Eleştiri Kuramları

ELEŞTİRİ KURAMLARI

Ünite 1

Eleştirinin Doğuşu ve Gelişimi

Antik dönemde kalıcı eserlerin güzel ve iyiyle ilişkili olduğuna dair görüş hâkimdir. Sanat eseri, güzel ve iyi olanı varlığıyla hissedilir kılabildiği ölçüde değer görürdü.

Platon ve Aristoteles’in eserleriyle eleştiri hakkında temel teşkil edebilecek metinlere ulaşırız. Aristoteles’ten sonra Theophraste birçok eleştiri kitabı yazmıştır.

Platon ve Aristoteles’e göre sanat bir yaratma işidir. Ancak yoktan var etmez; var olanı taklit eder (mimesis), yansıtır.

Bu iki filozof yaratma ediminin niteliği konusunda farklı fikirlere sahiptirler.

Platon için idea temel kavramlardan biridir. İdea’yı kavranabilir olan her şeyin tahayyüle dayalı ebedi ve mükemmel formları, özleri olarak tanımlayabiliriz: Futbol hakkında zihnimizdeki hayale, mükemmel forma idea diyebilir, pratikte bunu icra eden niceliklerin tümünü de bu ideanın yansımaları sayabilir. Ancak Platon da bu kavram çok daha kapsayıcıdır: herhangi bir olgu için onun önerdiği idea, mutlak mükemmel formdur, göreceli değildir. Zaten Platon da Sofistlerle bu noktada ayrılır.

Duyular dünyasında algılanan her şey hakikatin, mutlak ideaların yansımalarıdır. Sanatçı, zaten bir yansıma olan duyulur dünyayı taklit ederek taklidin taklidini yapmaktadır. Bu nedenle de kıymeti yoktur.

İdealara akılla, zihin emeğiyle ulaşılabilir. Sanatçının yapıtı insanların zihnine değil duygularına seslenir. Bu nedenle de insanı hakikatten uzaklaştırır.

Sanat hakkında yazılmış ilk sistematik eser Aristoteles’in Poetika’sıdır. Eserin içeriği edebiyat ve eleştiri başlıklarının da temelini teşkil etmektedir.

Aristoteles’e göre sanatın yararı, eser karşısında yaşanacak arınmadır (catharsis). Eserde tragedya yazarının uygulaması gereken tekniklerden söz eder. Bu açıklamaları Fransa da klasisizmin temelini oluşturur. Aristoteles’e göre tragedya, bütünlüğü olan bir hareketin taklididir. Tragedyada bütünlüğü sağlayan bu harekettir (serim, düğüm, çözüm / giriş, gelişme, sonuç). Hikâye bir hareketin taklidi olmalıdır; fazlalıkların kompozisyonda yeri yoktur. Eser, olabilirlik ilkesi yani olasılık ve zorunluluk kanununa göre inşa edilmelidir.

Aristoteles, sanatın gerçeklikleri yansıttığını söyleyerek hocası Platon’dan ayrılır.

Sanatçı gerçekleri olduğu gibi vermez (zaten bu sanat adına anlamsızdır Aristoteles için), gerçekliği seçip kendi amacına göre sıralayarak taklit eder (tümevarım).

Olguların tasvirinde uyulacak yöntemler:

a) Ya nasıl idiyseler veya nasılsalar, (realizm)

b) Ya insanların inançlarına / mitoslarına göre, (hayalcilik)

c) Ya da nasıl olmaları gerekiyorsa (idealizm) öyle anlatılmalıdır.

Özetle, sanatta taklit üç şekilde karşımıza çıkar:

a) Sanat görünüş dünyasını yansıtır.

b) Sanat geneli yansıtır.

c) Sanat ideali yansıtır.

Platonun aşkın bir gerçekliğe (trenscendental) ulaşmayı amaç edinen düşüncesi önce Yeni Platonculuk ardından da Rönesans İtalya’sında yeniden ortaya çıkar.

Eleştiri çalışmaları daha sonra retorik etrafında gelişmeye devam etti.

Aristarque de Samothrace, antik dönemin en meşhur eleştirmen ve gramercisidir.

Denys d’Halicarnasse, üslup ve dilbilgisi çalışmalarını derinleştirdi. Hitabet sanatını sistematikleştirmeye çalıştı.

Plutarque, ahlakçı bir eleştirinin örneklerini verdi.

MÖ. 1. yüzyılda yazılan, yazarı bilinmeyen, Yüce Üzerine (Traite de Sublime), önemli bir eleştiri kitabıdır. Kitap eski Yunanistan’da ortaya çıkan eleştiriler ve üsluplar hakkındadır. Eserin etkileri günümüze kadar ulaşmıştır.

Roma döneminde eleştiri çalışmaları, Elius Stilo, Varron ve Julius Cesar gibi isimlerle devam etti. Bu isimler daha çok dilbilgisi alanına odaklandılar.

Cicero, Quintilien ve Tacitus daha çok söylev sanatı hakkında çalıştılar.

Ortaçağ boyunca önemli bir eleştiri çalışması yapılmaz. Biyografi alanında bazı gelişmeler gözlenir. Daha çok dini metinlerin yorumlanması / tefsir çalışmaları yapılır. Yorumlanacak eserin orijinalini bulmak üzere metin inceleme çalışmaları yapılır ki bu yöndeki çalışmaların birikimi metin eleştirisi (critique textuel) biliminin temelini teşkil eder.  

Yazıt bilimi (epigrafi) ve eski yazıları okuma (paleografi), metin eleştirisine yardımcı bilim dallarıdır.

Rönesans döneminde klasik metinlere ilgi arttı. Dolayısıyla filoloji çalışmaları gelişti. Matbaanın icadıyla birlikte edebiyat dünyası hızlı bir değişim sürecine girdi. Eleştiri bilimi bu dönemde kurumsallaşmak zorunda kaldı.

Rönesans dönemi eleştirmenlerinden Sir Philip Sidney’e göre edebiyat, sadece eğlendirmez, onun eğitici yönü de vardır.

Klasisizm, 17. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkar. Mutlak monarşinin ideolojik ve estetik görüşlerini yansıtır. Fikri temellerini Descartes atmıştır. Eserinde, hakikati kavramada insan aklını araç olarak yüceltmiştir.

 Boileau, Şiir Sanatı adlı kitabında klasik akımın kuramını ortaya koyar. Aklı, tabiatı, sağduyuyu sanatın hareket noktası olarak alır. Ona göre sanatın amacı herkeste aynı olan insan tabiatını taklit etmektir. Mükemmel kabul ettiği Yunan ve Roma sanatını taklit etmek gerektiğini belirtir.

Klasik yazarlar ahlak ile estetik arasında yakınlık gördüler. Boileau için mükemmel eser, içerik ile biçimin uyumundan doğar (ki bu genel anlamda kabul edilebilir bir denklemdir: içerik ile biçim uyumluysa o her ne ise o dur, o olmuştur, yani doğrudur). Sanatın kuralları sezgi ile bulunur. Eleştiri de seçme, sezme ve iyiyi kötüden ayırma yetisine dayanır.

17. yüzyılda oluşmaya başlayan sanat çevrelerinde sözlü eleştiri ortaya çıkmaya başlamıştır.

Thomas Rymer, edebiyatın gerçeklere uygun olması gerektiğini savunur. Ona göre yazarlar, tip yaratırlarken gerçeklere uygun hareket etmelidirler.

17 ve 18 yüzyıllarda Fransa’da idealist ya da kuramsal bir eleştiri anlayışı hâkimdi: Sanatta ahenk, kurallar, ölçü, ahlak ve efendilik vazgeçilmez niteliklerdi.

Bu kuralcı yaklaşım bir tartışmaya yol açtı: Eskiler – Yeniler kavgası başladı. Yenilerin temsilcisi Charles Perrault, eski Yunan sanatını aşılamaz örnekler olarak kabul etmez. Fontenelle ve Corneille bu görüşe destek verir. Boileau, La Fontaine ve La Bruyere ise eskileri savunmaya devam ederler. Bu tartışma yenilerin zaferiyle sonuçlandı.

18. yüzyıl düşünce ürünlerinin arttığı bir dönemdir. Felsefeyle yoğrulmuş edebiyat bütün Avrupa’ya yayıldı. Fransız Devriminden etkilenen edebiyatta romantizm rüzgârları esmeye başladı.

Almanya’da Jena’da Hegel, Schlegel, Schelling ve Novalis’in başlattığı romantizm akımı çok güçlü ve yeni bir eleştiri anlayışının doğmasına yol açtı.

Madame de Stael ve Chateaubriand yeni eleştiri akımının kurucusu oldular. Tarihi eleştiri yöntemine göre edebiyat, sosyal kurumlarla ilişkisi içinde ele alınmalıydı.

Başlıca Eleştiri Kavramları

Edebi eser veren sanatçılarda bulunması gereken temel nitelikler, zihinsel güç, duyarlılık, hayal ve zevk…

Aynı niteliklerin eleştirmenlerde de bulunması gerekir.

a) Zihin: Eser, düşünceye dayanır. Düşünce, zihnin kavradığı iki fikir arasında ilişki kurması ve bir hükme varmasıdır. Düşünce doğru, yanlış, açık, basit, eski, ince, parlak olabilir. Bunlar düşüncenin nitelikleridir.

b) Duyarlılık: Kişinin duyularının ve duygularının kuvvetli ve hassas olmasını ifade eder. Eserde yansıtılmaya çalışılan duyguların gerçek ve inandırıcı olması önemlidir. Bunda başarılı olmak içtenliğe bağlıdır. Zariflik, soyluluk ve yücelik duygulara atfedilen niteliklerdir.

c) Hayal: Nesneleri, olguları belirgin nitelikleriyle zihinde canlandırma yetisidir. Hayaller üç ayrı kategoride ele alınır: 1) Pasif hayaller: önceden görülmüş bir ağacı hatırlama halini işaret eder. 2) Yaratıcı, şairane hayaller: Var olan, mevcut unsurlara zihinde yeni, başka, farklı nitelikler ekleyen hayallerdir (Sfenks gibi). 3) Üslup hayalleri: Soyut olanın maddi olanla ifade edilmesi (Gençlik için hayatın baharı demek buna örnektir).

4) Zevk: Eseri güzel ya da kötü olarak niteleyebilme yetisidir. Eleştirmenlere göre zevk, sağlam bir yargılama, gelişmiş duyarlılık ve hayal gücüne dayanmalıdır. İnsanda doğal olarak var olan zevk, eğitimle incelir ve estetik zevke ulaşılabilir. Zevk, çağa ve kişiye göre değiştiği için bunun hakkında bir kuramdan söz edilemez. Ahlak nasıl iyi ile kötüyü tefrik ediyorsa zevk de güzel ile çirkini tefrik eder.

Üslubun Genel Nitelikleri

Üslup, düşünceyi ifade etme biçimidir. Buffon’a göre üslup bizzat insanı yansıtır.

1) Açıklık: İfade edilen düşüncenin hemen ve zahmetsizce anlaşılmasıdır. Eebi ifadenin temel kuralı açıklıktır. Retorikçi Quintilien ve divan şairi Ahmet Paşa bu fikirdedir. Açık bir anlatımın ilk şartı anlatan kişinin anlattığını çok iyi bilmesidir. Anlatımdaki kararsızlık ve tereddütler okuyucuya muhakkak yansır. Anlatılan fikirlerin doğal ve mantıklı bir düzen içinde sunulması da önemlidir. Fikirler sebep-sonuç ilişkisi içerisinde verilmelidir. Cümleler ne kadar kısa olursa anlatım o kadar açık olur. Kelime seçimleri anlatımı hem güzelleştirir hem de kolaylaştırır. Bu nedenle konuya yabancı kelimelerden sakınmak gerekir.

2) Saflık: Dili doğru kullanmaktır. Bunun için dilde bilinen kelimeleri kullanmak, kelimeleri bilinen anlamları içerisinde kullanmak, sözdizim kurallarına uymak dikkat edilmesi gereken hususlardır.

3) Tabiîlik: Düşünceleri abartıya kaçmadan, düşünüldüğü formlarında ifade etmektir. İddialı cümleler, olağandışı ve abartılı ifadelerden kaçınmaktır. Bu hatalara düşen yazarların üslubu, tumturaklı, gösterişli, şişkin veya yapmacıklı olarak nitelenir.

4) Vecizlik: Düşüncenin en kısa, tam ve açık ifadesidir. Gereksiz söz ve süsten arınmış söze veciz denir.

5) Asalet: Üslupta bayağı ifadelere, kaba sözlere yer vermemektir.

6) Ahenk: Kulağa hoş gelen seslerin bir arada kullanılmasıdır. İki çeşit ahenk vardır; a) Mekanik Ahenk: kelimelerin ifade ettikleri düşüncelere bakılmadan yapılan sözcük seçimidir. Mekanik ahenkte birbirine uyumlu seslerin bir araya getirilmesine dikkat edilir. Anlamdan ziyade sesler önemlidir. b) Taklide Dayalı Ahenk: İfade edilmeye çalışılan şey ile kullanılan kelimeler arasında benzerlik kurulmaya çalışılır. Bir çağlayanı anlatırken gürül gürül kelimelerinin kullanılması buna örnektir.

7) Çeşitlilik: Anlatımın sıkıcı olmaması için farklı üslup türlerinin kullanılmasıdır.

8) Uygunluk: Üslubun anlatına konuya uygun düşmesidir. Üslubun tonunun, ritminin anlatılan şeyin doğasıyla uyumlu olmasıdır. La Fontaine bu konuda üstattır.

Üslup Türleri

1) Basit Üslup

Doğal, sanatsız anlatım tarzıdır. Duygu ve düşüncelerin samimi dille ifadesidir. Masal, komedi, fabl, fabl, diyalog ve tarih yazımında tercih edilir. Nitelikleri sadelik, incelik ve duyarlılıktır.

2) Orta Üslup

Seçkin, zarif düşüncelerle ifade etme tarzıdır. Edebi sanatlardan yararlanır. Şiir, şiirsel roman ve bazı tarih ve fabl kitaplarında kullanılmıştır.

3) Yüksek Üslup

Yüksek heyecanları ifade etmek için kullanılan tarzdır. Amacı duygulandırmak, etkilemektir. Dili düzgün ve hatasız kullanmak, açık ve kolay anlaşılır olmak, zarafet başlıca nitelikleridir. Her türden eserde kullanılabilir.

Kompozisyon

Her türlü yazma etkinliğinde yazara düşen üç görev vardır:

1) Yazar, öncelikle yazacağı şeyleri bulmalıdır. Buna edebiyatta icat denir.

2) Bulduklarını düzene sokmalı, sıralamalıdır.

3) Elindeki malzemeye uygun ifade tarzını bulmalıdır (Üslup).

Bu basit ayrım retorik biliminin de temel kategorileridir.

Kompozisyon Türleri

Nesir Sanatı (Prose)

Nesir/düzyazı türünde yazılmış eserde amaç hikâye etmek, bilgi vermek veya ikna etmektir. Anlatı (narratif), öğretici (didaktik) ve hitabet/söylev (orataire) olmak üzere üç sınıfa ayrılır.

a) Anlatı türü (narratif): Gerçek ya da hayali bütün eserler anlatı türüne aittir. Hikâye, roman, biyografi ve tarih bu türe aittir.

b) Öğretici tür (didaktik): Ahlaki, edebi, ilmi ve dini bütün eserler bu türe aittir. Kuramsal, bilimsel içerikli bütün türleri kapsar.

c) Hitabet ya da Söylev türü (orataire): İkna etmek, inandırmak amacıyla söylenen bütün sözleri kapsar. Vaazlar, bilimsel bildiriler, iddianameler, siyasi ve adli söylevler vs.

