Çağdaş Türk Yazı Dilleri II

ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİ II

Ünite 7

Kırgız Türkçesi

KIRGIZİSTAN

Yüz ölçümü 198.500 km²’dir.

Dünyadaki en büyük krater göllerinden biri olan Isık Gölü Kırgızistan’da bulunmaktadır.

Nüfusu bugün 4,5 milyonu aşmış durumdadır.

Kırgızistan’ın ekonomisi başta hayvancılık olmak üzere tarıma dayanmaktadır.

Kırgız adı Çin kaynaklarında, Hakas veya Keges olarak geçmektedir.

Radloff’un tespit ettiği meşhur bir efsaneye göre “Kırgız” kelimesi “kırk kız” sözlerinden oluşmaktadır.

Vambery’e göre bu isim “kır” ile “giz” (gez) kelimelerinden oluşup, anlamı “kır gezen” demektir.

Bernard Munkaçı ise kelimenin “kır Oğuz” yani “kır Oğuzları” sözlerinden ibaret olduğunu belirtmektedir.

G. Şupka ise kelimeyi “kırk Guz”a dayandırmaktadır.

Şilegul “Kırgız” adını “kırku” renkli “kırmızı” ve “yüz” “çehre” kelimelerinden oluştuğunu söylüyor.

Deverya ise “Kırgız” adını Çin kaynaklarında “kırkız” sözüne karşılık gelen “kien kun” kelimelerinden oluştuğunu söylüyor.

L. Ligeti, “kırkız” şeklinde görülen kelimenin “kırk” sayısına (ı)z çoğul eki getirilerek genişletildiğini ve kelimenin “kırklar” anlamına geldiğini belirtmektedir.

KIRGIZ TÜRKLERİNİN TARİHİ

Çin kaynaklarının verdiği bilgiye göre, Kırgız Türkleri ilk devletini MÖ 3. asırda kurmuştur. Bu ilk Kırgız devletinin adı Çin kaynaklarında “Ki-Ku, Kie-Ku” olarak geçer. MÖ 2. yüzyılda Kırgızlar Büyük Türk İmparatorluğu’na dâhil olurlar. Hun İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Kırgızlar IV. yüzyılda büyük bir devlet kurarlar. Bu devlet, Çin kaynaklarında “Hakas Devleti” adıyla anılır. Baykal gölünden Tibet’e kadar uzanan saha Kırgız İmparatorluğunun idaresi altına girer.

6. yüzyılda Kırgızlar, Göktürklerin hâkimiyeti altına girerler. 8. yüzyılda Uygur Türkleriyle birleşerek Göktürk İmparatorluğu’na son verirler.

10.-12. yüzyıllarda Karahanlılara tabi olurlar. Bu yıllarda İslam dinini kabul ederler. Moğol saldırılarından sonra Çağatay Devleti’nin himayesine girerler.

16.-17. yüzyıllarda Kalmuk-Moğollarla mücadele ederler. Manas Destanı’nın önemli bir bölümünde bu mücadele anlatılmaktadır.

Kırgızların ülkesi 1860-1881’de Ruslar tarafından işgal edilir.

1916 yılında Kırgız Türkleri Çar hükûmetine karşı ayaklanırlar. Bu ayaklanma Ruslar tarafından çok kanlı bir şekilde bastırılır. Bu olaydan sonra Kırgız Türklerinin bir bölümü Doğu Türkistan’a göç etmek zorunda kalır.

1925’te özerk vilayet, 1926’da özerk cumhuriyet, 5 Aralık 1936’da Sovyetler Birliği cumhuriyeti olur.

31 Ağustos 1991 tarihinde bağımsızlığına kavuşmuştur.

KIRGIZ TÜRKÇESİ

Kırgız Türkçesi, Kıpçak grubu lehçeleri içerisinde en çok Kazak Türkçesine yakındır.

Tarihî olarak üç gelişim devresi içerisinde ele alınır:

Eski Kırgız Türkçesi (7.-9. yüzyıllar): Konuşulduğu alanda eski Uygur ve Oğuz

Türkçeleri ile sürekli ilişkide bulunmuştur. Bunlarla birçok ortak yönleri vardır.

Orta Kırgız Türkçesi (10.-15. yüzyıllar): Bu dönemden elde belge bulunmaz. Kırgız boyları arasında sıkı bir bağ vardır. Göçebe bir halkın dili olarak, halk arasında ve halk edebiyatında işlenmiştir.

Yeni Kırgız Türkçesi (15. yüzyıldan sonra): 18. yüzyıl ortalarından sonra Kırgız

Türkçesine Arapça ve Farsça kelimeler girmeye başlar. 18. yüzyıl ortalarından Ekim devrimine kadar ağızlar arası ayrılıklar oluşur. Son dönemde ise, ağızlar arası ayrılıklar azalır. Ortak yazı dili arama çabaları başlar. Kırgız Türkçesi son dönemlerde edebiyat dili özelliği kazanır. Günümüzde Kırgız Türkçesi toplumun her alanında kullanılmaktadır.

1924-1928 yılları arasında Arap alfabesini, 1928-1940 yılları arasında

Latin alfabesini kullanmışlar, 1940’tan sonra da Kiril alfabesini kullanmaya başlamışlardır.

KIRGIZ EDEBİYATI

Halk edebiyatı türleri içerisinde destan ve halk hikâyeleri önemli bir yer tutar. Destanlar arasında Manas, Kurmanbek, Er Tabıldı, Kedeykan, Olcobay Menen Kişimcan gibi destanların yanı sıra, eski âdetlerle hayat pratikleri hakkındaki şiirler, bilmeceler, atasözleri, kahramanlık destanları, hikâye ve masallar, efsaneler, dini ve lirik şarkılar zengin Kırgız Folklorunun önemli türleridir.

