceli yer adlarında vurgu ikinci hecededir.

(Ünite 4)
Ses Dizimi
Enklitikler, ek olmadıkları halde, özellikle ünlü uyumları açısından ek gibi davranan, ama vurgulanmayan dil ögeleridirler.

Önlük uyumu
Açık, Kapı, Kalın

Artlık Uyumu
Eşik, Gölge, Gelin

Sözcükte her seferinde önce gelen sesin niteliği, sonra gelenin niteliğini belirler.

Düzlük – Yuvarlaklık Uyumu
Düzlük – yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması durumudur.

İlk hece                       Sonraki hece
a, ı                               a, ı
e, i                               e, i
o, u                             a, u
ö, ü                             e, ü



Ünsüz uyumları
Ötümlülük-ötümsüzlük uyumu, kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer.
Ötümlü
Yol-da, söz-cü, öz-ge

Ötümsüz
Ağaç-ta, iş-çi, baş-ka

Heceleme
Heceleme kuralları eklenmeyi de etkiler. İlk hece dışındaki heceler ünlüyle başlayamaz.

f/h/j/l/m/n/p/r/ş/v/z ünsüzleriyle başlayan Türkçe sözcükler ya alıntıdır ya da ilk ünsüzleri başka seslerden gelişmiştir. “j” sesi her pozisyonda sadece yabancı sözcüklerde bulunabilir.

Tükçede söz başında iki ünsüz yan yana bulunamaz.

Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri sadece ilk hecede bulunabilir.


(Ünite 5)
Ses Olayları

Sözcükler sürekli değişim içerisindedirler. Nedenlerinden biri, söyleyişte “En az çaba yasası”
Bir örnek; titreşimsiz bir ünsüzü söylemek, titreşimli bir ünsüzü söylemekten daha zordur.

Eklenme
Ses olaylarının önemli bir bölümü, sözcüğe ek getirilmesiyle ortaya çıkar.
Çocuk -> Çocuğu
Burun -> Burnu, gibi

Alternasyon / Nöbetleşme:
Hayat -> hayātım
Yürüyerek -> yüriyerek
Oyna -> oynuyor
Ses düşmesi yerine nöbetleşme terimini kullanmak daha doğrudur.

Ünlüler,
Önlük-artlık
Düzlük-yuvarlaklık
Darlık-genişlik
Olmak üzere üç farklı temel nitelik açısından birbirinden ayrılırlar

Ünsüzler,
Ötümlü-ötümsüz
Patlamalı-sızıcı
Ön-art
Geniş-ağız
Dudak-damak
Gibi özellikleriyle birbirlerinden ayrılırlar.

Ses olaylarının çoğu benzeşme, nöbetleşme başlıkları altında incelenebilecek durumlardır.
Bunlara;
Düşme
Türeme
Göçüşme
İkizleşme
Tekleşme gibi nadir görülen ses olayları da eklenebilir.

Ünlülerde
Ünlü daralması
Geniş ünlülerin (a/e/o/ö) dar ünlüye dönüşmesine denir.
Yokarı -> yukarı
Edgü -> iyi

Ünlü genişemesi
Dar bir ünlünün geniş bir ünlüye dönüşmesine denir.
Igaç -> ağaç
Töpü -> tepe
Ortu -> orta

Öndamaksıllaşma
Art damak ünlülerinin ön damak ünlülerine dönüşmesidir.
Genellikle /y/ş/ç/ ünsüzleriyle komşuluktan dolayı öndamaksıllaşma gerçekleşir.
Yaşıl -> yeşil
Bış -> piş
Bıç -> biç
Alma -> elma
Ana -> anne

Artdamaksıllaşma
Tenri -> tanrı
İdi-siz -> ıssız
Zaif -> zayıf

Yuvarlaklaşma
Bedük -> büyük
Yorı -> yürü

Düzleşme
Yuvarlak bir ünlünün düz  bir ünlüye dönüşmesine denir.
Kapu -> kapı
Saru -> sarı
Bizüm -> bizim

Ünlü uzaması
Devam -> devāmı
Hayat -> hayātı
Canan -> canānı

Ünlü kısalması
Hesāb -> hesabı

Ünlü türemesi
Recep -> İrecep
Lazım -> İlazım
Fikr -> fikir
Hükm -> hüküm

Ünlü düşmesi
Isıcak -> sıcak
Isıtma -> sıtma
Āyine -> ayna
Hepisi -> hepsi

Ünsüzlerde
Ünsüz tekleşmesi
Amma -> ama
Kerre -> kere
Çille -> çile

Ünsüz düşmesi
Eski Türkçede çok heceli sözcüklerin sonunda ve ek başındaki “G” sesi günümüz Türkiye Türkçesinde her durumda düşmüştür.
Kapıg -> kapı
Taşgaru -> dışarı
Ölüg -> ölü
Satguçı -> satıcı
Yalgan -> yalan

Ünsüz türemesi
Üyük -> höyük
Örgüç -> hörgüç
Fiat -> fiyat
Mai -> mavi
Onurka -> omurga

Aykırılaşma
Tepme -> tekme
Derşür -> derviş
Tennür -> tandır

Göçüşme
Yaprak -> yarpak
Toprak -> torpak
Ekşi -> eşki
Horyat -> hoyrat
Lanet -> nalet
Naylon -> laylon