Şiir Sanatı (poetika)

Poetika, şiire has kurallar bütününü içerir. Şiir sanatıyla ilgili başlıca kategoriler: A) Büyük türler; lirik, epik ve dramatik olmak üzere üçe ayrılır. B) Orta türler; eğitici, felsefi veya pastoral içerikleri kapsar. Öğretici türler arasında fabl, masal ve satirler yer alır. C) Küçük türler; koşma, balad ve sone tarzı şiirleri içerir.

Estetik ve Eleştiri

Eleştiri tarihi boyunca eserler beş ayrı estetik anlayışına göre değerlendirilmiştir: nesnel, pozitif, negatif, öznel ve doğrulama estetiği.

1) Nesnel Estetik

Sanat eserlerini düşüncelerimizin dışındaki nesnel gerçekliği yansıtabilme yetkinliğine göre değerlendirir. Eser, içerik ve biçimden oluşur. Gerçekçilik akımı, edebi eserlerin içeriğine, temalarına bağlı nesnel bir estetiğe yöneldi. İçeriğin gerçekçi olup olmadığı araştırıldı. Biçimcilik (formalizm) edebi eserin biçimine, anlatımına yöneldi; konunun değil biçimin nesnelliği ile ilgilendi.

2) Pozitif Estetik

Bu anlayışa göre sanat eseri bağlı olduğu çevrenin ve dönemin ürünüdür. Dolayısıyla sanat eseri kendi dönemini ve çevresini yansıtır. Bu yansıtmada benzeşimden çok bir türdeşlik ilişkisi öne çıkar. Sanattaki değişim ve gelişmeler, zihin değişimine, tarihin akışına göre biçimlenir. Hegel, sanatı tarih içinde oluşmuş bir hiyerarşi içinde ele alır. Sanat tarihi maddi olandan manevi olana, somuttan soyuta doğru bir ilerleme sergilemiştir. Sanat tarihinin diyalektik seyri; somut, maddi ve sembolik olan mimari ile başlar, bunu klasik heykel sanatı takip eder. Senteze ise şiir ve müzikle ulaşır. Lukacs ve Goldmann temel olarak Hegel’i izleyen estetik kuramcılardır.

Auguste Comte’a göre bilginin gelişim çizgisi insanın geçirdiği üç evreyi yansıtır:

1) Tanrıbilimsel dönem: Bu dönemde sanat hayal gücüne dayalıdır. Putçuluk, Çoktanrıcılık ve Tektanrıcılık bunun alt kategorileridir.

2) Metafizik dönem: Olayların nedeni soyut fikirlerde veya maddi nedenlerde aranır. Metafizik dönemde her şeyin başlangıç nedeni, oluş nedeni aranır. Hayal gücünün yerine ispatlara değer verilir.

3) Pozitif dönem: Deneysel evreyi temsil eder. Mutlak nedenler yerine bilimsel kanunların peşine düşer. Bacon, Galilei ve Descartes pozitif bilimlerin kurucularıdır.

3) Negatif Estetik

Adorno ve Horkheimer’ın öncüsü olduğu kuram, Kant’ın eleştirel kuramına dayanır; Şu farkla ki, Kant’ın “yüce olanın aşkın estetiği” önermesini kabul etmez. Adorno’ya göre sanatın gerçeklik değeri hür oluşunda, gerçeği, toplumu, yabancılaşmayı ve aşırı akımları inkârında aranmalıdır.

4) Öznel Estetik

Herbert Marcuse’un kuramıdır. Sanat nesnelliğin dönüşümünü ifade ettiği ölçüde devrimcidir der Marcuse.

5) Doğrulama Estetiği

Nietzsche, Lyotard ve Deleuze tarafından geliştirilmiştir. Bu kurama göre sanat bir amaç değil amaçlılıktır. Sanat, arzunun, libidonun, kuvvetin, yapma iradesinin doğrulanması gücüdür. Hem Platon’un nesnel estetiğine hem de Hegel’in pozitif estetiğine karşıdır. Diğer akımlara da mesafelidir.

Eleştirinin Temel Eğilimleri

Macherey’e göre bütün edebi eleştiriler üç tip kuruntuya, vehme veya saplantıya dayanır; görgücü, kuralcı ve yorumlayıcı anlayış.

1) Görgücü anlayış: Tümevarıma dayanır. Edebiyatı metin olarak algılar ve eseri yazarla açıklar. Doğal eleştiri taraftarlarına göre edebiyatı yaratan yazar ve eseridir. Asılda ise eseri yaratan edebiyat geleneğidir.

2) Kuralcı anlayış: Tümdengelime dayanır. Eser, ahlaki ya da ideolojik bir modele göre değerlendirilir. Eleştiri bir ölçüte, bir kipe dayanılarak yapılır. Bu yolla edebiyat ideolojiye indirgenirken eleştiri kurumsallaşır, yazarın efendisi olur.

3) Yorumlayıcı anlayış/kültürel anlayış: İçerik-biçim yahut iç-dış gibi kategorilerle eseri eser aracılığıyla ele alır. Tefsirler, göstergebilimsel ve psikolojik yorumlamalar bu tip eleştirinin kategorileridir.

Ünite 2

Sözbilim ve Edebiyat İncelemeleri

Sözbilim / belagat / retorik

Sözbilim sadece bir teknik olarak düşünülmemelidir. Sözle ve imgeyle oluşturulan kanıyı güçlendirmek, eleştirmek, eleştirel bir yargı geliştirmek için sözbilime ihtiyaç vardır.

Özel bir disiplin olarak doğması MÖ. 465 yılına dayanır: Sicilya’ya hükmeden Gelon ve Hieron’a karşı halkın yaptığı bir savunmayla ortaya çıkmıştır.

Aristoteles’e göre sözbilimsel anlatım, akılcılık temelinde ve dille ilgili bir anlatımı belirtir. Hakikate ulaşmak için bir araç olarak kullanılabilir (aksi amaç için de kullanılabilir).

Ortaçağda Martinius Capella, iki aşamalı bir öğretim düzeni kurar. İlköğretimde dilbilgisi, sözbilim (retorik) ve diyalektik okutulur.

Sözbilim daha çok yalan söyleme sanatı olarak algılanmaya başlandı ve bu nedenle gözden düştü. 20. yüzyılla birlikte yeniden itibar kazanmıştır. Günümüzde sözbilim kişiler arası iletişimden ziyade kitleleri etkilemeye dönük söylem üzerine odaklanmıştır.

Sözbilim ilk etapta güzel konuşma, kendini ifade edebilme ve ikna etme sanatı olarak düşünülür. İknaya yönelik kanıtlar ve söylem açısından bakıldığında teknik ve bilimsel bir içeriğe sahiptir. Buna göre sözbilim iki esasa dayanır; güzel konuşma ve konuştuğuna ikna etme.

Sözbilim = gösterme + kanıtlama + hitabet

Sözbilim, bir söylemin (bildirinin) vericiden alıcıya aktarılması olarak yaşanılan sürecin bütünüyle ilgilidir.

Sözbilimin en temel sorularını Quintilien şu şekilde sıralar: “kim, ne, niçin, nerede, ne zaman, nasıl, hangi yoldan”

Sözbilimin Bölümleri

Temel olarak beş kategoride inceleme yapabiliriz: buluş, düzenleme, anlatma biçimi, bellek ve hareket. İlk üç kategori günümüzde de önemlidir. Son ikisi klasik dönemde itibar görüyordu.

Buluş

Söylemin teması, amacı, hedefi ile ilgili yapılan araştırma sürecini kapsar. Konuşmayla ilgili söylem türünü belirleme bir buluş durumudur. İyi bir konu bulmak, anlatılacak konuyu desteklemek üzere kanıtlar toplamak buluş aşamalarıdır. Malzeme hazır olduktan sonra sıra düzenleme işine gelir. Sözbilimin temeli düzenlemedir. Buluş başlığı altına temel olarak şu dört aşama ele alınır: neden bu konu seçildi, hangi metin türü kullanılacak, ne tür bir kanıtlama kullanılacak, metinde düşünme düzeni nasıl olacak?

Günümüzde konu bulmak önemli değildir. Önemli olan konunun işleve uygun olması, bu yönde somutlaştırılmasıdır. Metnin hangi amaca hizmet ettiği, hangi kitleyi hedeflediği, hangi iletişim araçlarından yararlanılacağı günümüzde buluş aşamasında dikkat edilen hususlardır.

Sözbilimde kanıtlamalar ve temellendirmeler için söylem içinde sorulan sorular yardımcı bir tekniktir. Söylem, metin içerisinde seçtiği soruları sorar, hedefine uygun cevapları vererek sonuca ulaşmaya çalışır.

Düzenleme

Sunulacak metnin yapısını ve tutarlılığını inceler. Düzenlemenin işlevi, kabul edilebilir bir neden açıklamak, söylemin bakış açısıyla konuyu uygun hale getirmektir. Anlamlı bir bölümleme, mantıksal sıralama, inandırıcı ve etkili kanıtlama düzenleme kısmına ait etkinliklerdir.

Düzenlemeyle ilgili olarak; söylem girişi, anlatma, uzatı, somut sunum ve söylem sonu önemli kavramlardır.

Söylem girişi: Öncelikli işlevi ilişkilendirmedir. Alıcının dikkatini çekmeyi amaçlar.

Anlatma: Söylemin amacına uygun olarak konunun sunulmasını belirtir. Anlatı kronolojik olmak zorundadır, önerinin açık olması bakımından gereksiz sözler atılmış olmalıdır.

Uzatı: Söylem içerisindeki fonksiyonu alıcıyı oyalamaktır. Buradaki amaç alıcıyı sonuca hazırlamaktır. Bu bölüm, söylem içerisinde yer alacak olan söz sanatları ve tasvirleri kapsar.

Somut sunum: Anlatım sırasında alıcının anlatılanı yaşıyormuş gibi algılamasını belirtir. Başarılı bir tasvir, alıcıya anlatılanı yaşamış hissi verebilir.

Söylem sonu: Söylemin içeriğine göre üç biçimde gerçekleşebilir: Birincisi yargılayıcı söylem türünde cezalandırma için değerler ve etkileyimi ilgilendiren genişletme biçimindedir. İkincisi, söz yöneltimi yoluyla acıma ya da kayıtsızlık duygusu uyandıran tutku yoludur. Son olarak da söylemde yer alan kanıtlamanın kısa bir özetiyle olabilir.

Anlatma Biçimi

Sözlü ya da yazılı sunumu belirtir. Dilbilimde söylemin sözceleme aşamasına denk düşer. Burada söz konusu olan düşüncelerin dile aktarılmasıdır. Yazılı anlatımlarda bu aşama çok önemlidir. Anlatma biçimi seçilen konu kadar önemlidir. Biçem ve sözbilim betileri üzerine kuruludur.

Hareket

Anlatım sırasındaki telaffuz, ses tonu, sesin düzeyi ve vücut dilini belirtir.

Bellek

Söylenenin ezber edilmesidir. Kayıt imkânları arttıkça söylemin ezber edilmesi gerekmez olmuştur.

Söylem Türleri

Aristoteles üç tür söylemden söz eder: yargılayıcı/savunmacı söylem, tartışma söylemi ve övgü-yergi söylemi.

Övgü-Yergi Söylemi

İknaya dayanır. Bu nedenle sözbilimda örneği en çok olan bu türdür.

Bu tür söylemde genellikle şimdiki zaman kullanılır. Akıl yürütme biçimi olarak genişletme (fr. Amplification) kullanılır. Biçem betisi olarak düzdeğişmece, eğretileme ve kapsamlayış öne çıkar.

Klasik Türk şiirinde methiye ve güzellemeler övgü türüne, taşlama da yergi türüne örnektir.

Yargılayıcı/Savunmacı Söylem

Amacı suçlamak ya da savunmaktır. Genellikle geçmiş zaman kullanılır. Akıl yürütme biçimi tasım ya da örtük tasımdır.

Karar Almaya Yönelik ya da Tartışmacı Söylem

Politikada karşımıza çıkar. Alıcıyı karar almaya ya da eyleme teşvik eder. Ağırlıkla gelecek zaman kullanılır. Akıl yürütme biçimi örneklemedir. Bir biçem betisi olan örnek, olgulardan kurala ya da olgudan olguya giden tümevarım yöntemidir. Yargılayıcı söylemde eylemin doğru olup olmadığı belirlenir. Tartışmacı söylemde ise eylemin yarar ya da zararına göre karar verilir.

Sözbilimsel Betiler ya da Biçem Betileri

Sözbilimin başlıca görevi, toplumsal gereksinim ve koşullara uygun anlatma biçimlerinin özelliklerini belirlemek, iyi ve doğru bir dilsel düzenlemenin ölçülerini ortaya koymaktır.

Oluşturulan söyleme bağlı olarak biçemlerin seçilmesi söylemin başarısını arttırır. Anlatma ve söylemdeki durumu açısından üç çeşit biçem vardır.

Heyecanlandırmayı Amaçlayan Soylu Biçem

Amaç alıcıyı heyecanlandırmaktır. Söylemin içerisinde alıcıya hitap ederek, alıcının duygularına seslenen içerikle bu amaca ulaşılır. Burada biçemin alıcıya uygun hazırlanması önemlidir. Halka yönelik bir konuşmada açık, kısa cümleler tercih edilir.

Bilgi Vermek ve Açıklama Amaçlı İnce ya da Kalın Biçem

Genellikle akıl yürütmelerle birlikte anılır. Verici ile alıcı arasında bilgi aktarımı amaç edinen söylemi belirtir.

Kısa Anlatı ya da Espriyi Öne Çıkaran Hoşlanılacak Biçem

Burada kanıtlama açısından, alıcı üzerinde güven sağlamak için konuşanın göz önünde bulundurduğu tüm özellikler söz konusudur.

Biçem incelemesi yazarın/konuşmacının kullandığı anlatım teknikleri ve söz sanatlarının incelenmesidir. Söz sanatları, siz bilimde beti olarak ifade edilir.

Söz Sanatlarının Türleri

Betiler dilin sıradan kullanımının yanında geliştirilen savlı kullanımı belirtir, sözcüğün bilinen anlamının dışında kullanımda yüklendiği yeni anlamları gösterir. Buna göre çarpıcı söyleyişler, farklı, alternatif ifadeler beti olarak kabul edilir. Betiler; söyleyim (fr. Diction), yapı, söyleyiş gibi kategorilere ayrılır.

Sözbilim betileri söylemin süsüdür.

Geleneksel sözbilimde çok önemli dört beti vardır: eğretileme, düzdeğişmece, kapsamlayış ve tersinleme.

Sözcük Düzeyi

Değişmece (fr. Trope) bu gurupta yer alır. Sözcüğe yeni bir anlam yüklendiğini belirtir. Tek bir sözcüğün anlamının değişmesi demektir.

Dizim Düzeyi

Zıtlaşma betisi bu guruptadır. Karşıt ya da birbiriyle çelişen iki sözcüğün aynı bağlamda kullanılmasıyla elde edilir: Karanlık güneş gibi.

Tümcecik Düzeyi

Devriklik bu gurupta incelenir. Alışılmışın dışında kurulmuş cümlelerin varlığını belirtir.

Metin Düzeyi

Tersinleme ve somut sunum bu gurupta incelenir. Tersinleme, duyurulmak istenen şeyi tersini söyleyerek belirtmeye denir.

Yerine (fr. Allegorie), soyut kavramları açıkladığından konuşmalarda en çok kullanılan betilerdendir.