Keldibek, Maymanbay, Timbek, Sagımbay Orazbakoğlu, Sayakbay Karalayoğlu önemli manasçılardır.

Kırgız halk şairlerine “akın” denir.

Bu şiirlerden, defin törenlerinde okunanlara “koşok”; hasret ve şikâyet konulu olanlara “koştoşu”; medhiyelere “moktoo”; taşlamalara “korgoo” denir.

Yazılı edebiyat 1920’lerden sonra gelişmeye başlamıştır. Kırgız Türkçesi ile yazılan ilk eser 1911’de çıkan Moldo Kılıç Şamırkanuulu’nun “Zilzala” adlı ırlar kitabıdır.

Erkin Too gazetesi ve Leninçil Caş gazetesi, edebî eserlere geniş yer vermiştir.

Toktogul Satılganov ve Togolok Moldo Sovyet Kırgız Edebiyatı’nın ilk şairleridir.

Anti-sosyalist temaları işleyen Kasım Tınıstanov da önemli bir şahsiyettir.

Kırgız edebiyatının en büyük ismi, Cengiz Aytmatov’dur.

KIRGIZ TÜRKÇESİ GRAMERİ

Ses Bilgisi

Ünlüler

Kırgız Türkçesinde sekiz ünlü vardır: “a, e, ı, i, o, ö, u, ü”, “e” sesi kelime başında “Э э” işaretiyle; kelime içinde ise “e” işaretiyle gösterilir: эки-eki (iki), эже-ece (abla), мен-men (ben), сен-sen

Bu ünlülerin dışında Kırgız Türkçesinde bir de y ünsüzü ile birlikte kullanılan ünlüler vardır: Ё ё = yo (коёт-koyot “koyar”, Ю ю = yu (моюн-moyun “boyun”, Я я = ya (aяк-ayak).

Sekiz ünlüye ek olarak, altı da uzun ünlü vardır: aa, ee, oo, öö, uu, üü. Bunların önemli bir kısmı ikincil uzun ünlülerdir. Kırgız Türkçesinde uzun ünlülerin meydana gelişi şu yollarla olmuştur:

1. İki ünlü arasındaki arka damak ünsüzü g düşer ve karşılaşan iki ünlü, uzun bir ünlüye dönüşür: bagatur > baatır, sagım > saam (bir sağım), bugday > buuday

2. Hece sonundaki ğ, g, v ünsüzü diftonglaşarak ünlüye dönüşür: tag > too (dağ), sag > soo (sağ), bag > boo (bağ), ev > öö, su (sub) > suu, ulu(g) > uluu.

3. Alınma kelimelerde ünlüler arasında kalan v düşerek uzun ünlü meydana getirir: kavim > koom, devir > door, cevap > coop.

4. Alınma kelimelerde ünlüler arasında h düşer ve uzun ünlü meydana getirir: baha > baa, şehir > şaar, kahraman > kaarman.

Kırgız Türkçesinin en önemli ve tipik özelliklerinden biri de ünlü yuvarlaklaşmadır. İlk hecedeki yuvarlak ünlüler (o, ö, u, ü), sonraki hecelerde bulunan düz ünlüleri yuvarlaklaştırır.

İlk hecedeki o ve u, sonraki hecelerde bulunan a’ları o’ya, ı’ları u’ya çevirir: bolso (olsa), bolbodu (olmadı), coldoştorum (yoldaşlarım).

Kelime içi ve sonunda bulunan g, b, sesleri önce v’ye, daha sonrada yuvarlak bir ünlüye dönüşürler. tag>too, agız>ooz, sub>suu…

Bazı kelimelerdeki v seslerinin de o’ya dönüştüğü ve yuvarlakşamaya katkıda bulunduğu görülüyor: kavim>koom, cevap>coop.

Büyük ünlü uyumu Kırgız Türkçesinde sağlam bir şekilde işlemektedir.

Küçük Ünlü Uyumu

Türk lehçeleri içerisinde küçük ünlü uyumunun en sağlam olduğu lehçe Kırgız Türkçesidir.

Kırgız Türkçesinde düz ünlüleri düz ünlüler, yuvarlak ünlüleri ise yuvarlak ünlüler takip eder. Yuvarlak ünlülerden sonra düz ünlülerden sadece a gelebilir.

Yuvarlaklaşma u ünlüsünden sonra görülmez: cuka (yufka), tuman (duman),

kuçak (kucak).

Ünsüzler

Kırgız Türkçesinde yirmi ünsüz vardır: “b, c, ç, d, f, g, x, k, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z”

Kırgız Türkçesi alfabesinde 20 ünsüzden başka çift ses değerine sahip ve daha çok Rusça kelimelerde görülen şu işaretler de bulunmaktadır: Ë (yo), Ц (ts), Щ (şç), Ю (yu), Я (ya).

Kırgız Türkçesinde Ünsüzlerle İlgili Özellikler

1. Kelime başındaki y’ler Kırgız Türkçesinde c olur: caş (yaş), col (yol).

2. Türkiye Türkçesinde g ile başlayan Türkçe kelimeler, Kırgız Türkçesinde k ile başlar: kel- (gel-), keçir- (geçir-; affet-).

3. Türkiye Türkçesinde d ile başlayan birçok Türkçe kelime, Kırgız Türkçesinde t ile başlar: til (dil), tiz (diz), tüş- (düş-).

4. Türkçe asıllı kelimelerde, başta +çI eki olmak üzere, bazı c’ler Kırgız Türkçesinde ç’dir: birinçi, ekinçi (ikinci), başkaça.

5. Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerdeki f’ler p olur: depter (defter), sapar (sefer), payda (fayda).

6. Arapça ve Farsçadan alınan kelimelerdeki v’ler b olur: ubakıt (vakit), aba (hava), abal (evvel). Kelime başındaki bazı v’ler ise düşer ve yanındaki ünlü yuvarlaklaşır: ökül (vekil), okuya (vakıa).

7. Arapça kelimelerdeki ayın sesi, g veya y olur: mugalim (muallim), şariyat (şeriat), tabiygat (tabiat).

8. Arapça ve Farsçadan geçen hı’lar k’ya döner: kat (hat, mektup), kabar (haber), kalk (halk), uruksat (ruhsat), akıret (ahiret), ıktıyar (ihtiyar).

9. Alıntı kelimelerin başında bulunan ha ve h’ler düşer: ar (her), önör (hüner), ukuk (hukuk), aba (hava), Asan (Hasan), eç (hiç), araket (hareket).

10. Türkiye Türkçesindeki varmak, vermek ve var kelimelerinde bulunan v, Kırgız Türkçesinde b’dir: bar- (var-), ber- (ver-), bar (var).

11. Türkiye Türkçesindeki iç sesteki yumuşak g’ler Kırgız Türkçesinde y olur: iy- (eğ-), üyrön- (öğren-), tüymö (düğme).

12. Türkiye Türkçesindeki bazı ön ses b’ler Kırgız Türkçesinde m’dir: moyun (boyun), muñ (bun, sıkıntı), mıyık (bıyık), men (ben), miñ (bin), müyüz (boynuz).

13. İç sesteki bazı p’ler Kırgız Türkçesinde b olur: kabak (kapak), töbe (tepe), cibek (ipek).

Kırgız Türkçesinde ünsüz uyumu tam olarak işlemektedir.

Şekil Bilgisi

Çekim Ekleri

Çokluk eki +lAr’dır. +lAr biçimi ünlülerden ve r, y ünsüzlerinden sonra kullanılır. Tonlu ünsüzlerden sonra +dAr; tonsuz ünsüzlerden sonra +tAr şekli kullanılır.

Yuvarlaklaşma ve küçük ünlü uyumu nedeniyle çokluk ekinin +lOr, +dOr, -tOr gibi yuvarlak şekilleri de mevcuttur: mamileler (münasebetler), arabalar, karlar, üylör (evler), ketkender (gidenler), coldor (yollar), baştıktar (başlıklar), coldoştor (yoldaşlar), cigitter (yiğitler), süröttör (resimler).

İyelik Ekleri

	teklik	çokluk
1. kişi	+m	+bız,+biz, +buz, +büz
2. kişi	+ñ	+ñız, +ñiz, +ñuz, +ñüz; +ñar, +ñer, +ñor, +ñör; +ñızdar,+ñizder, +ñuzdor, +ñüzdör,
3. kişi	+ı, +i, +u, +ü; +sı, +si, +su, +sü	+ı, +i, +u, +ü; +sı, +si, +su, +sü

enem (annem)

eneñ

enesi

enebiz

eneñer

enesi

Hâl Ekleri

İlgi hali eki benzeşmeye uğramış ve yuvarlaklaşmış şekilleriyle şunlardır: +nIn,+nUn; +dIn,+dUn; +tIn,+tUn: balanın, enenin (annenin), elinin (halkının)

-ki ekinden önce, ekin sonundaki n düşer: balanıkı (çocuğunki), eneniki (anneninki), üydükü (evinki), meniki (benimki), bizdiki (bizimki).

Teklik 1. ve 2. şahıs iyelikten sonra ek başındaki ses düşebilir: cerimdin veya cerimin (yerimin), ceriñdin veya cerinin (senin yerinin).

Yükleme hâli; ünlüyle biten kök ve gövdelerden sonra +nI; tonlu ünsüzle bitenlerden sonra +dI; tonsuz ünsüzle bitenlerden sonra ise +tI şekli kullanılır. Ayrıca bu eklerin +nU, +dU, +tU gibi yuvarlak şekilleri de mevcuttur: çıgarmanı (eseri), süyüünü (sevgiyi), kıluunu (kılmayı), ayıldı (köyü), müşküldü (müşkülü), dindi (dini), sözdördü (sözleri), taştı (taşı), eşikti (kapıyı), turmuştu (hayatı).

Teklik 1. ve 2. şahıs iyelik eklerinden sonra ekin d’li şeklinin yanı sıra d’siz şekli de kullanılır: elimdi (halkımı), elimi (halkımı), ceriñdi (senin yerini), ceriñi (senin yerini). 3. şahıs iyelik eklerinden sonra yükleme hâli eki +n’dir: üyün (evini), kolun (elini), atasın (babasını).

Yönelme hâli eki ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +gA; +gO; tonsuzlardan sonra +kA, +kO ekleriyle yapılır: adamga (adama), tulgaga (ocağa), elge (halka), colgo (yola), üygö (eve), cıgaçka (ağaca), avtobuska (otobüse), kezekke (sıraya), topko (gruba, bölüme), ümütkö (ümide).

İyelik ekli gövdelerden sonra yönelme hâli çekimi +A ekiyle yapılır: balama, karaşıma (bakışıma), eliñe (halkına). Ancak 3. şahıs iyelik ekinden sonra zamir -n’si ile çekime girer: üyünö (onun evine), coluno (onun yoluna), koluna (eline).

Bulunma hâli eki yuvarlak şekilleriyle beraber +dA; +dO; +tA; +tO’dur: şaarda (şehirde), cerde (yerde), coldo (yolda).

