Farsça Dilbilgisi - Mustafa Bangi

Mustafa Bangi – Farsça Dilbilgisi

Harfler

Bugünkü Farsça Pehlevî ve Derî lisanlarından meydana gelmiştir.

Fars alfabesi 33 harften müteşekkildir:

ا        

ء

ب

پ

ت

ث

ج

چ

ح

خ

د

ذ

ر

ز

ژ

س

ش

ص

ض

ط

ظ

ع

غ

ف

ق

ك

گ

ل

م

ن

و

ه

ى

Fars alfabesindeki sekiz harf Arapçadan Farsçaya geçmiştir:

 ث ح   ص ض  ط  ظ  ع  ق

 ا        ء arasındaki farklar:

Hemze (ء) kelimenin başında elif şeklinde yazılır (ابر) (اشك) Elif ise (ا) kelimenin ortasında ve sonunda yazılır (دانا).

Hemze ile elif kelimenin başında birleştikleri takdirde birisi elif şeklinde yazılırken diğeri med denilen uzatma işaretiyle gösterilir: ( اٙ )

Farsçada harfler (kelimelerin yazımında) kendisinden önce gelen harfle birleşenler ve birleşmeyenler olmak üzere ikiye ayrılırlar.

Kendisinden sonra gelen harfle birleşmeyen harfler 7 tanedir:

ا  د  ذ  ر  ز  ژ و 

Alfabedeki diğer harfler kendisinden önce ve sonra gelen harflerle birleşirler.

Farsçada bütün harfler kelime sonunda asıl/orijinal şekilleriyle yazılırlar ki buna aynı zamanda büyük harfle yazım diyoruz.

Farsçada elif (ا), vav (و) ve ye (ى) dışında sesli harf yoktur, sesli harfler harekelerle gösterilir (yazıyı öğrenirken geçerlidir bu,  Farsça metinlerde hareke kullanılmaz).

Elif (ا), vav (و) ve ye (ى) harfleri diğer harflerin sonuna eklendiğinde uzun sesleri/harekeleri işaret ederler.

He ( ه / ﻫ ) harfi, kelimenin sonunda geldiği vakit okunan he ve okunmayan he olmak üzere farklı iki durum oluşur:

Okunan he (Hay-i Melfuz): (شاه) / Şah = Ay

Okunmayan he (Hay-i Gayr-i Melfuz): (خانه) / Hane = En

Sonunda gayr-i melfuz bulunan kelimeler, elif ve nunla çoğul yapılırken he harfi gaf-i farisîye döner (Farsça gaf / گ).

Aynı tipteki kelimeler Arapça çoğul eki olan elif ve te ile (ات) çoğul yapılırken he harfi cim harfine (ج) döner.

Bu tür kelimelere vahdet (birlik), nispet ve zamir ye’leri eklendiğinde ye (ى) harfi yazılmaz onun yerine he (ه) harfinin üzerine hemze konur.

Bu gibi kelimeler isim tamlaması yapıldığında he (ه) harfinin üzerine hemze (ء) konulur. Bu hemze ye (ى) sesi ile telaffuz edilir.

Nun harfi (ن) be (ب) harfinden önce gelirse telaffuzda me (م) harfi gibi okunur, yazılışı değişmez: (شنبه) / Şembe (Cumartesi)

Kelime Çeşitleri

1 – İsim (اسم)

2 – Sıfat (صفت)

3 – Kinaye (كنايه) / Zamir

4 – Adet (عدد)

5 – Fiil (فعل)

6 – Zarf (قيد)

7 – İzafet Harfleri ( اضافه حروف )

8 – Rabit Harfleri (ربط حروف )

9 – Ünlemler (اصوات)