Etkileyim (fr. Pathos) belirli bir bildiri yoluyla alıcıyı etkilemek, yönlendirmektir. Bu durum, uslamlama ile dilin mantıklı kullanımı ile de ilgilidir.

Anlam Betileri

Dile yeni sözcükler katarak değil de sözcüklere yeni anlamlar yükleyerek metne zenginlik katarlar.

Değişmecelerde, bir terim ya da terim gurubu ile bir başka terim arasında yer değiştirme, daha doğrusu anlamsal aktarım söz konusudur.

Kapsamlayışta ise içinde barındırma durumu söz konusudur.

Sözcük Betileri

Sözcüklerle yapılan oyunlarla ilgilidir.

Sesle ilgili betilerde bu gurupta incelenir.

Hece düzeyindeki ses betisi, ses benzeşimidir. Dize sonundaki uyaklar ses benzeşmesine örnektir.

Sözcük bağlamındaki ses yinelemelerine örnek olarak eşadlılık ve çokanlamlılık verilir.

Eşadlılık içinde ündeşlik (fr. Calembour) vardır. İki sözcük ses olarak özdeş ancak anlam olarak farklıdır.

Çokanlamlılık içinde cinas (fr. Anatanaclase) vardır.

Düşünce Betileri

Tersinleme, karşıtlayım, abartma ve arıksayış (fr. Litote) gibi yoğunluk betileri ve söz yöneltme, dillendirme, sözaçmazlık (fr. Preterition) ve dönüş (fr. Epanorthose) betileri gibi sözcelemeyi ilgilendiren betilerden oluşur.

Kuruluşla İlgili Betiler

Başlıca başlıkları; çıkarma yoluyla beti gurubunda eksilti, bağlamsızlık, ani sessizlik, eksik kapama. Tekrar yoluyla betilere ise sözcük yineleme ve karşı sav örnek olabilir.

Kanıtlama

Sözbilimin en önemli kuramlarında birisi olan özsunum (ethos), etkileyim (pathos) ve uslamlama (logos) üçlü yapısı ile bir sanat, teknik ve bilim olan sözbilimin yapılanma biçimini ortaya koyar. Her çalışma için bu üçlüden söz edilebilir. Bu üçlü, iletişimin üç temel öğesini (verici-bildiri-alıcı) gösterir. Özsunum/ethos: insana, özneye, ahlaka ve davranışa gönderme yapar.

Yazınsal metin bir iletişim biçimidir ve burada verici (özsünüm), alıcı (etkileyim) ve bildiri (uslamlama) önemli yer tutar.

Özsunum / Ethos

Alıcı üzerinde güven sağlamak için konuşanın almak zorunda olduğu tüm özellikleri belirtir. İyi insan olmadan gerçekten iyi konuşmak kolay değildir. Bu nedenle konuşmacının erdeminin öne çıkartılması gereklidir. Burada söz edilen erdem özsunumun konusudur.

Özsunumun temelinde “ben” imgesi vardır.

Etkileyim / Pathos

Vericinin alıcıda uyandırdığı heyecan, tutku ve duyguların tümüdür. Konuşma sırasında dinleyicilerin bedenlerine ve yüreklerine hitap etmek gerekir. Burada amaç alıcının ikna edilmesidir.

Uslamlama / Logos

Vericinin kendini güçlü gösterebilmesi, alıcıyı ikna edebilmesi uslamlamayla ilgilidir. Söylemdeki başarı, vericinin iletişim becerisine bağlıdır. Akla uygun söylemle duyguları etkileyen söylem arasındaki farkı belirleyen, heyecan yaratan ve işi, mantığı unutturma noktasına kadar götüren uslamlamadır.

Özsunum “ben”, etkileyim “sen” adılını baskın olarak kullanır. Uslamlama ise sözbilim betilerinin sıkça kullanıldığı güzel anlatım özellikleri barındıran bildiriyi gösterir.

Metindeki Farklı Kanıtlama Türleri

Sözbilim içi ve sözbilim dışı olmak üzere iki tür kanıtlama vardır. Dışarıdan gelen kanıt, başka tanıkların dinlenmesi, yapılan sözleşmeler gibi özellikleri belirtir. İçerideki kanıt ise konuşmacının dilin imkânlarını kullanabildiği ölçüde sergilediği uslamlamaları belirtir.

Kanıtlama ile sözbilim aynı değildir.

Kanıtlama rasyonel ve mantıksaldır. Sözbilim ise etkilemeye yöneliktir. Söylemde kanıt, akla uygunluk için gereklidir. Bir anlamda sözbilim, kanıtlamayı kapsar.

Tüm kanıtlama biçimleri kaynak bakımından iki kategoriye ayrılır; birincisi mantık alanından doğan kanıtlar, diğeri ise yargı öne süren kanıtlardır.

Yarı Mantıksal Kanıtlar

Sözbilim temelde yarı mantıksal kanıtlara dayanır. Jean-Jacques Robrieux kanıtları üçe ayırır:

Tanımlar; bir kavrama anlam vermek için denklik ya da eşdeğerlik ilişkisi sağlarlar.

Karşılaştırma; Ortak özellikleri olan kavramları yakınlaştırarak ya da uzaklaştırarak açıklama yoluna gider.

Bağdaşmazlık; Aynı sistem içerisinde birbiriyle çelişen iki kesinlemeyi/yargıyı belirtir.

Görgül Kanıtlar

Deneyime dayanır. Mantıksal kanıtlamadan farklı olarak burada temelde gözlem yer almaktadır.

Üç kategoriye ayrılırlar: Nedensellik ve ardışıklık üzerine kurulmuş kanıtlar (betimleme buna örnektir). Yüzleştirme üzerine kurulmuş kanıtlar (yetisizlenme / fr. Disqualification, ya da yetkeci kanıt / fr. Argument d’aotorie). Son olarak tümevarımsal kanıt (bezeme /fr. Illustration ve örnekseme bu guruba örnektir).

Zorlayıcı ya da Kötü Kanıtlar

Burada yönlendirme söz konusudur. Sağduyu, uyarıcılık, kurnazlık ya da şiddet üzerine kurulu olabilirler. Sofizm, mantıkötesicilik, savı kanıksama, karşıtlam bu gurubun bazı betileridir. Kazanmak uğruna her yolu dener.

Etkileyim Üzerine Kurulan Kanıtlar

Heyecan uyandırmak üzerine kurulmuş kanıtlardır. Yargılayıcı söylem bu konuya örnektir.

Düşünme Düzeninin Bilimi

Sözbilimsel sistem, alıcıyı ikna etmek (fr. persuader) ve inandırmak (fr. convaincre) amacıyla söylemi yapılandırma tekniklerinin tümü demektir.

Sözbilim belli yöntem ve stratejilere dayalı bir ikna sanatı olarak değerlendirilir.

Sözbilim insanları ikna ede nedenleri arar.

Kanıtlamanın amacı bilinenden yola çıkarak bilinmeyen hakkında bir düşünce geliştirmek, akıl yürütmektir. Biçimsel mantıkta bu duruma çıkarım denir. Kanıtlama da bir tür çıkarım işidir.

Kanıtlamanın amacı verici ile alıcı arasındaki mesafeyi kısaltmaktır. Çıkarım ve kanıtlama düşünme düzenleridirler.

Düşünme düzeni tümdengelim ve tümevarım olmak üzere iki kategoriye ayrılır.

Tümdengelim / Tasım

Genelden özele doğru giden bir akıl yürütme biçimidir. Tasım, bu akıl yürütme biçimini inceler.

Tasım, kanıtlamalarda sık kullanılan bir yöntemdir.

[Büyük önerme] / 1) Tüm insanlar ölümlüdür

[Küçük önerme] / 2) Sokrates insandır

[Çıkarım] / 3) Sokrates de ölümdür

Bu üçlü yapı bir tasımdır. İlk iki önerme son önermenin öncülleridir. Birinci önerme (büyük önerme) genel bir kuralı, ilkeyi belirtir. İkinci önerme, genel önermeden yola çıkarak tikel bir durumu belirtir. Sonuncu önerme bu ikisinden çıkarılan bir sonucu belirtir.

Tasım iki biçimde olabilmektedir: evrensel – tikel karşıtlığı üzerine ya da olumlu – olumsuz karşıtlığı üzerine.

Tümevarım / Genelleşme

Tikelden yola çıkarak genele ulaşılmaya çalışılır. Bilimsel çalışmalarda genellikle bu yol izlenir.

Sözbilimde iki tür tümevarım yöntemi vardır:

Tam tümevarım; bütünlükten yola çıkarak bazı çıkarımlara izin verir.

Genişletilmiş tümevarım, mevcut tikel bir durumun farklı bireyler veya bölgelerde denenerek genel bir yargıya ulaşılması durumudur. Anket yaparak toplum içindeki bazı bireyler üzerinden topluma dair yargılara ulaşmak buna örnektir.

Aristoteles’e göre kanıtlamanın iki temel yöntemi tümevarım ve örnektir.

Ünite 3

İzlekçi Eleştiri

Edebiyat Nedir?

Okurlar nezdinde estetik haz yaratmayı amaçlayan yazın ürünlerinin tümüdür. Bir yapı ile düşüncenin eser biçiminde vücut bulmasıyla sanat yapıtı ortaya çıkar.

Eleştiri Nedir?

Eleştiri, “elemek” fiilinden gelmektedir. Elemek ise “el” adından türetilmiştir, elden geçirmek, seçmek anlamına gelir. Batı dillerinde eleştiri için kullanılan “critique” sözcüğünün kökeni Latince ctiricus, Yunanca kritikos sözcüklerinden gelmekte olup ilk anlamı kesin olarak yargılamaktır.

Eleştiri genel anlamıyla bir varlık, oluşum, düşünce, söylem ya da ürünün olumlu ve olumsuz yönlerini, nitelik ve eksikliklerini irdeleyip anladıktan sonra tam değerini ortaya çıkarma, yargıya ulaşma çabasıdır.

Genel kural olarak eleştirinin mesafeli ve nesnel olması beklenir ancak sanat eserleri söz konusu olduğunda izlenimci ve öznel eleştirilere fazlaca rastlanır. Tamamen eleştiren kişinin kimliği, donanımı ve tutumu sonucunda ortaya çıkan bu yargılar eleştiriden ziyade kişisel yorum niteliğindedirler.

Çözümleme ise, bir bütünün parçalarıyla olan ilişkileri göz önüne alınarak yapılan nesnel ve bilimsel dayanakları olan değerlendirme işlemidir.

Yorum: öznel

Eleştiri: öznel ya da nesnel (izlenimci, ruhçözümsel, tarihsel, toplumbilimsel, izlekçi…)

Çözümleme: nesnel ve bilimsel (dilbilimseli yapısalcı, göstergebilimsel…)

Edebiyat Eleştirisi Nedir?

Edebiyat eleştirisi, edebi eserlere veya yazarların yaratıcılıklarına ilişkin yargıda bulunmak, yorum ve açıklama yapmak amacıyla gerçekleştirilen okuma incelemeleri sonucunda oluşur. Eleştiriler edebiyat dışı disiplinlerden yararlanılarak da yapılabilir, buna dış eleştiri denir. İzlekçilik, yapısalcılık, yazınbilim, yazınsal göstergebilim gibi yöntemlerle yapılan eleştirilere iç eleştiri denir.

Mefhum ve Kavram

Arapça kökenli mefhum sözcüğüne karşılık olarak “kavram” kullanılmaktadır. Mefhumun anlamı, bir şeyi kendiliğinden, bir anda tanıma, bilmedir. Sözcüğün ikinci anlamı, bir şey hakkında edinilmiş temel bilgidir.

Kavram (fr. Concept) sözcüğünün karşılığı, bir nesne ya da düşüncenin zihindeki soyut ve genel tasarımıdır. Felsefi terminolojide nesnelerin ya da olayların ortak özelliklerini kapsayan ve ortak bir ad altında toplayan genel tasarım olarak tanımlanır.

İzlek

Bir edebi eserde işlenen konunun anlamca ortaya koyduğu ana yönelim olarak tanımlanır. İzlek çoğu zaman eserin konusu ile karıştırılır. Konu, eserin dışında da var olan kavramları anlatır. İzlek ise eserin içinde yaratılan bir anlam kategorisidir. İzlek, tasarlanmış öznenin dünya ile olan öznel ilişkisini anlatır.

İzlekler mefhum ve kavramlardan yola çıkarlar. İzleksel eleştiri bu nedenle kavramsal eleştiri olarak da kabul edilir. İzlek bir eserde yinelenen öğeler, olgular ya da kavramlar olarak düşünülmelidir. Yinelenen izlek, yananlam, simge/sembol veya örtük anlamlarla oluşturulabilir.

Yalnızlık, dostluk, aldatma, sahiplenme, yaşama savaşı, sevinç, pişmanlık, özlem, özgürlük, hasret sıklıkla kullanılan izleklerdir.

Edebi eserlerde kimi zaman çatışma unsuru olarak karşıt kavramlar izlek olarak işlenir: yaşam – ölüm, geçmiş – gelecek/şimdi, gençlik – yaşlılık gibi.

İzlekler genellikle aynı sözcüklerle ya da imgelerle ortaya çıkarlar. Bu durum izleklerin saptanmasını kolaylaştırır.

Bir eserde sıklıkla kullanılan kavramlar, eserdeki izleklerin tespiti için dikkatlice belirlenmelidir.

İmge

Edebiyatta imge, kavramlar arasında benzerlik ilişkisine dayalı olarak gerçekleştirilen anlam sanatıdır. Yazarlar dili kullanma becerisi nispetinde özgün imgeler ortaya koyabilir ve bu yolla eserlerinin değerini yükselebilirler. Özgün bir imge yaratılırken anlamsal ve sözbilimsel sapmalar söz konusudur. Eğretileme bu amaçla kullanılan bir yöntemdir. Eğretileme, bir sözcüğün genel olarak kabul gören anlamı dışında kullanılmasıdır. İmge oluşturulurken yapılan işlem de bundan farklı olmadığı için iki kavramın birbirlerinin yerine kullanıldığı gözlenebilir.

Pierre Reverdy şiirsel imge için söyle der: “birbirlerine yaklaştırılan iki gerçeklik arasındaki ilişki ne kadar uzak ve yerindeyse, imge o kadar güçlü olur.”

İmgelem Nedir

Soyut olanı göz önüne getirme, zihinde canlandırma yetisi olarak tanımlanabilir. İmgelem yaratıcı olabilir; tasarımı kendisi yaratır. Yansıtıcı olabilir; zihinde önceden bulunan tasarımları anımsar. Yaratıcı imgeleme, insanın daha önce hiç görmediği, hatta gerçek dışı varlık ya da nesnelerden yeni bir görüntü (imge) oluşturabilme yetisidir.

İzlekçi Eleştiri

Edebi eserleri edebiyat dışı disiplinlerden yararlanarak açıklamaya çalışan kuramlara tepki olarak ortaya çıkmıştır. Eseri, içerisindeki öğelere dayanarak açıklamaya çalışır.

Edebi eserler yaratıcısının dünyaya bakışını ve kendi dünyasıyla ilişkisini, hayata, çevreye ve kendine bakışını ortaya koyar. Yazarlar yazmaya başladıklarında bir anlamda kendilerini yeniden kurarlar. Yazarın kendi öz-benine mesafe koymaya çalışması izlekçi eleştiriyi yapısalcı kurama yakınlaştırır. İzlekçi eleştiride yazar yerine “yaratıcı ben”, “yaratıcı özne”, yaratıcı bilinç” gibi ifadelere yer verilir.

İzlekçiler, edebi eserde belli izleklerin önemli ve ayrıcalıklı olduğuna inanırlar. Eseri anlayabilmek için eser sahibi gibi düşünmenin gerekli olduğuna inanırlar. Israrla eserdeki gizli anlamın ortaya çıkarılması için çalışırlar.