3. şahıs iyelik ekinden sonra araya -n- sesi girer: atasında (babasında), cerinde (yerinde), oozunda (ağzında), cünündö (yönünde).

Ayrılma hâli; ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra +dAn, +dOn ekleriyle; tonsuzlardan sonra +tAn, +tOn ekleriyle yapılır: kaydan (nereden), cerden (yerden), coldon (yoldan).

İyelik 1. ve 2. teklik şahıs eklerinden sonra d düşebilir: atamdan veya ataman (babamdan), eneñden veya eneñen (annenden).

3. şahıs iyelik ekinden sonra ise ek +nAn, +nOn şeklinde gelir: cerinen (yerinden), içinen (içinden), üyünön (evinden), mañdayınan (önünden), kolunon (elinden).

Eşitlik hâli +çA; +çO ve +dAy, +tAy, +tOy ekleriyle yapılır: betinçe

(halince), erkinçe (rahatlığınca).

Vasıta hâli eki “menen” (ile) kelimesiyle yapılır: kol menen (elle), çeti menen (kıyısıyla), murun menen (burunla).

Aitlik eki yuvarlak şekilleriyle beraber +kI, +kU; +gI, +gU’dur: balanıkı (çocuğunki), meniki (benimki), aldıdagı (önündeki).

Soru eki ünlülerden ve tonlu ünsüzlerden sonra -bI, -bU; tonsuzlardan sonra -pI, -pU biçimindedir. Bu ekin m’li biçimleri kullanılmaz. Soru eki şahıs eklerinden sonra kullanılır: alamınbı (alıyor muyum), çabayınbı (vurayım mı), alarsıñbı (alır mısın), süylögön üçünbü (söylediği için mi), albaspı (almaz mı), şat bolot emespi (şat olmaz mı).

Fiil Çekim Ekleri

Şahıs Ekleri

Zamir Kökenli Şahıs Ekleri

	Teklik	Çokluk
1. kişi	-mın,-min, -mun, -mün, -m	-bız, -biz, -buz, -büz
2. kişi	-sın-,sin, -sun, -sün	-sınar, -siner, -sunor, -sünör; -sızdar, -sizder;-suzdor, süzdör;-sız,-siz, -suz, -süz
3. kişi	-	-ş

Kişi Zamirlerinin Hal Ekleriyle Çekimi

Yalın	İlgi	Yükleme	Yönelme	Bulunma	Ayrılma
Men	Menin	Meni	Maga	Mende	Menden
Sen	Senin	Seni	Saga	Sende	Senden
Al	Anın	Anı	Aga	Anda	Andan
Biz	Bizdin	Bizdi	Bizge	Bizde	Bizden
Siz	Sizdin	Sizdi	Sizge	Sizde	Sizden
Alar	Alardın	Alardı	Alarga	Alarda	Alardan

İyelik Kökenli Şahıs Ekleri

	Teklik	Çokluk
1. kişi	-ayın, -eyin, -oyun, -öyün-yın, -yin, -yun, -yün	-bız, -biz, -buz, -büz
2. kişi	-	-gıla, -gile,-gula,-güle; -ñızdar--ñizder, ñuzdor, ñüzdör; -ñız,-ñiz,-ñuz,-ñüz
3. kişi	-sın, sin, -sun, -sün	-ş-sın, -ş-sin, -ş-sun, -ş-sün

Zaman ve Şekil Ekleri

a. Bildirme Kipleri

1. Öğrenilen Geçmiş Zaman

Kırgız Türkçesinde öğrenilen geçmiş zaman şekli -(ı)ptır, -(i)ptir, -(u)ptur, -(ü)ptür ekiyle ifade edilir.

açıptırmın (açmışım)

açıptırsıñ

açıptır

açıptırbız

açıptırsıñar

açıptır/açışıptır

Ekteki -t ve -tır bazen kullanılmayabilir: açıpırmın (açmışım), körüpsün (görmüşsün), ketipsiz (gitmişsiniz), ötüpür (geçmiş).

Olumsuz şekli: Olumsuz şeklinde tonluyla biten fiillerden sonra -bA-/-bO-; tonsuzla biten fiillerden sonra -pA-/-pO- şekli eklenir: açpaptırmın (açmamışım), açpaptırsıñ (açmamışsın), açpaptır (açmamış); körböptürbüz (görmemişiz), körböptürsüñör (görmemişsiniz), körüşpöptür (görmemişler).

Görülen Geçmiş Zaman

Kırgız Türkçesinde görülen geçmiş zaman üç şekilde ifade edilmektedir.

1. Tip Görülen Geçmiş Zaman: -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü ekiyle yapılmaktadır.

baştadım (başladım)

baştadıñ

baştadı

baştadık

baştadıñar

baştadı

Olumsuz şekli: açpadım (açmadım), açpadın (açmadın), açpadı (açmadı), körbödük (görmedik), körbödüñör (görmediniz), körüşpödü (görmediler).

2. Tip Görülen Geçmiş Zaman: İkincisi -gan,-gen;-kan,-ken ekiyle yapılır. Ekin yuvarlak şekilleri -gon,-gön,-kon,-kön’de bulunmaktadır. Bu kip daha uzak bir geçmişi ifade eder. Bu sebeple kip -mıştı şekliyle de aktarılabilir

cegenmin (yedim)

cegensiñ

cegen

cegenbiz

cegensiñer

cegen

Şahıs ekinden önce -dır,-dir,-dur,-dür eki gelebilir: açkandırmın (açtım), körgöndürbüz (gördük), açışkandır (açtılar). Bunun yanında konuşma dilinde cegem (yedim), körgöm (gördüm) şeklinde kısa biçimler de vardır.