1 – İsim / اسم

İsmin türleri

a) İsm-i âm / (علم اسم) – İsm-i hâs / (خاص اسم )

b) İsm-i zât / (ذات اسم) – İsm-i mâna / (معنى اسم)

c) İsm-i câmid / (جامد اسم) – İsm-i müştak / (مشتق اسم)

d) İsm-i me’rife / (معرفه اسم) – İsm-i nekere / (نكره اسم)

e) İsm-i basit / (بسيط اسم) – İsm-i mürekkep / (مركب اسم)

f) İsm-i müfred / (مفرد اسم) – İsm-i cem / (جمع اسم)

İsm-i âm / (علم اسم) ve İsm-i hâs / (خاص اسم )

İsm-i âm, kendi cinslerinin bireylerini içine alan sözcükler için kullanılır (Cins isimleri işaret eder): Elma, at, ev, şehir vs.

İsm-i has, bir tek varlığa ad olan sözcüklerdir (Özel isimleri işaret eder): Tahran, Ankara, Mustafa Suphi vs.

İsm-i zât / (ذات اسم) ve İsm-i mâna / (معنى اسم)

Gözle görülebilen varlıkları işaret eden sözcüklere ism-i zat denir: kitap, perde, kalem vs.

Gözle görülemeyen kavramları/varlıkları işaret eden sözcüklere ism-i mâna denir: bilgili, adalet vs.

İsm-i câmid / (جامد اسم) ve İsm-i müştak / (مشتق اسم)

Diğer bir kelimeden türememiş kelimelere ism-i câmid denir: dağ / (كوه), sarımsak / (سير), anne / (مادر) vs.

Diğer bir kelimeden türemiş kelimelere ism-i müştak denir: yapmak (كردن) masdarından türeyen Âdet / (كردار), gitmek (رفتن) masdarından türemiş olan davranış / (رفتار), görmek (ديدن) masdarından türemiş olan göz / (ديده) vs.

İsm-i me’rife / (معرفه اسم) ve İsm-i nekere / (نكره اسم)

Cümle içinde geçen, dinleyen veya okuyan tarafından bilinen varlıklara ad olan kelimelere ism-i mârife denir:

( راخواندم كتاب) – Kitab-ra hândem / kitabı okudum – kitap

( رفتم باستانبول) – Be-İstanbul reften / İstanbul’a gittim – İstanbul

( نوشتم را نامه) – Nâme-ra neveştem / Mektubu yazdım - Mektup

İsm- nekere, cümle içinde geçen, okuyan/dinleyen tarafından bilinmeyen varlıklara işaret eden kelimelerdir.

İsm-i basit / (بسيط اسم) ve İsm-i mürekkep / (مركب اسم)

Başka bir kelime veya ekle birleşmeden tek başına bir mâna ifade eden kelimeye ism-i basit (veya ism-i sâde) denilir: masa, saat, adam vs.

Bir ek veya kelime ile birleşerek bir mâna ifade eden kelimelere ism-i mürekkep (birleşik isim) denir: ( جوانمرد ) / cevanmerd – Yiğit, ( سرايدار ) / saraydar – Kapıcı, ( كاروانسرا ) / Karevanserâ – Kervansaray

İsm-i müfred / (مفرد اسم) ve İsm-i cem / (جمع اسم)

İsm-i müfred, bir tek varlığa (tekil) ad olan kelimelerdir: Ağaç, duvar vs.

İsm-i cem, birden fazlayı (çoğul) işaret eden kelimelerdir: Ağaçlar, duvarlar, atlar vs.

Birleşik İsimlerin Türleri

1 – İki isimden meydana gelen birleşik kelimeler:

( بتخانه ) / Buthâne – Puthane

2 – İki fiilden meydana gelen birleşik kelimeler:

(ونيست هست ) / Hest ve nîst – Var ve yok

3 – İki masdardan meydana gelen birleşik kelimeler:

(وخوردن زدن ) / Zeden ve hürden – Vurmak ve vurulmak

4 – Bir isim ve bir sıfattan meydana gelen birleşik kelimeler:

(جوانمرد) / Cevanmerd – Yiğit

5 – Bir ism-i fail (etken ortaç) ve diğer bir isimden meydana gelen kelimeler:

( خوى درنده ) / Derende huy – Yırtıcı huy

6 – Bir ism-i meful (edilgen ortaç) ile başka bir isimden meydana gelen kelimeler:

( دل شكسته) / şikeste del – kırılmış gönül

7 – İki zarftan meydana gelen birleşik kelimeler:

(وچرا چون) / Çûn ve çera – Nasıl ve niye

8 – İki sıfattan meydana gelen birleşik kelimeler:

( وبد نيك) / Nik o bed – İyi ve kötü

9 – İsim ve son ekten meydana gelen birleşik kelimeler:

(دهكده) / dehkede – köy

(باغبان) / bağban – bahçıvan

10 – Önek ve isimden meydana gelen kelimeler:

( بازديد) / bazdid – ziyaret

(درآمد) / derâmed – gelir

11- İki isim tamlamasından meydana gelen kelimeler:

(پدرذن) / Peder-i zen – hanımın babası

( تختخواب) / taht-i hab – karyola

İsimlerin Çoğullanması

Farsçada isimler iki şekilde çoğullanırlar: Ha ( ها ) ve An ( ان)

درخت / Ağaç

درختها / Ağaçlar

اسب / At

اسبان / Atlar

Farsçada isim canlı varlığa işaret ediyorsa sonuna an (ان) eki getirilir:

زنان / kadınlar

مردان / adamlar

Halk dilinde ha (ها) ekiyle çoğul kullanımları da karşımıza çıkabilir.

Farsçada cansız bir varlığa işaret eden sözcükler ha (ها) ekiyle çoğul yapılır:

كتابها / kitaplar

ها ميوه / meyveler

سنگها / taşlar

Sonunda elif ve vav harfleri bulunan kelimeler elif ve nun (ان) ile çoğul yapılırken elif ve nun (ان)dan önce ye (ى) eklenir:

دانا - دانايان / bilgin – bilginler

بينا - بينايان / gören – görenler

Farsçada bazı kelimeler Arapçada olduğu gibi elif ve te (ات) ile çoğul yapılır.

ده - دهات / köy – köyler

باغ - باغات / bahçe – bahçeler

Sonunda okunmayan (gayri melfuz) hay-ı mim (ه) bulunan kelimeler elif ve te (ات) ile çoğul yapılırken elif ve te den önce bir cim (ج) harfi eklenir ve okunmayan he (ه) düşer.

ميوه - ميوجات / meyve – meyveler

نوشته - نوشتجات / yazı – yazılar

İsmin Durumları

1 – Eş anlamlı kelimeler

2 – Benzer / Müteşabih kelimeler (yazılışları aynı olup anlamları farklı olan kelimeleri işaret eder: شير = süt / aslan / musluk

3 – Karşıt / zıt anlamlı kelimeler.

İsim cümle içindeki yeri/görevi bakımından 4 kısma ayrılır:

1- Özne

2 – Nesne / tümleç

3 – Ünlem

4 – Tamlama durumu

Özne Durumu

Özne durumunda olan isimlere failiyyet ismi denir.

Cümle içinde (كه) Ke / kim ve (په) Çe / ne sorularına cevap veren sözcük öznedir.

Nesne veya Tümleç Durumu

Nesne/tümleç durumundaki isimlere mefuliyet ismi denir.

Mefûl iki türlüdür:

a) mefûl-i bivasıta, ismin hiçbir vasıtaya ihtiyaç gösteremeden meydana geldiği mefûleye meful-i bivasıta veya sarih denir.

Eğer meful karşımızdaki tarafından bilinen bir manaya dalalet ediyorsa cümlede, ra (را) eki ile gelir ki buna Türkçede belirtili nesne adı denir:

( راخريدم خانه) / evi satın aldım

( راديدم پدرم) / babamı gördüm

Bu çeşit meful karşımızdaki tarafından bilinmeyen bir şeye işaret ediyorsa (را) ra eki kullanılmaz. Buna Türkçede belirtisiz nesne denir:

(خريدم خانهاى) / Bir ev aldım

(بياور كتاب يك) / Bir kitap getir

b) Mefûl-i bevasıta, ismin bir vasıta ihtiyaç göstererek yani başına ek getirilerek ortaya çıkan mefule denir.