Edebiyat yapıtı bir ilişkiler ağıdır ve bu ağda yer alan her öğe bütüncül anlamın oluşmasına katkıda bulunur.

İzlek saptama işlemimde asıl olan yinelenmiş anlamların bulunmasıdır. Her eleştirmen bir eserde farklı izleklerin izini sürebilir bu da izlekçi eleştiriyi nesnellikten uzaklaştırır.

İzlekçi Eleştirmenler

İzlekçi eleştirmenler ruhbilimden esinlenmişlerdir. Bununla beraber ruhçözüme değil çeşitli felsefi akımlara bağlı kalmışlardır. Gaston Bachelard, Georges Poulet ve Jean-Pierre Richard akımın önde gelen simalarıdır. Her üçü de b,linçin eleştirmenleri olarak anılırlar.

Gaston Bachelard

Felsefe eğitimi almış, bilim tarihiyle ilgilenmiştir. Bilim ve edebiyatın yaratıcılık ekseninde buluştuğuna inanır. Her ikisinin de amacı hayata anlam katabilmektir. Bilincin en net biçimde edebiyatta ortaya çıktığına inanmaktadır.

Bachelard eserlerinde Aristoteles’in izinden giderek dört temel element üzerinde yoğunlaşmıştır. Bachelard bu temel öğelerden hareketle belli izleklere ulaşmıştır.

Temel elementlerin birbirleriyle karışabilmesinden hareketle imgelemin durağan olmadığı, hareketli bir alan olduğu sonucuna ulaşmıştır. Dolayısıyla imgelemin tek başına bir değeri yoktur. İmgenin değeri bağlı olduğu anlam ağına aittir.

Georges Poulet

Cenevre Okulu’na bağlı olan eleştirmen, Bachelard gibi bilinçle yakından ilgilenir. Edebi eserlerdeki imge ağlarını ortaya çıkarmaya çalışır. Zaman ve uzamla ilgilenmiştir. İnsan Zamanı Üzerine İncelemeler başlıklı dört ciltlik eserini 1949-1968 yılları arasında yayımlamıştır. Ona göre zaman kavramında süre değil “an”lar önemlidir. Sevinç, öfke, kin gibi belirgin duygular hep kısa zaman dilimlerinde gerçekleşmektedir. Zaman kavramı yaratıcı ve özgün imgelerle somutlaşır.

Baudelaire ve Rimbaud üzerine yoğunlaşmıştır. Geçmiş ve pişmanlık Baudelaire’de takıntı halini almıştır. Bu durum şairi kısıtlamaktadır. Rimbaud ise her an dünyasını ve kendini yeniden yaratmanın peşindedir.

İzlekçi eleştiri anlayışını Eleştirel Bilinç adlı kitabında ortaya koymuştur. Poulet kendi izlenimlerini yapıtlara dayatmaya çalışan eleştirmenlere karşı çıkar. Bunun yanı sıra özneyi bütünüyle yok sayan yapısalcılığa da uzak durur. Ona göre eleştirmen hem yazarla duygudaşlık kurmalı hem de nesnel saptamalar yapabilmek için yazarla ve yapıtla arasında eleştirel mesafe koymalıdır.

Eleştirmek için hissetmek ve anlamak gerekir. İki bilincin yazarın ve okurun birbirine yaklaşması, birbiriyle buluşması şarttır.

Jean-Pierre Richard

Yaratıcı bilinç ve yazınsal yaratının nasıl doğduğunu anlamaya çalışır. Bunu yaparken düşünceden çok duyulardan, algılardan yola çıkar. İnsandan yapıta ulaşmaya çalışır. Yapıtı, yaratıcısının kişiliğini ortaya çıkaran bir yapı olarak değerlendirir. Bunun için eserdeki en küçük detaylar bile çok önemlidir.

Richard, belli izleklere açıklık getirmiştir. Örneğin yemek izleği doymazlık motifini ortaya koyar. Aşk deneyimi ise akışkanlık içeren imgelerin yinelenmesiyle bağıntılıdır.

Uygulamalar

İzlek kavramı günümüzde edebiyat yapıtları yeni eleştiri ve çözümleme yöntemleriyle birlikte ele alınmaktadır.

Örnek, 1

HASRETİNDEN PRANGALAR ESKİTTİM  

   Seni, anlatabilmek seni,

   İyi çocuklara, kahramanlara,

   Seni anlatabilmek seni,

   Namussuza, halden bilmeze,

   Kahpe yalana.

   Ard arda kaç zemheri,

   Kurt uyur, kuş uyur, zindan uyurdu.

   Dışarda gürül- gürül akan bir dünya...          

   Bir ben uyumadım,

   Kaç leylim bahar,

   Hasretinden prangalar eskittim.

   Saçlarına kan gülleri takayım,

   Bir o yana,

   Bir bu yana...

   Seni bağırabilsem seni,

   Dipsiz kuyulara,

   Akan yıldıza,

   Bir kibrit çöpüne varana,

   Okyanusun en ıssız dalgasına

   Düşmüş bir kibrit çöpüne.

   Yitirmiş tılsımını ilk sevmelerin,

   Yitirmiş öpücükleri,

   Payı yok, apansız inen akşamlardan,

   Bir kadeh, bir cıgara, dalıp gidene,

   Seni anlatabilsem seni...

   Yokluğun, Cehennemin öbür adıdır

   Üşüyorum, kapama gözlerini...

Uzam: zindan, dışarıda, dünya, kuyu, okyanus, cehennem

Zaman: zemheri, leyli, bahar, akşam

Esaret: pranga

Uzun esaret: art-arda kaç zemheri, kaç leylim bahar, prangalar eskittim

Haksız esaret: namussuza, haldan bilmez/kahpe yalana

Yalnızlık: bir ben uyumadım, ıssız, yokluğun

Hasret: Hasretinden prangalar eskittim, yokluğun cehennemin öbür adıdır.

Soğuk: zemheri, dipsiz kuyulara, üşüyorum, kapama gözlerini

Işıksızlık: zindan, dipsiz kuyulara, leylim, akşam, kapama gözlerini

Yoksunluk / uykusuzluk: bir ben uyumadım

Yalnızlık: yokluğun cehennemin öbür adıdır

Çaresizlik: seni bağırabilsem seni

Kapatılmışlık: pranga, zindan

Kayıp: yitirmiş tılsımını ilk sevmelerin, yitirmiş öpücükleri

Görüldüğü gibi sadece şiirdeki verilere yer verilmiş, şairin yaşamına dair herhangi bir veriye yer verilmemiştir.

Sıralanan izleklerin anlam alanları, yaratıcı öznenin, dış dünyaya karışması engellenmiş, yapmak istediklerini, aklından geçenleri gerçekleştirme özgürlüğünü kaybetmiş bir kişi olduğunu gösteriyor.

Şiirde yer alan 93 sözcükten 23’ü esenliksiz bir değer taşımaktadır.

Ünite 4

Ruhçözümleyici Eleştiri / Psikanalitik Eleştiri

Tanım ve Temel

Psikanalitik çözümleme; Freud, Jung ve Lacan’ın öğretilerinin yazınsal yapıtların çözümünde kullanılmasıdır.

İlk örnekleri sürrealist akımın Avrupa’da etkin olduğu 1930’lu yıllarda görüldü. Bu tür eleştirinin gerçekleştirmek istediği şey yapıtın oluşumunun yazarın ruhsal oluşumunun bir yansıması olduğunu ortaya koymaktır.

Akımın etkisiyle heyecanlanan Charles Baudoin, Sanatın Ruhçözümleyimi (1929) ve Victor Hugo’nun Ruhçözümleyimi (1943) gibi eserleriyle yazarın yaşamöyküsünü ve yapıtı inceleyerek ortak öğelerini (gizli içerik) ortaya koymaya çalışır.

Charles Mauron, Baudoin’in çalışmalarını geliştirerek 1948’de psikanalitik eleştirinin kuramını ortaya çıkarır.

Yazarın bilinçdışının yapıtın yaratma sürecinin güdümleyicisi olduğu yönündeki görüş edebiyat çevrelerinde çok fazla destek görmez. Edebiyat ve psikoloji tarih boyunca birbirlerinin alanına girmişlerdir (Freud’un kavramlarını hatırla). Sanat yapıtının egonun dışavurumu olarak veya bilinçdışının veya bilinçaltının dışavurumu olarak düşünülmesi akla uzak değildir. Keskin çizgilerle bu iki alanı birbirinden ayırmak doğru olmaz.

Freud

Psikanalizin kurucusu olan hekim, 1856’da Avusturya’da doğdu. Psikanaliz, “konuşan tedavi” olarak doğmuştur. Kavramın isim babası Josef Breuer’in kadın hastalarından biridir.

Hastanın sırf konuşmakla bile kendini rahat hissettiğini ifade etmesi üzerine iki hekim bu uygulamaya “konuşan tedavi” adını verdiler.

1895’te iki hekim Histeri Üzerine İnceleme adlı bir kitap yayımlar. Tıp çevreleri bu çalışmaya tepki gösterir. Psikanalizin bazı kavramları (bilinçdışı, değiştirme, dışavurum, bastırma) bu eserde mevcuttur.

Nevrozun kökenini cinsellikle açıklamaya çalışan Freud, bu konuda kendisiyle ters düşen Breuer’la ilişkisini keser.

1901’de Rüyaların Yorumları yayımlanır. Rüya ilk kez bu eserle bilimsel incelemenin konusu olmuştur.

Eserde, rüyanın görünen içeriği üzerinden genel anlamı bir arzunun gerçekleştirilmesi olan örtük içeriği ortaya çıkarmaya çalışır.

1905’te Cinsellik Üzerine Üç Deneme yayımlanır. Bu eserle birlikte psikanaliz bilinçdışının işleyişi inceleyen kuram oldu.

1920’de Haz İlkesinin Ötesine yayımlanır. Bu eserde; Eros ile Thanatos kavramlarını gerçeklik ilkesi ile haz ilkesini ortaya koyarak, ruhsal mekanizmanın işleyişinde altben, ben ve üstben kavramlarını çevrime sokarak yeni bir model önerir.

Freud’a göre bilinçdışı (veya ruhsal mekanizma); id/es (bu/altben), ego (ben) ve süperego’dan (üstben) oluşur.

Bir dönem gözden düşen psikanaliz, 50’li yıllardan sonra yeniden popüler oldu. Yeni dönemde dil ve bilinçdışı arasındaki ilişki sorgulanmaya başlandı. Acaba bilinçdışı da dil gibi mi örgütlenir; dil, bilinçdışının varlık koşulu mudur yoksa bilinçdışı mı dili yarattı?

Bu durum psikanalizi kullanışlı olmaktan uzaklaştırır.

Lacan, “Freudgil şey” kavramıyla genel olarak bilinçdışını ve de psikanalizin kendi bilinçdışını ifade eder.

Psikanaliz kuramı refleksif düşünme esasına dayanır.

Refleksif düşünce, bir şey üzerinde düşünürken aynı zamanda kendi üzerinde düşünen düşünce demektir. Bilinçdışının keşfi, Freud’un başkasının söyleminde, kendi içindeki bir şeyi, kendi kendine yorumlamaya, anlamlandırmaya çalışan düşüncenin keşfi olarak ifade edilebilir.

Jung ve Lacan’ın Freud’a Yaklaşımları

Jung, 1912 yılında yayınladığı Libido’nun Değişimleri ve Simgeleri başlıklı yapıtında, ilk kez freudçu savlardan, libido’nun yapısı konusunda ayrı düşer. Jung’a göre, libido “yaşamsal enerji” nin ruhsal düzeydeki anlatımıydı ve yalnızca cinsel kökenli değildi. Oidupus ve Elektra karmaşalarını tanımayarak, rahatsızlıkları kişi ile dünya arasındaki diyalektiğe göre tanımlar.

1913 yılında Freud’dan kesin olarak kopan Jung, kendi yöntemine “çözümleyici ruhbilim” adını verdi.

Jung, bireysel bilinçdışından farklı olarak kolektif bilinçdışından söz eder. 1920 tarihli Ruh Tipleri adlı eserinde insanlık tarihi kadar eski olan ortak imgeleri açıklar (düşsel imge).

1944’te çıkan Ruhbilim ve Simya adlı eserinden sonra klinik çalışmaları bırakarak simya ve din felsefesiyle ilgilenmeye başlar.

Freud çizgisindeki Lacan, 1966’da kendi okulunu kurdu. Öğretisini iki temel üzerine kurdu: “bilinçdışı öteki’nin söylemidir” ve “bilinçdışı bir dil ile kurulur.”

Düşüncesini üç ilke çerçevesinde kurar:

1- İstek, ötekini istemektir. İnsanoğlu ancak ötekinde kendini bulur.

2- Simgesel düzen, söz alanıdır. Bu insanın var olabildiği kendi öz düzenidir.

3- İstek, bilinçdışının kilit taşıdır. İsteğin nedeni eksikliktir. Özne ancak bu eksiklikle var olmaya olanak tanır.

Ne var ki bilinçdışı sadece bir dil değildir. Freud, cinsellik ağırlıklı yaşam enerjisinden, libidodan da söz etmişti.

Psikanaliz ve Yazınsal Eleştiri

Freud, sanatçının yaratma eylemi ile nevroz arasında ilişki bulur. Yaratma, bilinci aşan içsel bir gücün dışavurumudur. Toplum içindeki insan her isteğinin karşılığını bulamaz ve birçoğunu bastırır. Bastırdığı arzularını hayal kurma (düşleme / imgelem) yoluyla tatmin etmeye çalışır. Bu hayal ortamında aşırıya kaçarsa nevrozlar ortaya çıkar. Freud, sanatçının dehasını gündüz düşleri olarak yorumlar. Yazarın eserini bastırılmış arzuların dışavurum olarak yorumlamakla eser incelenerek, arzuların sembolleri bulunabilir demeye getirmiş olur. Hülasası sanat yapıtı ruhsal bozukluğun ürünü olmuştur. Ne var ki sanatsal deha bir hastalık değil yetenektir.  Psikanalitik eleştirinin yetersiz kaldığı nokta budur.

Her imgenin bir anlamı vardır. Sanat yapıtında görünen simge, onun ardındaki gizli anlamlar ise imge olarak tanımlanabilir.

Her yapıt tıpkı bir düş gibi, ruhsal bir derinliğin ürünüdür, bir açık bir de gizli içeriğe sahiptir.

Psikanalitik Eleştiride Yazar/Yapıt Denklemi

Yazınsallık ve Psikanaliz

Bir nesneyi görmek onu şöyle ya da böyle adlandırmak demektir. İmgeleyen dil olduğu için bu böyledir. Yazarın imgelem evrenini yansıtan bu dil estetik değer yüklü, eğretilemeli, simgesel bir dildir. Psikanalizci yöntemde simgelerin kaynağı bilinçdışıdır. O halde çözümlemenin ortaya koyduğu nedir? Freud’a göre çocukluk deneyimleri.

Lacan, edebi metindeki sözcükleri imge olarak değerlendirir. Edebi metnin bütünü bu durumda metnin bilincini oluştururlar. Böylece bilinçdışı dilin dışında değil, içinde, inceleme yapanın önündedir. 

Düşlerin yorumunda da düş anlatılırken ki söylemin düzeninin incelemesi bir anlamda metin incelemesidir; burada da bilinçdışı dile gelmiştir.

Yazar/Yapıt Denklemi

Yapıttan hareketle yazarı açıklamaya çalışan yöntem; edebi metindeki her sözü klinik tedavideki hastanın sözü gibi ele alır. Bu yolla yazarın yaşamöyküsünü oluşturur, yapıttan ve yapıtın derin anlamından söz etmez.