Olumsuz şekli: cebegenmin (yemedim), cebegensiñ (yemedin), cebegen (yemedi);

tökpögönmün (dökmedim), tökpögönsüñör (dökmediniz), töküşpögön (dökmediler). Bu kipin olumsuzu “cok” ve “emes” kelimeleri kullanılarak da yapılmaktadır: cegen cokpun (yemedim), cegen emessiñ (yemedin), cegenim cok (yemedim), cegeniñ cok (yemedin).

3. Tip Görülen Geçmiş Zaman: Üçüncüsü âdet ifadeli geçmiş zaman olup -çu, -çü ekiyle yapılır. Fiilin geçmişte sürekliliğini ve bundan dolayı ortaya çıkan alışkanlığı bildirir:

alçumun (alırdım)

alçusuñ

alçu

alçubuz

alçusuñar

alıçu

Olumsuz şekli: Olumsuz şekli emes kelimesiyle yapılır: alçu emesmin (almazdım), alçu emessiñ (almazdın), alçu emes (almazdı); işteçü emespiz (çalışmazdık), işteçü emessiñer (çalışmazdınız), işteçü emes (çalışmazlardı).

Şimdiki Zaman

Şimdiki zaman iki şekilde ifade edilir. Birincisi ünsüzlerden sonra -a, -e, -o, -ö (3. şahıslarda -ot, -öt), ünlülerden sonra -y (3. şahıslarda -yt) ekiyle yapılır.

1. Tip Şimdiki Zaman: Birinci şekli “otur-, cat-, cür-, tur-” yardımcı fiilleriyle yapılır. Kuruluşu şöyledir: Fiil + (ı)p yardımcı fiil + a (e, o, ö, y) + şahıs eki

alıp oturamın (alıyorum)

alıp oturasıñ

alıp oturat

alıp oturabız

alıp oturasıñar

alıp oturat

Olumsuz şekli: Olumsuz şeklinde -bAy/-bOy; -pAy/-pOy ekleri kullanılır: albay oturamın (almıyorum), albay oturasıñ (almıyorsun), albay oturat (almıyor); körböp catabız (görmüyoruz), körböp catasıñar (görmüyorsunuz), körböp catışat (görmüyorlar).

2. Tip Şimdiki Zaman: Türkiye Türkçesindeki “-makta/-mekte” şimdiki zaman ekinin karşılığı olan bu kip -oodo/-öödö; uuda/-üüdö ekleriyle yapılır.

baştoodomun (başlamaktayım)

baştoodosuñ

baştoodo

baştoodobuz

baştoodosuñar

baştoodo

Olumsuz şekli: baştoboodomun (başlamamaktayım), baştoboodosuñ, baştoboodo; kiyböödöbüz (giymemekteyiz), kiyböödösüñör (giymemektesiniz), kiyböödö (giymemekteler).

Gelecek Zaman

Gelecek zaman ünsüzlerden sonra -a, -e, -o, -ö ekleriyle; ünsüzlerden sonra -y ekiyle yapılır. Gelecek zamanın bu kullanımında geniş zaman ve şimdiki zaman anlamı da vardır.

tutamın(tutuyorum)

tutasıñ

tutat

tutabız

tutasıñar

tutuşat

Olumsuz şekli: tutpaymın (tutmayacağım), tutpaysıñ (tutmayacaksın), tutpay (tutmayacak); körböybüz (görmüyoruz), körböysüñör (görmüyorsunuz), körüşpöyt (görüşmüyorlar).

Geniş Zaman

Geniş zaman şekli, ünsüzlerden sonra -ar, -er, -or, -ör; ünlülerden sonra -r ekiyle ifade edilir:

aytarmın (söylerim)

aytarsıñ

aytar

aytarbız

aytarsıñar

aytışar

Olumsuz şekli: aytpaspın (söylemem), aytpassıñ (söylemezsin), aytpas (söylemez); kelbespiz (gelmeyiz), kelpessiñer (gelmezsiniz), kelpes/kelişpes (gelmezler).

Tasarlama Kipleri

Şart Kipi

Şart kipi -sa, -se, -so, -sö ekiyle yapılır.

aylansam (dönsem)

aylansañ

aylansa

aylansak

aylansañar

aylansa

Olumsuz şekli: aylanbasam (dönmesem), aylanbasañ (dönmesen), aylanbasa (dönmese); tüşünbösök (anlamasak), tüşünbösöñör (anlamasanız), tüşünbösö (anlamasalar).

Gereklik Kipi

Kırgız Türkçesinde gereklik kipi üç ayrı şekilde ifade edilir ve fiil ismine kerek, laazım, zarıl ve tiyiş kelimeleri eklenerek yapılır.

1. Tip Gereklik Kipi: Gerekliliğin birinci tipinde, -(I)ş, -(U)ş fiilden isim yapma ekini alan fiile iyelik ekleri getirilir.

baştaşım kerek/zarıl/laazım (başlamalıyım)

baştaşıñ(ız) kerek/zarıl/laazım

baştaşı kerek/zarıl/laazım

baştaşıbız kerek/zarıl/laazım

baştaşıñar kerek/zarıl/laazım

baştaşı kerek/zarıl/lazım

Olumsuz şekli: emes kelimesiyle yapılır: baştaşım kerek emes (başlamamalıyım),

baştaşıñ kerek emes, baştaşı kerek emes, baştaşıbız kerek emes, baştaşıñar kerek emes,

baştaşı kerek emes.