Bu mefulün işaretleri:

(به) / be

(با) / ba

(در) / der

(براى) / beray

Ünlem Durumu

Medet uman hitaplardır. Nida işareti ismin sonuna gelen bir eliftir.

Tamlama Durumu

Tamlanan ve tamlayandan oluşan en az iki isimle oluşturulur. Farsçada tamlamayı işaret eden muzaf kelimenin (tamlayan) sonuna eklenen zîr (kısa harekelerden birisi) sembolüdür.

( حسن كتابِ) Hasan’ın kitabı

( سرو درختِ) Selvi ağacı

İzafe / Tamlama 4 türlüdür:

a) Mülkiyet Tamlaması

( خسين كتابِ) / Hüseyin’in kitabı

b) Özellik İfade Eden tamlama

Tamlananın tamlayana bağlılığını işaret eder:

( باغ درِ) Bahçenin kapısı

( شتر رنگِ) Devenin zili

c) Benzetme Yoluyla Yapılan Tamlama

( آهو چشمِ) / Ceylan gözlü

( لغل لبِ) / Lâla benzer dudak

d) Beyan Eden Tamlama

Tamlayan tamlananın türünü belirtir.

( جمعه روزِ) / Cuma günü

Küçültme İsmi

İsmin sonun ilave edilen eklerle yapılır. İsmin manasını küçülten ekler:

(كِ) ke

(چه) çe

(ه) he

(مردك) / küçük adam

(دخترك) / küçük kız

(باغچه) / küçük bağ / bahçe

(كتابچه) / küçük kitap

(پسره) / küçük oğlan

(دختره) / küçük kız

Sıfat / صفت

Bir ismi niteleyen sözcüklere sıfat diyoruz.

Mevsûf, nitelenen (vasıflandırılmış manasına gelen) kelimeye denir. Mevsûf daima sıfattan önce gelir. Mvsûf’un sonu kısa harekelerden olan kesre ile okunur.

( شيرين پرتقال) Tatlı portakal

Eğer mevsufun sonunda elif veya vav harflerinden birisi varsa kesre yerine izafet ye si konulur.

(كوتاه پاى) Kısa ayak

(سرد روزهاى) Soğuk günler

(سياه موى) Siyah kıl

Sıfat mevsuftan önce gelirse izafet kesresi kullanılmaz:

(نيكمرد) İyi adam /  نيك مردِ

Mvsûf için birden fazla sıfat kullanılabilir, bu durumda bütün sıfatların sonuna izafet kesresi ve en sonda da atıf vav’ının yazılması gereklidir.

(وهنرمندما دانشمند زرگوارِ آموزگارِ) Sanatkâr, bilgin ve fazıl öğretmenimiz.

Sıfat her zaman tekil yazılır.

Sıfat, müfred (tekil) ve mürekkep (bileşik) olmak üzere iki kısma ayrılır.

Mürekkep sıfat: (خوبرو) / güzel yüzlü

İşi yapanı ifade eden kelimelere sıfat-ı fâilî adı verilir.

( سوزنده آتش) Yakan ateş

( برۥنده شمشير) Kesen kılıç

Sıfat-ı failin işaretleri:

a) (نده) nun, dal ve he eki müzari köküne eklenir.

(بريدن) Kesmek

(بر) Kes

(برنده) Kesen

Bu terkipteki sıfatlar başka bir isimle birleşirlerken bu ek (نده) genellikle sıfatın sonundan kaldırılır.

(گوينده) söyleyen

( گوينده سخن) söz söyleyen

( گوى سخن) söz söyleyen

b) Elif ve nun (ان) muzari köküne eklenir.