Freud, yöntemin nasıl kullanılacağını örneklerle göstermiştir.

Yaşamöyküsel veriler elde etmenin ötesinde yapıtın derin anlamlarına ulaşmaya çalışan yöntem, edebiyat eleştirisine konu olur.

Charles Mauron ve Psikanalitik Eleştiri (Psikokritik) Yöntemi

Mauron, ele aldığı eser ve yazarlarda metnin derin yapısını oluşturan olguları ve durumları saptar; çocukluk, cinsellik vb. Yazarın sürekli tekrar ettiği sözcükler, eğretilemeler ve simgeler araştırmanın temel hareket noktalarını oluşturur.

Bachelard’ın Köktenlik Eleştirisi

İmgelerin devingen niteliğini yeniden canlandıracak bir ruhbilimsel eleştiri önerir. Bu yolla okurun yazınsal imgeleri yaşamasının olanaklarını arar. Psikanalitik eleştirinin ya yapıt ya da yazar üzerinden çözümleme yapar. Araştırma nesnesini sürekli olarak birbirine karıştırır.

Psikanalizci Eleştiriye Yeni Bakışlar

Dominique Fernandez ve Ruhsalyaşamöykücü Eleştiri

Ruhçözümcünün kaygısı sanatsal kavrayışı engeller.

Jean-Michel Garet, Yazınsal Tipte Estetik Bir İnceleme: Robinson Crusoe (1973) adlı eserinde Daniel Defoe ile Robinson karakteri arasında ilişki kurar ve yazarın yaşamöyküsünün eserdeki yansımalarını belirler.

Fernandez, Ruhçözümleyimin Yansımaları (1970) adlı incelemesinde ruhsalyaşamöyküsü adını verdiği yöntemini ortaya koyar. Yazarın, eserinde iç çatışmalarını aşmaya çalıştığını kabul ederken bu iç çatışmaların yaratım kaynağı olduğu görüşünü önemsemez.

Ruhsalyaşamöyküsü Freudcu şemaları genelleştirmeyecek, yapıttaki travma yansımalarını inceleyecektir. İnsan yapıtın kaynağı ise yapıtta bulunacak olan da yine insandır. Kısacası, insanla yapıt arasındaki etkileşimi incelemeyi amaçlar. Çözümlemeyi yapan kişinin yazarın çocukluğuyla ilgilenmesi zaruridir. Eserde bulunacak simgelerin ancak çocukluk dönemine ait bastırılmış dürtüler, travmalardan kaynaklanabileceğini öne sürer.

Psikanaliz yapıtın biçimine değil içeriğine ulaşır. Bunun da yazınsal eleştiriyle ilgisi çok zayıftır. Düş ya da nevrozlara dair bilgi esere değil yazara götürür.

Yeni Yönelimler

Anne Clancier, Psikanaliz ve Yazınsal Eleştiri (1973) adlı eserinde bilinçdışı kişilikle yazınsal dilin simgeselliği arasındaki bağıntıyı değerlendirir. Okuyucunun metin karşısındaki pozisyonunu inceler.

Jean-Bellemin-Noel ve Metin Bilinçdışı

İçkin metin çözümlemesine ağırlık verir. Çözümlemeleri ikili boyutuyla ele alır: kuram ve yöntem. Yazmanlığın bilinçdışını inceleme alanı olarak önerir.

Ferdinand de Saussure’le başlayan dilbilim alanındaki devrim sonucu ortaya çıkan yeni kuramlar yazınsal eleştiriye de yansır.

Roland Barthes, Bachelard’ın imgesel çözümlemesiyle ruhçözümleyimin birikiminden “izlek” dediği yeni bir yöntem üretir. İzleklerle “yapı”ortaya koyar.

S/Z (1970) adlı eseriyle yapısaldan göstergebilimsele geçer. Julia Kristeva’nın göstergeçözümleyim kuramına odaklanır.

Göstergeçözümleyim, bir dil üretimi olan metinlere uygulanan, Freud’un “gösteren kuramı”na dayandırılarak bir ruhçözümleyim olmaya yönelen eleştirinin temelini oluşturur.

Eleştirinin geçerliliği imge evreninin kendi kendisiyle uyumuyla mümkündür.

Çağdaş eleştiride asıl amaç metnin yapısını, dilini, gizli anlamlarını ortaya çıkarmaktır.

Ünite 5

Sosyolojik Eleştiri

Edebiyat toplumun içinde doğmuştur. Dolayısıyla içinde doğduğu toplumu anlatır. Sosyolojik eleştirinin çıkış noktası, edebiyatın hayatı temsil, taklit ettiği önermesidir.

Edebiyatın ifade aracı dildir. Dil, toplumun ürünüdür. Edebi metnin içinde yer alan semboller, kavramlar vs. toplum içinde üretilmişlerdir.

Edebiyat – Toplum İlişkisi

Edebiyat, toplumun ifadesidir (bakalım öyle mi). Sanatın taklit üzere olduğunu dikkate alırsak, edebiyat toplumu yansıtmaz, taklit eder demek gerekir.

Toplumsal hayatın incelenmesi sosyolojinin konusudur. Edebi metinlerin toplum hayatını taklit ve/veya temsil ediyor olması sosyolojiyi edebiyata yakınlaştırır.

Sosyoloji – Eleştiri İlişkisi

Sosyolojik eleştiri “eser neyi anlatıyor” sorusunun yerine “eser nasıl anlatıyor” sorusuyla yola çıkar.

Edebiyata “ortamı göz önünde bulundurarak” yaklaşır. Bu yolla edebiyatın anlamını, yönünü ve işlevini belirlemeye çalışır.

Sosyolojik eleştiri edebi eserin içinde doğduğu yer ve zaman bağlamına yerleştirilmesini önerir.

Sosyolojik eleştiri edebi esere mimetik anlayışla yaklaşır. Edebiyatı sanatçının hayatın gerçeklerini yansıttığı, taklit mekanizmasını işler hale getirdiği bir alan olarak görür. Yazar, eser ve okurun toplumsal koşullar ile çevrili olduğu olgusundan hareketle sanatla ilgili soru ve sorunları açıklamaya çalışır.

Sosyolojik Eleştirinin Tarihçesi

Giambastista Vico’nun Yeni Bilim’i (1725) sosyolojik eleştirinin miladıdır. Eserde Homeros psikolojik ve sosyolojik açıdan yorumlanmıştır.

Madame de Stael, 1800 yılında Edebiyata Dair adlı eserini yayımlar. Eser, edebiyat – toplum ilişkisi üzerinde durur. Stael’in kitabı edebiyat incelemelerinde sosyolojik yöntemin başlangıcını teşkil eder. Villemain, Taine ve Lanson Stael’in çizgisinde çalışmalar yayımladılar.

Abel François Villemain

Fransız Edebiyatı Dersleri adlı eseri 1828’de yayımlandı. Nesnelliğin önemine vurgu yaptı. Ona göre eser çevre, ülke ve uygarlığın çözümlenmesiyle anlaşılabilir.

Hippolyte Taine

Sosyolojik eleştiriyi sistematikleştirmiştir. Bilginin deneye ve gözleme dayandığına inanır. 19. yüzyılda gelişen pozitivizmin önemli sözcülerindendir.

Irk, dönem ve çevre edebi esere etki eder üç önemli kategoridir.

Irk kavramıyla milletlerin milli özelliklerine atıf yapar. Milli karakterin doğuştan geldiğini belirtir.

Dönem kavramını değişik içeriklerde kullanmıştır.

Çevre onun için edebi metni açıklamada en önemli verileri sağlar. Çevre iklim, toprak, coğrafi durum ve toplumsal koşullarla belirlenir. Bu unsurlar insan karakterine ve mizacına yön verir.

Ortaya attığı kavramlar bilimsel kesinlikten uzaktır. Yöntemi bulanıktır. Sistematik olması bakımından yine de önemlidir.

Taine, Tanzimat dönemi edebiyatçılarımızı bir hayli etkilemiştir (Bkz. Recaizade Maahmut Ekrem).

Gustave Lanson

Fransa’da edebiyat tarihçiliğinin öncüsüdür. Klasik filoloji anlayışını modern edebiyata uygulamıştır. Edebiyatın sosyal tarihe ışık tutacağını belirtir. Edebiyat eserleri ona göre sosyal olaylardır.

Edebi eseri birey ile toplum arasındaki bildirişim araçlarından biri olarak kabul eder. Edebi esere bakışta üç kavrama vurgu yapar: zevk, araştırma ve bireysel sezgi.

Lanson, Hegelci çizgidedir.

Sosyolojik Eleştiriden Yararlanan Eleştiri Akımları

Marksist Eleştiri: Lukacs ve Goldmann

Marksist eleştiri topluma dönüktür. Dolayısıyla sosyolojik eleştirinin önemli bir ayağıdır. Marx ve Engels eserlerinde Marksist eleştirinin genel çerçevesini çizmişlerdir. Sanatın duyulara hitap ettiğini ifade eden Hegel çizgisinde hareket etmişlerdir. Eserdeki çok katmanlılık ve çok anlamlılıkla ilgilenmemişlerdir. Onlara göre söylenen ile kast edilen aynıdır.

Georg Lukacs (1885-1971) ve takipçisi Lucien Goldmann (1915-1970) Marksist estetiğin iki ayağıdır.

Lukacs, felsefi anlamda Hegelci eğilimlerle beslenmiştir. Roman Kuramı adlı eseri 1920’de yayımlanmıştır. Eserinde Hegelci felsefenin bulgularıyla edebi problemleri çözmeye çalışır. 1923’te Tarih ve Sınıf Bilinci’ni yayımlar. Bu eserinde Hegelci diyalektik materyalizme ters düşer ancak yine de Hegelcidir. Lukacs bütün tarihsel ve sosyal olguların anlamlı bir bütünlük yarattığı düşüncesinden ayrılmaz (ona bu yüzden Hegelci diyoruz). 

Goldmann bazı çalışmalarında Lukacs’ın önermelerini ispatlama çabasına girmiştir.

Anlamlı yapı kavramı Goldmann’ın ayırt edici tarafıdır. Anlamlı yapı kavramı Lukacs ve Marx’ın tip kavramlarıyla benzerlik gösterir. Hem yorumsal (hermeneutik) hem de Hegelci anlamda belirli bir bütünlüğe işaret eder. Anlamlı yapı, edebi metnin her bağımsız bölümünün ayrı ayrı açıklanması ve söz konusu bölümlerin aralarındaki ilişkinin yorumlanmasını içerir (diyalektik düşüncenin yansımalarıdır bunlar).  

Saussurecü eşzamanlı incelemeyi kendi yönteminden ayırmıştır. Kendi yöntemine genetik yapısalcılık adını vermiştir. Edebi metinleri tek yanlı mesajlarla kavramsal sisteme indirgeme eğilimindedir.

Frankfurt Okulu: Adorno ve Benjamin

Frankfurt Okulu’nun eleştirel yaklaşımlarında Marksistlerle çok fazla benzerlik görülmez ancak kullandıkları birçok kavram ortaktır. Bu nedenle aynı başlık altında incelenirler.

Adorno’nun düşünceleri HEgelci Marksizmle çelişir/çatışır.  Adorno’ya göre toplumun tarihsel evrimi sınıf hakimiyetinden kurtulmak yönündedir. Bu çizgi nihai anlamda kurtuluşa değil felakete meyyaldir. Sınıfların çatışması bireyleri belli değerlerden uzaklaştırır. Bu durum küreselleşen kapitalizmin kaçınılmaz sonucudur.

Benjamin, klasik ve romantik dönemin sonuna gelindiğini söyler. Baudelaire’ci bir önermeyi dillendirir; kuramı uyumsuzluğu, çarpıtmayı, parçalanmayı ve şok deneyimleri esas alır. Benjamin bu kavramları modern sanayileşmiş toplumların günlük yaşantısıyla ilişkilendirir.

Benjamin’in üzerinde durduğu avangart sanat anlayışı, havanın bozulması terimiyle ilgilidir. Sanatları havai (auratic) ve mekanik olmak üzere iki kategoriye ayırır. Havai sanatları nitelikleri gereği geleneksel sanatları ifade etmek üzere kullanır. Bunların dini törenlerle ilgisi vardır. Buna karşılık fotoğraf ve film gibi mekanik unsurları olan sanatlar sanatın havasını bozmuştur. Mekanik sanatların temeli estetik nesne ile yayın imkânı arasındaki yeniden üretim ve tekrara dayanır. Hâlbuki havai sanatlar tektir, nicel değildirler sadece benzerleri vardır. Mekanik sanatlarla beraber sanat eserinin biricikliği ortadan kalkmıştır.

Adorno ve Benjamin’e göre sanat ve edebiyat toplumun aynası değildir. Farklı gerçekliklere sahiptirler. Sanat, toplum gerçekliğini yansıtmaz, ona yol gösterir. Buna karşılık sanatın da toplum içinde bir sınıfı vardır. Gerçek sanat statükoya direnmenin bir aracı olarak üretilmelidir.

Bu bakış açıları onların aristokrat ve seçkinci olarak eleştirilmesine neden olmuştur. Kitle kültürüne olumsuz gözle bakmakla eleştirilmişlerdir.

Eleştirirsen Adorno’yu o da söyler doğrusunu; 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan demokratikleşme hareketleriyle birlikte birikmiş sermaye sahipleri kitle sanatını insanlara dayatma imkânına erişmiştir (80’li yıllarda ülkemize hâkim olan arabesk salgını). Bu dayatma ticarileşen sanat ve hormonlu gıdalarla birlikte ilerlemiştir. Hormonlu gıdalarla (tıpkı hormonlu sanat gibi) toplumun bünyesi tahrip edilmiştir. Ticarileşen metinlerle, müzik ve filmlerle insanlar aptallaştırılmış, kitlenin zihinsel yapısı bozulmuş ve çürümüştür. Bunun sonucunda tüketime yönelik manipülasyona elverişli, kolay yönlendirilen ve kolay yönetilen bir toplum elde edilmiştir. Hâlbuki sanat öncü, yol açıcı olmalıydı. Demokrasi perdesi altında avamın beğenisini ölçü alan sanatın değeri sürekli olarak aşağıya dönük bir eğri çizecektir.

Bahtin ve Çevresi

Bahtin’in geliştirdiği kuram, belirsizlik, çirkinlik ve grotesk unsurlarla ilgilidir. Genel olarak kabanın (grotesk), gülünçlüğün, popüler kültürdeki karnaval ve karnavallaşmanın üzerinde durur. Marksist estetiğin geleneksel uyum, ciddiyet ve tek yanlı birlik anlayışına karşıt bir çizgide ilerler

Kuramını Nietzsche’nin düşünceleriyle besler.

Nietzsche’nin ebedi dönüş miti Bahtin’in karnaval dünyasındaki ruh göçü (reenkarnasyon) fikri ile benzerlikler taşır.

Zıtlıkların diyalektik birliğinden yola çıkan Bahtin, akıldışılığı keşfeden kuramcıdır.

Dostoyevski’yi çok sesli romanın kâşifi olarak kabul eder.

Ona göre Dostoyevski’nin romanlarındaki karnavallaşma, karmaşa ve çok seslilik gibi öğeler, Hegelci estetiğin klasisizm, sistematik sentez ve teksesli anlayışının zıddıdır.

Çok seslilik ancak büyük romanlarda görülür. Belirli bir ideolojiyi savunmak üzere yazılmış olan angaje romanlar teksesli romanlardır (monofonik).