2. Tip Gereklik Kipi: İkinci tip gereklilik ise fiil ismine iyelik ekleri ile kerek kelimesinin getirilmesiyle yapılır: fiil+-OO/-UU+iyelik eki+kerek/zarıl/laazım.

bilüüm kerek/zarıl/laazım (bilmeliyim)

bilüüñ kerek/zarıl/laazım

bilüüsü kerek/zarıl/laazım

bilüübüz kerek/zarıl/laazım

bilüüñör kerek/zarıl/laazım

bilüüsü kerek/zarıl/laazım

Olumsuz şekli: emes kelimesiyle yapılır: bilüüm kerek emes (bilmemeliyim), bilüüñ

kerek emes (bilmemelisin), bilüüsü kerek emes (bilmemeli), bilüübüz kerek emes (bilmemeliyiz), bilüüñör kerek (bilmemelisiniz), bilüüsü kerek (bilmemeliler).

3. Tip Gereklik Kipi: Gerekliliğin üçüncü tipi, fiil ismine yönelme hâli ekiyle birlikte tiyiş (gerek, lazım) kelimesi getirilerek yapılır.

aluuga tiyişmin (almam gerek)

aluuga tiyişsiñ/siz

aluuga tiyiş

aluuga tiyişpiz

aluuga tiyişsiñer/sizder

aluuga tiyiş

Olumsuz şekli: emes kelimesiyle yapılır: aluuga tiyiş emespin (almamalıyım), aluuga tiyiş emessin, aluuga tiyiş emes, aluuga tiyiş emespiz, aluuga tiyiş emesiñer, aluuga tiyiş emes.

Emir Kipi

Emir çekiminde her şahıs için ayrı bir ek kullanılır:

açayın (açayım)

aç

açsın

açalı(k)

açkıla

açışsın

Olumsuz şekli: açpayın (açmayayım), açpa/açpagın (açma), açpasın (açmasın); körböylü (görmeyelim), körbögülö (görmeyin), körbösün (görmesinler).

İstek Kipi

Kırgız Türkçesinde istek çekimi üç şekilde karşılanmaktadır.

1. Tip İstek Kipi: İstek kipinin birinci tipi -gı, -gi, -gu, -gü; -kı, -ki, -ku, -kü ekiyle yapılır. Formülü şöyledir: Fiil + gİ (-kİ) + iyelik eki + bar (veya kelet<kel-).

açkım bar (açasım var)

açkıñ bar

açkısı bar

açkıbız bar

açkıñar bar

açkısıbar

Olumsuz şekli: açkım cok (açasım yok), açkıñ cok (açasın yok), açkısı cok (açası yok); körgübüz kelbeyt (göresimiz yok), körgüñör kelbeyt (göresiniz yok), körgüsü kelbeyt (göresileri yok).

2. Tip İstek Kipi: İkinci tipi, mAk(çI)/-mOk(çU) ekiyle yapılır.

cazmakmın (yazmak niyetindeyim)

cazmaksıñ

cazmak

cazmakpız

cazmaksıñar

cazışmak

Olumsuz şekli: cazmak emesmin (yazmak niyetinde değilim), cazmak emessiñ (yazmak niyetinde değilsin), cazmak emes yazmak niyetinde deği); tökmökçü emespiz (dökmek niyetinde değiliz), tökmökçü emessiñer (dökmek niyetinde değilsiniz), töküşmökçü emes (dökmek niyetinde değller).

3. Tip İstek Kipi: İstek kipinin üçüncü tipi -gAy ele birleşik şekliyle karşılanır, iyelik kökenli şahıs ekleriyle çekimlenir. Bu tip seyrek kullanılır.

okugay elem (okusam)

okugay eleñ

okugay ele

okugay elek

okugay eleñer

okuşkay ele

Olumsuz şekli: okubagay elem (okumasam), okubagay eleñ (okumasan), okubagay ele (okumasa); baştabagay elek (başlamasak), baştagay eleñer (başlamasanız), baştagay ele

(başlamasalar).

Fiillerin Birleşik Çekimi

Rivayet

Kırgız Türkçesinde rivayet birleşik çekimi “eken” (imiş) ve seyrek olarak “imiş” ile yapılır.

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Rivayeti

Öğrenilen geçmiş zamanın rivayetinde “imiş” kulanılır.

açıptır imişmin (açmışmışım)

açıptır imişsiñ

açıptır imiş

açıptır imişpiz

açıptır imişsiñer

açışıptır imiş

Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti

eken ile yapılır.

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti

cegen ekenmin (yemişim)

cegen ekensiñ

cegen eken

cegen ekenbiz

cegen ekensiñer

cegen eken

3. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Rivayeti:

alçu ekenmin (alırmışım)

alçu ekensiñ

alçu eken

alçu ekenbiz

alçu ekensiñer

alçu eken

Şimdiki Zamanın Rivayeti

1. Tip Şimdiki Zamanın Rivayeti:

körüp catkan ekenmin (görüyormuşum)

körüp catasıñ

körüp catat

körüp catabız

körüp catasıñar

körüp catat

Gelecek Zamanın Rivayeti

alat ekenmin (alacakmışım)

alat ekensin

alat eken

alat ekenbiz

alat ekensiñer

alışat eken

Geniş Zamanın Rivayeti

bolor ekenmin (olurmuşum)

bolor ekensiñ

bolor eken

bolor ekenbiz

bolor ekensiñer

bolor eken

Şart Kipinin Rivayeti

kelsem eken (alsaymışım)

kelseñ eken

kelse eken

kelsek eken

kelseñer eken

kelişse eken

Gereklik Kipinin Rivayeti

1. Tip Gereklik Kipinin Rivayeti

alışım kerek eken (almalıymışım)

alışıñ kerek eken

alışı kerek eken

alışıbız kerek eken

alışıñar kerek eken

alışı kerek eken

İstek Kipinin Rivayeti

2. Tip İstek Kipinin Rivayeti

cazmak ekenmin (yazmak niyetindeymişim)

cazmak ekensiñ

cazmak eken

cazmak ekenbiz

cazmak ekensiñer

cazışmak eken

Hikâye

Hikâye çekimi “ele” (idi) kelimesiyle yapılır.