(خنديدن) / Gülmek

(خند) / gül

(خندان) / gülen

Bu ekle meydana getirilen sıfat-ı fâilîler tekrarlandığı zaman elif ve nun (ان) eki birincisinden kaldırılır:

(لرزان لرز) Titreye titreye

c) Elif eki bu ekte müzârî kökünün sonuna getirilir.

(ديدن) / görmek

(بين) / gör

(بينا) / gören

(شنيدن) / işitmek

(شنو) / işit

(شنوا) / işiten

Aşağıda verilen ekler, ismin sonuna eklendiğinde o ismi sıfat faili/etken ortaç durumuna getirirler:

1- (بان) ban / (باغبان) bağban / bahçıvan

2- (بر) ber / (رنجبر) çalışan

3- (اور) or - ur / (رنجور) çalışan

4- (كار) kâr / (زيانكار) zarar veren

5- (مند) mend / (كارمند) iyilik yapan

6- (گر) ger / (آهنگر) demirci

7- (گين) gin / (خشمگر) öfkeli

8- (ناك) nak / (بيمناك) korkan

9- (ور) ver / (دانشور) bilgin

10- (گار) gar / (آموزگار) öğretmen

Mensubiyet ifade eden sıfatlar (Sıfat-ı nisbi)

Sıfat-ı nisbi işaretleri:

1- ye (ى)

(استانبول) İstanbul / (استانبولى) İstanbullu

2- İn/İyn (ين)

(سيم) gümüş / (سيمين) gümüşe mensup

3- İyne/İne/Yine (ينه)

(سيمينه) / gümüşe mensup

4- Gan (گان)

(بازرگان) tüccar

5- Okunmayan (ه) eki hem ismin hem de sayıların sonuna eklenir.

(دهه) ona mensup

6- Âne (آنه)

(مردانه) erkek için

(زنانه) kadına mahsus/kadın için

Sıfatların Dereceleri

a) Mutlak sıfat.

İyi, kötü, çirkin vs.

b) Mukayeseli sıfat.

Daha güzel, daha iyi vs.

Mukayese söz konusu olduğunda mutlak sıfatın sonuna ter (تر) eki getirilerek yapılır.

(زيباتر) daha güzel

(خوبتر) daha iyi

Sıfatlar mukayese edilirken ez (از), ke (كه) ve ta (تا) eklerinden birisi kullanılır.

Üstünlük sıfatı, en üstün dereceyi terin (ترين) eki işaret eder.

(داناترين) en bilgili

(سفيدترين) en beyaz

Aşağıdaki kelimeler hiçbir ek almaksızın mukayeseli sıfat manası ifade eder:

Beh (به) iyi

Keh (كه) küçük

Meh (مه) büyük

Biş (بيش) çok

Bu kelimelerden üstünlük sıfatı yapmak istediğimizde sonlarına yen (ين) eki getiririz:

(بحين) en iyi

(كهين) en küçük

(مهين) en büyük

Beraberlik Sıfatı

Farsçada iki sıfatın beraberliğini veya eşitliğini gösteren kelimeler üç tanedir:

a) Çendan (چندان)

(قدتو كه است بلند چندان قدمن) Benim boyum seninki kadar büyüktür.

b) Hemçend (همچند)

(است كتاب همچندآن كتاب اين) Bu kitap o kitap gibidir.

c) Endaze (اندازه)

(است حسن دست باندازه من دست) Benim elim Hasan’ın eli kadardır.

Mutlak Üstünlük Sıfatları

Çok / بسيار

Çok / زياد

İyi / çok / نيك

Çok / خيل

Bu kelimeler sıfatların başına geldiğinde onlara aşırılık ve üstünlük manası katarlar.

(خوب بسيار) Çok güzel

(گرم زياد) Çok sıcak

( زرگ خيلى) Çok büyük

Kinaye / كنايه

(devam edecek)