Çok sesli romanlar, tek yanlılığa, tipikliğe, uyumlu bütünlüğe ve ciddiyete meydan okumadır.

Bahtin, Stalin tarafından sürgün edilmiştir. Kuramının Marksist-Leninist kuramları ters-yüz ettiği buradan anlaşılabilir.

Tipiklik sanatı tek yanlılığa iter. Bahtin bu nedenle tipikliğe karşıt olarak karmaşayı önerir. Kapalılığa dayalı bir karmaşayı tipikliğe tercih etmiştir.

Hegel’in sistematik diyalektiğine karşı zıtlıkların oluşturduğu birlik esasına dayanan açık bir diyalektik önermiştir.

Eleştirel Edebiyat Kuramı: Zima

Peter V. Zima, 1946’da doğdu. Çalışmalarında edebiyat sosyolojisi ve edebiyatın felsefi temelleri üzerinde durmuştur.

Modern Edebiyat Kuramlarının Felsefesi adlı çalışması önemlidir. Kitabında eleştirel edebiyat teorisi veya teorik teori adını verdiği yeni bir anlayış önermektedir. Edebi gerçekliğe kuşkuyla yaklaşır ve onu metnin anlam katmanları içerisinde arar. Eserde edebiyat kuramlarında ideolojilerin rolünü yorumlanmıştır.

Ünite 6

Yazınsal Göstergebilim ve Eleştiri

Biçembilim: Bir metni özgün kılan dilsel öğelerin incelenmesi ve yorumlanmasıdır.

Yazınbilim: Yazının işleyiş kurallarını çözümler, inceler, belirler.

Beti: Duyularla algılanan doğal dünyayı görsel ya da dilsel olarak yeniden sunan / ifade eden her türlü göstergeye denir.

Edimbilim: Anlamın ancak bağlam ve kullanımın bilinmesiyle anlaşılabileceğini ortaya koyan, doğal dil öğeleriyle ilgilenen dilbilimin bir dalı.

Sözce: Sözceleme eylemi sırasında elde edilen dilsel üründür. Ancak bağlam içerisinde anlam kazanan söz dizisidir.

Yerdeşlik: Bir söylem zinciri içerisinde kesintisizlik etkisi yaratan anlamı oluşturan içerik öğelerinin yinelenmesidir.

Yazınsal Göstergebilim

Kurucusu Algirdas Julien Greimas’dır. Ona göre yazının temel özelliği bir yapıtın özgün ve indirgenemez öğeler barındırmasıdır.

Göstergebilimi kullanan araştırmacı, yazınsal metni (ya da söylemi) bir araştırma nesnesi olarak ele aldıktan sonra, bu nesnenin anlam üretme koşullarını ve bunun nasıl üretildiğini ortaya çıkarmaya çalışır. Göstergebilim, genel bir eleştiri kuramı özelliği taşımadan yazınsal pek çok sorun ve olguyu ele almıştır.

Yazınsal göstergebilim; metin okumalarını aydınlatır, metni yazınsal açıdan değerli kılan unsurları ortaya çıkarır. Metne dair iyi/kötü, yararlı/yararsız gibi yargılar vermekten uzak durur. Bunu okura bırakır.

Göstergebilim, Emile Benveniste’in sözceleme kuramının söylem ve metin çözümlemelerinden istifade etmiştir. Böylece sözceleme eylemi, sözceleme işlemleri, sözceleme öznesi göstergebilimin konusu olmuştur.

Sözceleme kuramı, özel bir sözceleme biçimi olan (Jacques Geninasca’nın deyişiyle “yazınsal söz”) yazınsal göstergebilimin çözümleme ve inceleme alanına girmiştir.

Çözümleme Süreci

Metnin bölümlere ayrılması çözümleme yapanın işini kolaylaştırmaktadır.

Örnek Çalışma: Tahsin Yücel’in Sümüklüböcek başlıklı öyküsü

Özet: Sümüklüböcek, aklı başında, düşünceli ve öksüzdür. Annesiyle yaşamaktadır. Kırda bir ses duyar. Bu ses kozasının içindeki kelebeğe aittir. Kelebeğe şarkılar, ninniler söyler.

Kozadan mavi kanatlı bir kelebek çıkar. Kendisi için söylenenleri duymuş ve gururlanmıştır. Sümüklüböceğe hiç ilgi göstermez, o arık yusufçuk böceğine âşıktır. Sümüklüböcekten, yusufçuk böceğini ayartmasını ister. Sümüklüböcek verilen işi başarır. Zenginlik sembolü olan renkli kanatlarının güzelliğine kapılan yusufçuk böceği, kelebekle evlenir. Sümüklüböceğin annesi gürültücü böcekleri susturmaya çalışırken dayak yer ve ölür.

Yusufçuk, kelebeğin kanatlarının mavisini aldıktan sonra sarı bir arı ile evlenip uzaklara gider. Sümüklüböcek de terk edilen kelebeği bulmak üzere yollara düşer.

Çözümleme Şeması

Üretici Süreç

Üretici süreç, sözceleme öznesinin sözcesini gerçekleştirmesi sırasında oluşan “anlam belleğinin” bir örnekçesidir.

Tek başına “sümüklüböcek”, “ufak tefek”, “içli” gibi sözcüklerin bir anlamı yoktur (yazınsal metin bağlamında). Bir metin dikkatle okunduğunda bir sözcükten diğerine geçilirken anlamsal bir süreklilik oluşturularak ortak bir yerdeşliğe ulaşılır. Bu yerdeşlik, metinde yinelenen her betiye anlam taşıyan bir kategori oluşturur. Metinde anlam bütünlüğünü sağlayan budur.

Sümüklüböcek başlıklı metindeki yerdeşlikler:

Böcek: sümüklüböcek / kelebek / yusufçuk / arı

İnsan: içli / yalnız / düşünme, düşünce / mutlu / dertli / sağlam bilgi

Yükseklik: yıldız / yüce / gökyüzü / güneş / yükseltmek

Yücel bu öyküsünde eşanlamlı sözcükler kullanmayıp çoğunlukla yinelemeleri kullanmıştır.

Yerdeşliklerden yola çıkılarak, uzam, zaman ve oyuncu betileri guruplanabilir:

Uzamsallaşma: dünya / yerler / ağaçlar / otlar / yıldızlar / sağına soluna / uzaklardan

Zamansallaşma: geceler / sabah / bahar / gün geçtikçe / birdenbire / akşamüstü

Oyuncu ve oyunculaşma: Böceklerden oluşan oyuncuların dış görünümleri insanlara özgü nitelemelerle ayrıntılı olarak verilmiştir.

Bu anlatının sözceleme öznesi Tahsin Yücel’dir.

İzlek / Motif

Betiler saptandıktan sonra anlatının anlam olasılıkları izlekler başlıklı bir kategori oluşturur. Bu izleklerin ifade edilme biçimleri motif sözcüğüyle belirtilir.

Sümüklüböcek başlıklı anlatının motifleri: Düşünme / yalnızlık / yıldız / zayıflık / çirkinlik / değişim / türkü

Anlatının öne çıkan motifi düşünmedir. Düşünme ile diğer motifler arasında ilişkiler kurulabilmektedir.

İzlekselleşme: düşünce / yalnızlık / değişim

Motifler: düşünme / yalnız, yalnızlar, yarı yalnız, yalnız başına / değişmişti

Yüzey Yapı: Anlatısal Sözdizim

Söylemsel yapıların altında bulunan karmaşık bir düzeydir.

Eyleyenler

Özne (Ö) / Nesne (N): Özne genellikle anlatının başkahramanıdır. Nesne ise öznenin ilişkide olduğu her şeydir. Nesneler bazen özneyle bağdaşık (Ö∩N), kimi zaman da ayrışık olabilir (ÖUN). 

Özne her zaman nesneyi elde etmeye koşullanmayabilir (eş veya hastalıktan kurtulmak gibi).

Özne ile nesne anlatının temel direkleridir.

Göstergebilim nesneyi iki kategoride inceler: Bilişsel nesneler bilgiye, anılara, deneyimlere dayanır.

Edimsel nesneler ise insan, ev, araba, para gibi el değiştirebilir niteliktedirler.

Gönderen (G) / Gönderilen (G): Özneyi görevlendiren gönderen(G), değerlendiren ise gönderilendir (Gn). Gönderen çeşitli biçimlerde özneye etki eder. Gönderen ve gönderilen kurum, kişi, soyut bir kavram veya olgu olabilir. Gönderenin özneyi baskı altına alması onu özneden daha güçlü gösterir:

G/Ö

Özne gönderenin isteğini içselleştirirse isteme söz konusu olur. İsteme gerçekleşirse gönderen, özne üzerindeki gücünü yitirir, eşit düzeye geçerler (G=Ö). Özneye etki eden unsurların bulunmadığı anlatılardaki özneye özerk özne denir.

Yardımcı (Y) / Engelleyici (E): Öznenin nesnesiyle olan ilişkisinde ona destek olan unsurlara yardımcı, ona engel olan unsurlara da engelleyici denir.

Uygulamalar

Sümüklüböcek (özne) doğa ile birliktedir (doğa = N). Bilgisi (Y) ve düşünceleri (Y) onun yardımcılarıdır.

Sesini duyduğu kozadaki kelebek onun nesnesi olur. Annesi, bilgisi, düşünceleri onun yardımcıları olsa da kelebeğe ulaşma konusunda ona fayda sağlamazlar. Engelleyicileri (E) ise kendi rengi, yusufçuk ve diğer böceklerdir.

Öykünün en kazançlı kahramanı yusufçuktur.

Anlatının en büyük kaybedeni kelebektir.

Sümüklüböceğin annesi ve sevilen kelebek arasında karşıtlı kurulmuştur. Aynı şekilde yusufçuk ve sümüklüböcek arasında da karşıtlık kurulmuştur.

Anlatı Şeması

Bu şema okuyucuya anlatıda olayların nasıl eklemlendiğini, eyleyenlerin hangi işlevlerle olaylara katıldıklarını, olayların değişik aşamalarının nasıl sunulduğunu gösterir. Bu şema eyletim, eylem ve yaptırım olmak üzere üç aşamadan oluşur.

Birinci Anlatı Şeması

1 – Eyletim: Zamandizinsel anlatılarda öykünün başında bulunur. Anlatıda bir gönderen varsa özneye bir görev yükler. Bu aşamada özneler ve nesneler belirlenebilir.

2 – Eylem: Bu aşamada özne/ler nesne ya da nesnelerini belirler. Nesneye sahip olmak üzere gerekli kiplikleri(istemek, bilmek vs.) donanırlar. Eyleyenler bu kiplikleri donandıklarında nesnelerini elde edebilirler.

3 – Yaptırım: Gönderen ve gönderilen öznenin eylemini değerlendirip onu ödüllendirebilir, cezalandırabilir ya da kayıtsız kalabilir.

İkinci Anlatı Şeması

1 – Eyletim: Sümüklüböcek birinci yaptırım aşamasından sonra durur bekler sonra da aramak üzere yola koyulur (kendini görevlendirir).

2 – Eyletim: İstemek ve bilmenin yeterli olmadığını öğrenen sümüklüböcek, deneyimlerinin verdiği yeni bilgiyle yola koyulur.

3 – Yaptırım: Yusufçuğun arıyla balayına çıkması.

Sümüklüböcek kozadan çıkan sesi duyana dek mutludur.

Kelebeğin kozadan çıkması beklediği süre gerilimlidir, burada yükselen duygu değeri vardır.

Kelebeğin ortaya çıkışından sümüklüböceğin duygu dünyasında olumsuz yönde seyir başlar.

Kelebeğin evlenip gitmesi duygu durumu umutsuz bir hal alır.

Kelebek terk edildikten sonra, sümüklüböcek yeniden umutlanır.

Duygusal iniş çıkışlar anlatı şemasında ok işaretleriyle gösterilir.

Anlatısal Anlam

Eyleyenlerin nesnelere, oyunculara, uzama ve eylemlere verdiği olumlu, olumsuz değerlerin nasıl gerçekleştiğini ele alır.

Derin Yapı

Bu aşamada terimler arasında birbirine karşıt, birbirini tamamlayan, birbiriyle çelişen terimler bulunur. Sümüklüböceğin duygu durumlarında birbiriyle çelişen terimler belirir. Kelebek ve arının renkleri birbiriyle çelişen iki terimle ifade edilir. Metinde sümüklüböcek dışındaki böcekler düşünmezler burada da karşıtlık oluşturulur.

Temel Anlam

Temel anlam üretici sürecin en soyut yapısıdır. Temel anlam, insanı ilgilendiren iki temel karşıtlığa odaklanır: doğa / kültür ve yaşam / ölüm. Her yazınsal yapıtta temel anlamı belirlemede bu karşıtlıklar yönlendirici olabilir.

Yazar ve Metinleşme

Yazar ve yazarın yapıtı içinde yarattığı anlatıcı kavramı ve tiplerinin açıklanması, göstergebilimin araçlarıyla yapılabilmektedir. Sümüklüböcek öyküsü, dış anlatıcı, üçüncü tekil şahısla, -di’li geçmiş zaman ve geçmiş zamanın hikâyesiyle anlatılmıştır. Bu dilsel kesit, kurmaca bir sestir (metin içinde bir kez kendini dilsel bir birimle gösterir).

Anlatıcı, anlatının bakış açısını belirlemede yardımcı olur.

*Kalıplaşmış imgeler; örnek metinin başında (“babasını vurmuşlardı”) ve sonunda (demir asa, demir kazık gidecekti”) kalıplaşmış masal imgeleri kullanılmıştır.

*Kalıplaşmış deyimler; günlük hayatta sıkça kullanılan birçok deyine yer veren yazar bu yolla okuyucunun kolayca kurmaca evrenine girmesini sağlar.

*Metinlerarası ilişkiler; anlatı da Victor Hugo’nun bir şiirine gönderme vardır.

Metnin içinde kurmacanın konusunu okura sezdiren motifler, semboller kullanılmıştır. Kurmacada bu uygulamaya erken anlatım adını veriyoruz.

*Söyleşimlilik; anlatıcı ile yazarın seslerinin birbirine karışması, okurun ikisini birbirinden ayıramaması durumudur (iki sesin birbirine karışması).

Ünite 7

Metinlerarasılık

1960’lı yıllarda Julia Kristeva’nın çalışmalarına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Yazınsal eleştirinin temel araçlarından biri durumundadır.

Metnin bir ya da daha fazla metni kendi içerisinde erittiği ve dönüştürdüğü süreci belirlemektedir.

Metinlerarası bakışa göre bir metin alıntılar mozaiği, farklı, ayrışık unsurların bir araya geldiği bir alandır.

Kristeva, “başka metinlerden alınan sözcelerin bir kesişme yeri” olarak adlandırır bu kavramı.

Aynı tanım için Jean Bellemin Noel, metin-öncesi kavramını önerir. Bu sözcüğü ilk kez Barthes kullanır (1973).

Bir yazar başka bir yazarın metninden parçaları kendi metninin bağlamında kaynaştırarak yeniden yazar.

Metinlerarası alış-verişler yeniden yazma, kolaj, mozaik, yaptakçılık, palempsest vb. imgeleri ile gösterilir.

Mozaik: bir metinde birbirinden farklı parçaları yan yana getirme.

Yaptakçılık: çeşitli unsurları kendi işlevleri dışında bir işlev için kullanmak.

Palempsest (yüzeyi kazılarak üzeri yeniden yazılan parşömen): yazınsal her metnin altında başka metinlerin izlerine rastlanacağını işaret eden kavram.

Bütünce: üzerinde çalışılacak, benzeşik metinlerin toplamını işaret eden kavram.