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

açıptır elem (açmışım)

Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

1. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

açtım ele (gülmüştüm)

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

cegen elem (yemiştim)

3. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

alçu elem (alırdım)

Şimdiki Zamanın Hikâyesi

1. Tip Şimdiki Zamanın Hikâyesi

bara catkan elem (gidiyordum)

Gelecek Zamanın Hikâyesi

alat elem (alacaktım)

Geniş Zamanın Hikâyesi

turar elem (dururdum)

Gereklik Kipinin Hikâyesi

1. Tip Gereklik Kipinin Hikâyesi

alışım kerek ele (almalıydım)

İstek Kipinin Hikâyesi

cazmak(çı) elem (yazmak niyetindeydim)

cazmak(çı) eleñ

cazmak(çı) ele

cazmak(çı) elek cazmak(çı) eleñer

cazışmak(çı) ele

Şart

Kırgız Türkçesinde “bol-” fiilinin şart çekimi ile yapılır.

Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

2. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

cegen bolsom (yediysem)

3. Tip Görülen Geçmiş Zamanın Şartı

alçu bolsom (alırdım)

Şimdiki Zamanın Şartı

1. Tip Şimdiki Zamanın Şartı

bara catkan bolsom (gidiyorsam)

Geniş Zamanın Şartı

alar bolsom (alırsam)

imek ve iken Fiiliyle Yapılan İsim Çekimi

İsim çekiminde şimdiki zamana (veya geniş zamana) şahıs ekleri; geçmiş zamana ise eken ve ele getirilerek yapılır. Şart çekiminde ise bolso (olsa) kelimesi kullanılır.

1. Geniş (Şimdiki) Zaman

Kırgızmın (Kırgız’ım)

Teklik 2. şahsın nezaket şekli “Kırgızsın, okuuçusuz”; çokluk 2. şahsın nezaket şekli “Kırgızsızdar, okuuçusuzdar”dır.

Olumsuz şekli: Kırgız emesmin (Kırgız değilim), Kırgız emessiñ, Kırgız emes; okuuçu emesbiz (öğrenci değiliz), okuuçu emessiñer, okuuçu emes.

Öğrenilen Geçmiş Zaman

Öğrenilen geçmiş zaman çekimi eken (imiş) ile yapılır.

bay ekenmin (zenginmişim)

Olumsuz şekli: bay emes ekenmin (zengin değilmişim), bay emes ekensiñ, bay emes eken; caş emes ekenbiz (genç değilmişiz), caş emes ekensiñer, emes caş eken

Görülen Geçmiş Zaman

Görülen geçmiş zaman ele (idi) ile yapılır.

okutuuçu elem (öğretmendim)

Olumsuz şekli: okutuuçu emes elem (öğretmen değildim), okutuuçu emes eleñ, okutuuçu emes ele; kart emes elek (ihtiyar değildik), kart emes eleñer, kart emes ele.

Şart

Kırgız Türkçesinde ismin şartı bolso ile yapılır. İşlek değildir.

cakşı bolsom (iyiysem)

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler

+çA, +çO: Dil ve lehçe isimleriyle küçültme ifadeli isimler türetir: Kırgızça, Orusça (rusça), Türkçö (Türkçe), Anglisçe (ingilizce), Türkmönçö (Türkmence), mokoço (öcü, umacı), kıpça (ince, nefis), belçe (bel hizası), kudaça (dünür), böyrömçö (eteğin önü).

+çAk: Küçültme ve sevgi ekidir: kelinçek (genç kadın), iniçek (kardeşcağız), kulunçak (taycık), tüyünçök (bohça), küpçök (küçük küp), cetkinçek (genç, yetişkin).

+çAn: Sıfat türetir: atçan (atlı, süvari), ısıkçan (ateşi yüksek), nayzaçan (dövüşken), oorukçan (hastalıklı), ısıkçan (ateşli), mıltıkçan (tüfekli), ötükçön (çizmeli).

+çI, +çU: Meslek ve uğraşma ile ilgili isimler yapar: malçı (çoban), tegirmençi (değirmenci), motorçu (motorcu), dökönçü (dükkâncı), ötükçü (kunduracı), kasapçı (kasap), pahtaçı (pamukçu), koyçu (koyun çobanı).

+çIk, +çUk: Daha çok küçültme eki olarak görev yapar: kölçük (gölcük), kapçık (torba), irimçik (peynir), çalçık (bataklık), botoçuk (deve yavrusu), oyunçuk (oyuncak).

+çIl, +çUl: Bir şeye düşkünlük ve taraftarlık belirten isimler türetir: emgekçil (çalışkan), uykuçul (uykucu), konokçul (konuk sever), külküçül (çok gülen), kirçil (çok kirli), Leninçil (Leninist), kapaçıl (sıkıntılı), Türkçül (Türkü seven).

+çIlIk: Meslek ve uğraşma isimlerini belirtir: talaaçılık (bozkırcılık), kişiçilik (insancılık), Kırgızçılık (Kırgızcılık), tuugançılık (kardeşlik), adamgerçilik (insaniyet).