Ötümsüzleşme
Barmak -> parmak
Bastırma -> pastırma

Kaynaşma
Ne eyle -> neyle
Cuma ertesi -> Cumartesi

Ünlü ve Ünsüzlerde
Büzülme
Eczahane -> eczane
Pekiyi -> peki
Bağır -> bār
Sağır -> sār
Kızı ile -> kızıyla
Araba ile -> arabayla
Geleceğim -> gelicem
Seninle -> senle

Benzeşme
Kanbur -> kambur
Penbe -> pembe
Tuzsuz -> tussuz




(Ünite 6)
Biçimsel Ses Bilgisi

Açık ünlü - kapalı ünlü nöbetleşmesi
Kapalı hecelerdeki açık “e” sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı “e” ile nöbetleşir.
Sen -> seni
Gel -> gelir
Verdi -> verir

Geniş ünlü – dar ünlü nöbetleşmesi
Düz geniş /a/e/ ünlüleri şimdiki zaman ekinden önce düzenli olarak daralır.
Başlı-yor
Gelmi-yor
Bunun nedeni /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisidir.

Yuvarlak ünlü – düz ünlü nöbetleşmesi
Çürüyecek -> çüriyecek
Yürüyerek -> yüriyerek

Ön ünlü – art ünlü nöbetleşmesi
Standart Türkçede, eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüyle değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki aldıklarında görülür.
Ben + e > bana
Sen + e > sana

Ünlülerin sıfıra nöbetleşmesi
Burun -> burnu
Kavuş -> kavşak
Omuz -> omzu / omuza da denebilir, o halde doğru örnek olmaz (!)

Uzunluk – Kısalık nöbetleşmesi
Emin -> emînim / emîn ol
Hayat -> hayâtım
Hukuk -> hukûken

Ötümlülük – ötümsüzlük nöbetleşmesi
Çok heceli Türkçe sözcüklerde sözcük sonu ötümsüz ç / t / k ünsüzlerinin eklenmede ünlüden önce ötümlüleşmesi genel bir kuraldır.
Ağaç -> ağacı
Bıyık -> bıyığı
Kanat -> kanadı

Söz sonunda tek ünsüz – ikiz ünsüz nöbetleşmesi
Rab -> rabbi
Had -> haddi
Af -> affı



(Ünite 7)
Yabancı dillerin etkisi
Harflerin okunuşu
Türk alfabesinde yer alan harfler 1 Kasım 1928 tarih ve 1353 sayılı Türk Harflerinin Kabul ve Tatbikî Hakkında Kanun ile belirlenmiştir.
Art  ünlülerin yanında bulunan /g/k/l ünsüzleri Türkçenin yazımında ve söylenişinde her zaman sorun olmuşlardır.
Evlât
Ahlâk
Hikâye
Dükkân

Söz sonunda bulunan ince /l/ ünsüzünün kendisinden sonra bir ünlü bulunmadığı için, şapka ile gösterilemiyor olması ise ayrı bir sorun kaynağıdır.
Gol
Rol
Sol

Eş yazılışlı sözcüklerde anlam karışıklığı olmaması için uzun ünlü, düzeltme işaretiyle gösterilir.
Âdem -> insan    
Adem -> yokluk
Âlem -> dünya / evren
Alem -> bayrak

Nisbet “i”si her zaman düzeltme işareti ile gösterilmelidir.
dinî
fikrî

Ön damak sesi olan /g/k/ art damak ünlüleriyle hece oluşturduğunda düzeltme işareti kullanılmalıdır.
Kâğıt
Sükût
Ordugâh



(Ünite 8)
Çağdaş Türkçede Eğilimler
İstanbul ağzına dayanan standart varyantın söz varlığı anlamında geliştirilmesi 20. Yüzyılın başlarında kısmen gerçekleşmiş olsa da standart yazım kurallarının kayıt altına alınması 1940’lı yıllarda mümkün olmuştur.
Hiçbir doğal dil konuşulduğu yazılmaz, yazıldığı konuşulmaz.

/Ç/Ş/
Ötümsüz ünsüzden sonra ötümsüz ünsüz gelirken bu kural konuşma dilinde bozulmakta, yan yana gelen iki ötümsüz ünsüzden ikincisi ötümlüleşmekte birinci ünsüz ise patlamalı olmaktan çıkıp sızıcılaşmaktadır.
Geçti -> geşdi
Açtı -> aşdı
Biçti -> bişdi

/Z/S/
Sızıcı “z” ünsüzünün ötümsüzleşmesi
Özellikle birinci çoğul kişi ekinde göze çarpmaktadır.
Yapıyoruz -> yapıyos
Olmaz -> olmas

/S/Z/
Ötümsüz sızıcı /S/ ünsüzü, ötümlü sızıcı “z” ünsüzüne dönüşmektedir.
Herkes -> herkez

/A/I/E/İ
Geniş ünlülerdeki daralmalar
Arayayım -> arıyım
Değil mi -> di mi

/R/Ø
Yapıyor -> yapıyo
Yapıyorsun -> yapıyosun




















Hiç yorum yok:

Yorum Gönder