Karşılaştırmalı Yazın Eleştirisi

Karşılaştırmalı yazın eleştirisinde yazınsal denebilecek her nesne, bir kültürün öteki yapıcı unsurlarıyla ilişkilendirilerek incelenmesini öngörür. Genellikle bir metni başka ülkelerin kültür ürünleriyle karşılaştırır.

Metinlerarasılık bir bütünce oluşturmak kaygısında değildir. Çünkü bir metnin yararlanabileceği kaynaklar sonsuzdur.

Metinlerarasında başka bir yapıta ait bir kesit, yazar tarafından anlamla donatılır.

Karşılaştırmalı yazında birbirinden habersiz oldukları halde iki ya da daha fazla yazarın ortak imgeler kullanması söz konusudur. Metinlerarasında bu ilişki yazar tarafından bilinçli olarak kurulmuştur.

Kaynak Eleştirisi

Metinlerarası bir bağlam değiştirme işlemidir. Yani bir sözce, başka bir metinde farklı anlam katmanlarıyla donatılır.

Kaynak eleştirisinde ise sözcenin anlam bağlamı korunur. Kaynak durağandır. Metnin içinde kolayca bulunabilir.

Metinlerarasında da kaynak eleştirisinde olduğu gibi metin-öncesi araştırması yapılır. Bir metnin kaynağını açığa çıkarmak, yazarın yapıtı oluştururken etkilendiği metinlere ulaşmak, yapıtı belli bir geleneğin içerisine yerleştirmek, yazarın özgünlüğünün ne olduğunu göstermek iddiasındadır.

Metinlerarasında bir göndergenin, bir alıntının aldığı yeni anlam eski bağlamındaki anlamıyla karşılaştırılarak çalışma, çözümleme yapılır.

Metinlerarasılığın Kökeni

Rus Biçimcileri

Metni büyük ölçüde kendi içerisinde ele alır. Yapısını belirlemeye çalışır.

Amaçları eski biçimlerin yerini alan yeni biçimleri saptamaktır.

Biçimcilerin farklı yapıtları karşılaştırarak yaptıkları araştırmalar metinlerarası çalışmalara ilham olmuştur. Metinlerarası bir yöntem olan parodi ya da aynı anlamda kullandıkları pastiş terimini sıklıkla kullanırlar.

En genel anlamıyla parodi, yapıtların taklit edilmesidir. Biçimcilerin bazıları parodilerin belli bir yazınsal okulu gülünç kılarak onun yaratıcı dizgesini yok etmeye yönelik olduklarına inanırlar.

Mihail Bahtin

Bahtin açıkça bir yapıtın başka yapıtlarla sürekli alış-veriş içerisinde olduğunu söyler. Bu durum ona sözcenin varolma koşuludur. Bunu söyleşimcilik adını verdiği kuramıyla açıklar.

Kristeva’nın metinlerarası kavramı, Bahtin’in söyleşimcilik kuramına yaslanır.

Metni kapalı bir dizge olarak belirtmekten kaçınan Bahtin, bir metnin sözceler arası etkileşim ve söyleşi alanı olduğunu söyler. Dil nasıl ki kendi başına varolamıyor aynı şekilde metni oluşturan sözceler için de durum böyledir.

Bu nedenle Bahtin’in çalışmalarında çokseslilik önemli bir kavramdır.

Şiir teksesli bir yapıda olduğu için Bahtin, çalışmalarına edebi kurmacalarla devam etmiştir.

Yazınsal türler arasında çoksesliliğin en çok göze çarptığı türler tiyatro oyunlarıdır. Karnaval kavramını da sıklıkla kullanan Bahtin, oyunlar da aradığı verileri bulmuştur.

Julia Kristeva

Ortaya attığı metinlerarası kavramı Bahtin’in söyleşim kuramı ve “söyleşim boyutundan yoksun sözce yoktur” düşüncesine dayanır.

Bahtin’e göre söylem (ya da sözce) hem söyleyenin hem de dinleyenin ortak edimidir. Bu düşünceden hareket eden Kristeva, metnin her zaman öteki metinlerin kesiştiği yerde bulunduğu ilkesini benimser. Metni alıntılar mozaiği olarak betimler. Lautreamont üzerine yaptığı çalışmalarla şiirsel dilin de metinlerin söyleşisinden oluştuğunu gösterir.

Roland Barthes

Metin Kuramı (1968) başlıklı yazısında metni büyük ölçüde Kristeva’nın tanımını izleyerek açıklar ve metinlerarası kavramının metnin ayrılmaz bir özelliği olduğunu vurgular.

Metinlerarası göndermelerin algılanmasında okurun rolü üzerinde durur.

Michael Riffaterre

Kristeva, metin karşısında okurun rolüne hiç değinmez. Riffaterre, metinlerarasını büyük ölçüde okur-metin arasındaki ilişkiye göre tanımlar. Metinlerarasılık ona göre bir okurun okuduğu yapıtta başka yapıtların varlığını, başka yapıtlarla olan ilişkileri algılamasıdır. Bu yolla alımlama kuramının genel çerçevesini çizer.

Gerard Genette

Palimpsestes, la littérature au second degré (1982) adlı eseri metinlerarası tanımlamalar ve sınıflandırmalar konusundaki en yetkin eserdir.

Metinlerarası modelinde dizgeli bir sıra oluşturur. Rastgele kullanılan sözcüğü (metinlerarası) alt kategorilere ayırır. Yazınbilimin konusunun metin değil, metinselaşkınlık (yani bir metni açık ya da kapalı bir şekilde öteki metinlerle ilişki içine sokmak) olduğunu söyler. Metinlerarası yerine metinselaşkınlık demiştir. Beş tip metinselaşkınlık türü belirler ve daha çok anametinsellik dediği kategori üzerinde durur.

1 – Metinlerarası

Metin-ötesi ilişkilerden biridir. İki ya da daha fazla metin arasındaki ortak birliktelik ilişkisi, bir metnin başka bir metindeki somut varlığı olarak tanımlar. Alıntı ve alıntısız göndergeler bunun örnekleridir. Aşırma ve anıştırmayı da bu kategoride değerlendirir.

2 – Ana-metinsellik

Bir B metninin (yani ana metin) ondan türeyen bir A metnine (alt metin) yalın bir dönüşüm ya da öykünme ile bağlayan ilişkidir.

Bunu da üç kategoriye ayırır: Bir taklit ilişkisine göre gerçekleşen pastiş (öykünme), bir dönüşüm ilişkisine göre gerçekleşen parodi (yansılama) ve alaycı dönüştürüm.

3 – Yan-metinsellik

Bir metnin dışında kalan ikinci derece unsurlar; başlıklar, ara-başlıklar, ön ve sonsöz, notlar, metnin kapağı, metin öncesi taslakları kapsar.

Bir çeşit kaynak eleştirisidir.

4 – Üst-metinsellik

Metnin türünü belirleyen kategoridir.

5 – Yorumsal Üst-metin

Metin-ötesinin son biçimidir. Burada üst metni ana metne bağlayan yorum/eleştiri söz konusudur.

Metinlerarası Yöntemler

Ortakbirliktelik İlişkileri

İki tip metinlerarası ilişki belirlenebilir: İki ya da daha fazla metin arasında kurulan “ortakbirliktelik ilişkisi” ve “türev ilişkisi”.

Alıntı, gönderge, açık / gizli alıntı ve anıştırma kapalı metinlerarası ilişkiler; yansılama, alaycı dönüştürüm, öykünme ise türev ilişkisine dayalı açık metinlerarası biçimler olarak kabul edilirler.

Alıntı ve Gönderge

Alıntı, bir metnin başka bir metindeki varlığının en somut göstergesidir. Alıntı, bilinçli ve sistemi bir hatırlamadır. Alıntının özgüllüğü yazarın alıntıyı açıkça belirtmesidir.

Görderge, bir yapıtın başlığını ya da yazarını anmaktır. Göndergede okur, alıntı yapmadan doğrudan metne ya da yazara yönlendirilir.

Epigraf / tanımlık; bir yapıtın ya da yapıttan bir bölümün başında yer alan kitabı ya da bölümü temsil eden özettir.

Gizli Alıntı ya da Aşırma

Eser ya da yazar belirtilmeden yapılan alıntıdır. İntihal, çalma demiyoruz da işte böyle yeni/kibar kategoriler oluşturuyoruz.

Anıştırma

Söylenmek istenen söz açıkça ifade edilmez sadece telkin edilir. Dolaylı anlatımla bilinen bir eseri işaret eden ifadeler buna örnektir. Alıntının dolaylı biçimidir. Alıntı gibi iki sözceyi üst üste koyar; düzanlamın altından söyleme ait bir yananlam çıkar.

Kolaj

Mevcut yapıtlardan, iletilerden belli sayıda unsuru alıp yeni bir yaratı oluşturmaktır.

Türev İlişkileri

Yansılama – Alaycı Dönüştürüm – Öykünme

Ana metinle gönderge metin arasındaki ilişki konu düzeyinde gerçekleşiyorsa yansılama öne çıkar. Yansılama bir yapıtın biçemini değiştirmeden konusunu değiştirmektir. Soylu, ciddi bir konu olabildiğince sıradan bir konuya, olaya uyarlanır. Murathan Mungan’ın Yedi Cücesi Olmayan Bir Pamuk Prenses adlı öyküsü bilinen masalın çok başarılı ters-yüz edilmiş biçimidir. Yansılamaya güzel bir örnektir. Yansılama konuyu değiştirerek anlamsal bir dönüşüm yaratır. Alaycı dönüştürüm de birçemsel bir dönüşüm gerçekleştirilir.

Öykünmede yine biçem taklit edilir. Ancak yergisel bir işlev, amaç yoktur. Ferit Edgü’nin Yazmak Eylemi adlı çalışması, Raymon Queneau’nun Biçem Alıştırmaları adlı eserinin öykünmesidir. Aslında her ikisi de Marcel Proust’un Pastiches et Melanges adlı eserindeki Lemoine Davası konusundaki uygulamayı taklit etmişlerdir.

Ana-Metinlerin Ciddi Düzende Dönüşümü

1- Biçimsel değiştirimler (dönüştürümler): Burada anlamla oynamaktan çok biçim üzerinde oynamalar yapılır.

2- İzleksel ya da anlamsal değiştirimler (dönüştürümler): Anlam açıkça ve bilerek dönüştürülür.

Biçimsel Dönüşümler

Çeviri, düzyazılaştırma, koşuklaştırma, vezin dönüşümü, biçem dönüşümü, kipsel dönüşüm gibi kategorilere ayrılır.

Düzyazıyı dizeler halinde yazmaya koşuklaştırma denir.

On hecelik bir dizeyi sekiz hecelik bir dizeye indirgemek ya da tersini yapmak vezin dönüşümü olarak adlandırılır.

Biçem dönüşümü en genel anlamıyla kötü/hatalı yazılmış yahut anlamı kapalı bir metni düzenlemektir.

Metnin özetini çıkarmak, metni kısaltmak, indirgemek olarak tanımlanır.

Bir metnin içinden belli bir okur kitlesini dikkate alarak bazı bölümleri çıkarmaya ayıklama denir.

Metnin ana izleklerini koruyarak yapılan kısaltmalara özlülük denir.

Yazınsal bir metnin sahnelenmesi söz konusu olduğunda sahneye uyarlanan temsille orijinal metin arasındaki farklılıklar kipsel dönüşüm terimiyle ifade edilir.

Anlamsal Dönüşümler

İki tür anlamsal dönüşümden söz edilir; öyküsel ya da içeriksel değişikliği vurgulayan öyküsel dönüşüm ve olayların ve eylemlerin gerçekleşme biçimlerindeki değişikliğe vurgu yapan pragmatik (edimsel) dönüşüm.

Genette, öyküden tarihse ve coğrafi çevreyi anlar. Buna göre bir eylem, bir öykü zamanından başka bir öykü zamanına ya da bir yerden başka bir yere aktarılırken eylemde meydana gelecek değişiklikler öyküsel-dönüşüm adı altında ele alınır.

Öyküsel dönüşüm ili biçimde gerçekleşebilir: Elöyküsel dönüşüm, bir metnin eylemi ile onun alt-metninin eylemi arasındaki izleksel benzeşimi ifade eder.

Benöyküsel dönüşüm, daha önce yazılmış esere yazarın kendi izleksel anlamını vermesidir.

Örgesel dönüşüm ve Değersel dönüşüm: Anlamsal dönüşümün iki temel yöntemidirler. Örge / motif. Örgesel dönüşüm, bir motifin yerine başkasının konulmasıdır.

Değersel dönüşüm, metindeki değerler dizgesinin bütünüyle başkalarıyla değiştirilmesidir.

Anlatı İçinde Anlatı

Bir yapıtta başka bir yapıt özet biçiminde anlatılabilir. Alıntılanan yapıt alıntılandığı yapıtta bir tür ayna işlevi görür. Alıntılanan metin, yapıtın anlamına açıklık getirmek üzere metne dahil edilebilir.

Yenidenyazma

Bilinen bir eserin yeniden yazılması veya bir yazarın kendi eserini ileri bir tarihte yeniden yazması gibi yinelemeleri işaret eder. Gılgamış Destanı’nın pek çok yazar/şair tarafından yazılmış örnekleri vardır.

Sonuç

Metinlerarasılık bağlamında yazmak hep yeniden yazmak işlemidir.

Ünite 8

Bilimsel Eleştiri – İzlenimci Eleştiri

Hippolyte Taine

Bilimsel düşünceye bağlıdır. Eserle sanatçı arasındaki bağı, sebep-sonuç ilişkileri içerisinde açıklayabileceğine inanıyordu. 1865’te çıkan Sanat Felsefesi adlı eserinde bilimsel eleştirinin nasılıyla ilgilendi. Taine’e göre sanat, gerçeği olduğu gibi taklit etmez. Sanatçı, seçer ve olgular arasında yeni bağlantılar kurar. Büyük bir sanatçı nesneler ve olaylar arasında sıradan insanların görmediği bağıntıları görür. Böylece nesnenin veya olgunun ana karakterini gösterir. Sanatçı böylece ideal olanı ortaya koymuş olur. Sanatın amacı da budur.  

Taine’e göre edebi eserin değerini tespit eden üç ölçüt:

1 – Sanatçının kurduğu ana karakterin önem derecesi

2 – Bu karakterin topluma sağlayacağı fayda

3 – Kurgu başarısı

Eserde kurulan gerçek yaşamla ne derece örtüşüyorsa, gerçek hayata ne derecede eklemlenebiliyorsa eser o derece değerli kabul edilir.

Botanik ve zooloji gibi bilimlerin prensiplerinden ilham alan Taine, yüzeysel niteliklerin değil yapının önemli olduğunu gördü. Sanat eserinde nitelikli bir yapı, kurgudaki unsurların eserin hitap ettiği toplumun niteliklerini yansıtma başarısıyla ifade edilir. En iyi eser, toplumun en derin niteliklerini yansıtan eserdir.

Eserleri ırk, ortam (mekân) ve dönem (zaman) bağlamı içinde değerlendirdi.

Irk, ulusal özellikleri

Ortam, coğrafi koşulları

Dönem ise eserin yazıldığı zamanı işaret eder.

Brunetiere ve Lanson, Taine’in çizgisindeki eleştirmenlerdir.

Ferdinand Brunetiere

Öznel yaklaşımlardan uzak durup nesnel çalışmaları desteklemiştir. Brunetiere’e göre eleştirinin amacı/görevi, edebiyat eserlerini yargılamak, sınıflandırmak, açıklamaktır.

Nesnel eleştiri mukayese yönteminden yararlanmalıdır.  

Eleştiri anlayışını tür kavramı üzerine kurmuştur.

Her eser, benzerleri arasında yerini alarak belli bir türün gelişim aşamalarından birini oluşturur.

Onun için eleştirinin amacı, türlerin gelişimini ortaya koymaktır.

Akılcı hareket etmeye çalışmışsa da yazılarında dogmatik unsurlar göze çarpar. Bir eserin türünün olgun bir örneği olup olmadığı konusundaki yargıyı sistematikleştiremez.

Brunetiere’in çalışmaları 20. yüzyılda yapısalcılığı inşa eden Propp’a ilham vermiştir.

Propp, masal incelemelerinde her masalda aynı değişmeyen unsurları belirleyerek, biçimcilik ve yapısalcılığın temelini atmıştır.

Gustave Lanson

Kurduğu eleştiri akımı derin bilgi birikimine dayandığı için uzman eleştirisi ve Lansonculuk olarak anılmıştır.

Art zamanlı ve eş zamanlı olarak iki düzlemde birden yürütülen geniş bir mukayese anlayışını benimsedi.

Edebi olayları hem tarihi gelişimi içinde hem de eş zamanlı küresel yayılımı içinde ele aldı. Edebi olguları özelden genele, eserden edebiyatın bütününe giderek açıkladı.

Edebiyattan toplumbilime ulaştı.

Sanatçıyı, içinde yaşadığı kültür ortamının, zamanın ve mekânın ürünü olarak açıkladı. Üniversite eleştirisinin en iyi örneklerini vermiştir.

İzlenimci Eleştiri

Bilgiye boğulan eleştiri anlayışına tepki gösteren edebiyatçılar, eser karşısında hissettiklerini ifade etmenin eleştiri için yeterli olacağını söylediler.

Anatole France, nesnel bir eleştirinin olamayacağını, eleştirinin de edebi bir tür olarak kabul edilmesi gerektiğini ilan etti. France, Gide, Lemaitre ve Gourmont’a göre eleştiri okuma sonrasında elde edilen izlenimler üzerine kurulur.

Eleştirmen eseri yargılamak zorunda değildir. Sadece eserden aldığı zevki ve vardığı sonuçları açıklamalıdır. Remy de Gourmont’a göre mutlak güzellik yoktur. Her şey görelidir. Dolayısıyla her yazar kendine has bir estetik yaratır. Gourmont, eserin iç düzenini ortaya koyan kavrama eleştirisine yönelmiştir. Buna göre eleştirmen yazarın farkındalık yani orijinalliği ve ferdiliğiyle ilgilenmelidir. Sanatta en büyük değer orijinalliktir. Basmakalıp ve klişeler değersizdir. Eleştirinin uymak zorunda olduğu kural ve prensip yoktur. Eleştirmen sadece her fikre açık, anlamaya çalışan dürüst bir okuma yapmalıdır. Gourmont eleştiri kuramını, özgürlük, kuşkuculuk ve görecelik üzerinde inşa eder.

Jules Lemaitre

Eseri değerlendirirken izlenimlerini dile getirir. Zevkler ve bakış açıları sürekli değiştiği için doktrinlere dayalı eleştiriyi kabul etmez.

Alain’in eleştirileri sezgi eleştirisi veya sempati eleştirisi olarak kabul edilebilir. Edebi eserleri kendi düşüncelerini ifade etmek için kullanır.

Sartre, Blanchot, Barthes, Gracq ve Peguy denemeci eleştirmenlerdir.

Yaratıcı Eleştiri

İzlenimci eleştirinin aşırıya kaçmış biçimidir. Eleştiriyi yaratma eylemi olarak kabul eden ilk kişi Baudelaire’dir. Eleştiri ona göre bilim değil, sanat eseriyle yapılan bir işbirliğidir.

Albert Thibaudet’nin eleştirileri yaratıcı eleştiri kapsamındadır.

Sürekli değişim kaçınılmaz bir gerçeklik olduğuna göre eleştiri de bu değişimin dinamiklerini yakalamak zorundaydı.

Paul Valery, eleştiriyi bir düşünce serüveninin yeniden kurulması olarak kabul eder. Valery, yazarların zekâsının nasıl işlediğini anlamaya çalışır.

Okura dönük eleştiri birçok bakımdan izlenimci eleştiriyle birleşir. Alımlama estetiği de izlenimci eleştiriden faydalanır. Anlamlandırma bir süreçtir ve bu eserle sınırlı değildir, okurla tamamlanan bir süreçtir. Böylece okurun eserin bir parçası olduğu yollu fikirler ortaya çıkmıştır.

İzlenimci eleştiri temelde okur odaklıdır.

Bir eserin tek değerinin okuruna verdiği zevk olduğu düşüncesindedir.

Bu nedenle eleştiri bilim değil sanattır.

Edebiyat Eğitimine Yansıyan Eleştiri Anlayışları

Edebiyat eğitiminde bir metin genellikle dört ayrı bakış açısıyla ele alınır. Bu dört yöntem, metin analizi yöntemi değildir. Metin analizinde göz önünde bulundurulması gereken unsurlardır.

Edebi eserin analizinde şu dört soru cevaplanmalıdır.

1- Eser hangi edebi akıma aittir?

2- Türü nedir?

3- Metin tipi nedir?

4- Duygu tonu nedir?

Edebi Akımlar

A) Türk edebiyatında edebi akımlar

İslam öncesi edebi akımlar

Divan edebiyatı

Halk edebiyatı

Din dışı edebiyat

Tasavvuf edebiyatı

Sebk-i Hindi

Mahallileşme akımı

Klasisizm

Romantizm

Realizm

Natüralizm

Tanzimat hareketi

Sembolizm

Servet-i Fünun

Fecr-i ati

Milli edebiyat

Cumhuriyet dönemi

Beş hececiler

Yedi meşaleciler

Garipçiler

İkinci yeni

Vs.

B) Batı edebiyatında edebi akımlar

Hümanizm ve Pleiade

Klasisizm

Barok

Aydınlanma

Romantizm

Realizm

Natüralizm

Sanat için sanat

Sembolizm

Parnasizm

Sürrealizm

Vs.

Edebi Türler

Tür (Genre): Ortak nitelikler taşıyan varlıklar kümesini işaret eder. Tür bazen içeriğe bazen de biçime dikkat ederek belirlenir. Bazı eserler birden fazla türün özelliklerini barındırır. Bu durum tasnif işlemini zorlaştırır.

Genel olarak edebi türler

1- Hikâye etme / anlatı türü (hayali yahut gerçek olayları anlatan eserler

a) masallar

b) hikâyeler

c) romanlar

d) biyografiler

2- Tiyatro türü (sahnelenmek üzere yazılan eserlerdir. Anlatımdan ziyade gösterme odaklıdır.

a) trajedi

b) komedi

c) dram

3- Şiir

a) lirik

b) epik

c) didaktik

4- Kanıtlamaya dayalı türler

a) fikir yazıları

b) felsefe yazıları

c) denemeler

d) vecizeler

5- Otobiyografiler

a) günlük

b) hatırat

c) otobiyografiler

d) kişisel portreler

e) kişisel hayali hayat hikâyeleri (yazar ve hayali karakterin birbirinden ayırt edilemediği metinlerdir.

6- Öğretici metinler

a) deneme

b) biyografi

c) gazete fıkraları

d) edebi akım bildirileri

e) ahlaki türler (vecizeler, fabller, portreler)

f) felsefe yazıları

7- Mektup

a) özel mektuplar

b) açık mektuplar

c) hayali mektuplar (mektup temeli üzerine kurulu romanlar)

Metin Tipi

Yazar, hikâye etmek, tasvir etmek, ispatlamak yahut bilgi vermek isteyebilir. Bu dört durumdan dolayı ortaya dört farklı metin tipi çıkar.

Yazarlar bu dört metin tipini çoğunlukla bir arada kullanırlar.

Hikâye etme, genel olarak olgu ve olayların zaman akışı içinde anlatımıdır.

Tasvir metinleri, nesneleri ve olayları zamana ve mekâna bağlı olarak ele alırlar.

İspatlama amaçlı metinler de yazar, belli bir düşünceyi okuruna kabul ettirmeye çalışır.

Duygu Tonu

Patetik: yazarın ıstırap veren temler (hastalık, ölüm, ayrılık) yardımıyla okurun duygularını harekete geçirmesidir.

Trajik: Bireyin, kendisini aşan güçler karşısında çaresizlikten doğan ıstırabını yansıtır.

Komedi: Güldürü amaçlıdır.

İroni: Söylemek istenenin tersini söylemektir. Klasik edebiyatımızda kinaye olarak adlandırılmıştır.

Lirik: Derin heyecan ve tutkuları dile getirir. Bu duygular olumlu veya olumsuz olabilir.

Fantastik: okurun makul ve akıldışı açıklamalar karşısında kararsız kalmasıdır.

Eğitim Amaçlı Bir Uygulama

Ahmet Haşim – Süvari

Şu bakır zirvelerin ardından

Bir süvari geliyor kan rengi;

Başlıyor şimdi melül akşamda

Son ışıklarla bulutlar cengi…

1-) Edebi akımlar

Bu şiir, tabiattan çıkmıştır. Tabiat karşısında hayaller kurulmuştur. Bu hayali imajlar sembol olarak kullanılmıştır. Şiirde akşam manzarası savaş alegorisi biçiminde anlatılmıştır. Bu neyin savaşıdır sorusu cevaplanmamıştır. Demeliyiz ki bu şiir sembolizm akımı içinde ele alınmalıdır.

2- ) Edebi türler

Nazım birimi dörtlüktür. Aruz vezniyle yazıldığı için şekil yönünden rubaiye daha yakındır. Çeşitli şiir formlarından izler taşıyan lirik bir şiirdir.  

3- ) Metin tipi

Tasvir ağırlıklı bir metindir. Metinde anlatılan olay süreklilik arz etmektedir, hareketin varlığından dolayı “hikâye etme”den söz edilebilir.

4- ) Duygu tonu

Şiirin söz varlığını dikkate alırsak bu metnin okur üzerinde lirik, fantastik ve trajik duygular bıraktığını söyleriz.

Eğitimde Kullanılabilecek bir Analiz Modeli

Metin Tanıma Çalışmaları

İlk iş sağlam bir metin bulmaktır (taklit, sayfası eksik gibi hatalar olmamalıdır). Filoloji bu nedenle orijinal eserin peşindedir.

Bu bir kitapsa dış nitelikleri belirlenmelidir.

Dış metin incelemesi (Paratexte), eserin adı, yazarı, basım tarihi, metinle ilgili bilgiler, eserin içinde metnin yerinin tespiti, metnin türünün belirlenmesi, metnin maddi niteliklerinin belirlenmesi, sayfa düzeni, baskı nitelikleri tespit edilir.

Metnin Tarihi ve Sosyal Şartlar İçinde Anlaşılması

Buna metnin dış bağlamı denir. Metnin yazıldığı çevre, muhitin nitelikleri belirlenir. Devrin diğer eserleriyle kıyas yapılır. Tarihi, siyasi ve toplumsal meseleler incelenir. Yazarın sanat çevresi, kültürel hayatı ve dönemin edebi akımları araştırılır.

Dil Fonksiyonlarının Araştırılması

Jakobson’a göre dilin altı görevi: ifade etme, etkileme, bilgi verme, algılama, estetik ve üst dil fonksiyonlarıdır.

Bunların üçü temel görevlerdir (ifade etme, etkileme ve bilgi verme).

Ben zamiri birinci fonksiyonda, sen zamiri ikinci fonksiyonda, o zamiri de dili üçüncü fonksiyonda kullandığımızı gösterir.

Metnin Edimbilimsel (pragmatik) İncelemesi: Sözceleme

Edimbilime göre söz hangi şekliyle olursa olsun doğuşu itibarıyla şimdiki zamana bağlı bir olgudur.

Konuşma; şimdi, burada ve bu şartlar altında prensiplerine bağlıdır.

Bir söz daima söylendiği anın belirtilerini taşır. Dolayısıyla bir sözün anlaşılması onun söylendiği koşulların, şartların bilinmesine bağlıdır. Doğuş şartları içindeki söze sözceleme denir.

Metnin Dilbilimsel Bir Olgu Olarak İncelenmesi

Saussure, dilin esasını oluşturan “işaret”in, birbirine bağlı iki unsurdan oluştuğunu, bu unsurların da “ses” ve “anlam” olduğunu söylemiştir. Saussure’a göre bir kelime yahut dil işareti (gösterge), işaretleyen (gösteren) ve işaretlenenden (gösterilen) oluşur.

İşaretlenen, dil işareti zihnimizde ses imajı (kavram) oluşturur.

Bir dil işareti, bir isimle bir eşyayı birleştirmez, zihni bir kavramla bir ses imajını birleştirir. Buna göre kelimeler, cümleler ve hatta metinler ses tabakası ve anlam tabakası olmak üzere iki kategoride incelendi.

Ses ve anlam ayrımı yapısal kuramların esasını teşkil eder.

Cümlenin öğeleri seçme ekseni ve sıralama ekseni olmak üzere iki kategoride incelenmeye başlandı. Cümlenin öğelerinden herhangi birinin yerine başka alternatif sözcükler kullanabilme imkânı seçme eksenini oluşturur.

1) Dilin Tabakasının İncelenmesi (İşaretlenen “gösterilen”)

1- Seçme eksenine bağlı araştırmalar

a) sözcük bilimsel analiz

- bilinmeyen kelimeler

- temel ve yan anlamların tespiti: temel anlam, metni açıklamaya, yan anlam metnin etkileme işlevlerini üstlenir.

- Öbekleşmelerin tespiti: metinde yeni bir anlam düzlemi elde edilmek amacıyla kelimeler arasında kurulan ilişkileri inceler

b) Dilbilgisel unsurların incelenmesi

İsimler, sıfatlar, zamirler vs. metinde yüklendikleri anlam görevleri bakımından incelenir. Bu araştırma metinde çok fazla kullanılan kelimeler üzerinde yoğunlaşır ve önemli verilere ulaşılmasını sağlar.

c) Edebi sanatlar

2) Sıralama ekseni

Söz dizim analizi

a) kelime türlerinin çeşitlenmeleri

b) yapı

- cümle çeşitleri

- cümle seçimleri (yazarın hangi tip cümleleri tercih ettiğini tespit eder)

- cümlede kelimelerin düzeni

- cümlenin düzeni

2) Dilin Ses Tabakasının İncelenmesi (İşaretleyenin “gösteren” İncelenmesi)

1) Seçme ekseni

Ses bilim analizi

- Ses birimlerinin tekrarıyla elde edilen etkiler (kafiye, aliterasyon vs.).

2) Sıralama ekseni

Tecvit (prosodie) ve vezin (metrik)

a) Tecvit analizi (yoğunluk vurguları, titremleme, hız, noktalama gibi unsurları inceler

b) Tecvit elementlerinin düzenli dağılımı, ritim, periyot, oransızlık, nispetsizlik etkileri

c) mısralarda ritim, vurguların dağılımı, ritim çeşitliliği, ahenk

d) vezin

Metnin Diğer Metinlerle İlişkisi

1- Metinlerarası ilişkiler: varyant, alıntı, telmih, aşırmalar, çalmalar

2- Nazire metinler

3- Asıl metne ait olmayan cümleler: deyimler, atasözleri vs.

Kültür Nesnesi Olarak Metin

1- Metin dışı ilişkiler: Eleştiri, şerh, yorum

2- Ürünün takdim kipi: üslup özellikleri

3- Anlam tabakaları: eserin hakiki anlamı, tarihi anlamı, sembolik anlamı vs.

Metnin Yapısının İncelenmesi

Kitap bitti