+dAş, +dOş; +tAş, +tOş; +lAş, +lOş: Eşlik, ortaklık bildirir: tilekteş (hemfikir), cerdeş (hemşehri), atalaş (kardeş), kepteş (musahip), keñeşteş (akıldaş), sözdöş (sohbet arkadaşı), rayondaş (hemşehri), coldoş (yoldaş), sanaalaş (fikirdaş).

+gIlt, +gUlt: Renk adlarında benzerlik ve yakınlık ifade eden kelimeler yapar: sargılt (sarımsı), kızgılt (kızılca), kögült (mavimsi), bozgult (bozumturak).

+IrAAk, +UrOOk: Sıfatlarda karşılaştırma yapan bir ektir: tattuurak (daha tatlı), biyigirek (daha büyük), kiçireek (daha küçük), cakşıraak (daha güzel), küçtüüröök (daha güçlü).

+lIk, +lUk; +dIk, +dUk; +tIk, +tUk: Oldukça işlek bir ektir: balalık, eelik (iyelik), koyluk (koyunluk), cıldık (yıllık), endik (enlik), körkömdük (güzellik), caştık (gençlik), baştık (başkan), kültük (lazımlık), töştük (demir zırh). Bu ek aynı zamanda Arapça mensubiyet (-î) ekini de karşılar: borborduk (merkezi), koomduk (kavmî, millî), uluttuk (millî).

+lUU; +dUU; +tUU: Sıfat türetir: paydaluu (faydalı), tokoyluu (ormanlık), daamduu (lezzetli), akılduu (akıllı), ataktuu (ünlü), küçtüü (güçlü), kaygıluu (kaygılı).

+OO: Sayı adlarında ortaklık, beraberlik yapan ektir: biröö (her birisi), eköö (her ikisi), üçöö (her üçü), altoo (her altısı).

+sIz, +sUz: Olumuzluk ifadesi taşır: caysız (yersiz), erksiz (iradesiz), küçsüz (güçsüz), suusuz (susuz), caramsız (faydasız), esepsiz (hesapsız).

+ay: Akrabalık, sevgi ve küçültme fonksiyonunda adlar türeten bu ek ünlü uyumuna uymaz: agatay (ağabeycik), initay (kardeşçik), eketay (babacık), ceñetay (yengecik), tebetay (kalpak), kementay (keçe giyim).

İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-, +O-: İsimlerden yapma ve olma bildiren fiiller türetir: tişe- (diş dök-), közö-

(del), keze- (nişan al-), tünö- (tüne-), orno- (yerleş-), şatıra- (çatırda-), küçö- (güçlen-).

+Ay-, +Oy-: İsimlerden olma bildiren fiiller türetir: tasıray- (şiş-, kabar-), tikirey(dimdik dur-), çoñoy- (art-,büyü-), büdüröy- (pürüzlen-), köböy- (çoğal-), azay- (azal-).

+dA-, +dO-: İsimlerden yapma bildiren fiiller türetir: dıngılda- (çıngırda-),

meltilde(silme dol-), löküldö- (söverek üzerine atıl-), lıpılda- (çabuk hareket et-).

+I-, +U-: Geçişli ve geçişsiz fiiller türetir: caşı- (ağlamaklı ol-), taşı- (taş-), canı- (yanaş-), sıltı- (hafifçe aksa-), üñü- (saplan-, del-).

+kAr-, +kOr-; +gAr-, +gOr-: İşlek değildir: başkar- (başa geç-, idare et-), sugar- (sula), atkar- (ata bindir-), otkor- (hayvan otlat-).

+lA-, +lO-; +dA-, +dO-; +tA-, +tO-: En çok görülen isimden fiil yapma ekidir: bayla- (bağla-), erkele- (nazlandır-, okşa-), oylo- (düşün-), ürgülö- (uyukla-, pinekle-), akırında- (yavaşla-), ketmende- (belle-, kaz-), koldo- (kolla-), ündö- (çağır-, seslen-), taşta- (at-), işte- (işle-), otto- (otla-), üymöktö- (yığ-, kümele-).

+lAn-, +lOn-; +dAn-, +dOn-; +tAn-, +tOn-: naçarlaş- (kötüleş-), salgılaş- (patakla-), çataktaş- (sataş-), betteş- (yüzleş-), cooptoş- (sohbet et-), dostoş- (dostlaş-), salamdaş- (selamlaş-), kollektivdeş- (birleş-), cüzdöş- (yüzleş-), borbordoş- (merkezileş-).

+r- (+Ar-, +Or-, +Ir-): Vasıf isimlerinden olma bildiren fiiller türetir: agar- (ağar-), kögör- (göğer-; morar-), bozor-(bozar-), kaygır- (kaygılan-), cañır- (yenilen-), cakşır- (güzelleş-), kıskar- (kısal-).

+rA-, -rO-: İşlek değildir: maara- (mele-), kamaara- (endişelen-), möörö- (böğür-),

kısıñkıra- (hafifçe sıkıştır-).

+sI-, +sU-: İstek ve ihtiyaç bildiren fiiller türetir: sansı- (hesapsız bulun-), kişisi-

(adam yerine koy-), borsu-(porsu-), öksü- (gevşe-; yetişeme-), erdemsi- (cesaret göster-), azgansı- (sapıt-).

+sIrA- ,+sUrA-: Yokluk, eksiklik bildiren fiiller türetir: kansıra- (kansızlaş-), uykusura- (uykuda sayıklama-), alsıra- (takattan düş-), elsire- (milletini özle-), cetimsire- (kendisini yetim hisset-).

Fiilden İsim Yapan Ekler

-Ak, -Ok: Daha çok işi veya hareketi yapanı ifade eder: konok (konuk), töşök (döşek), turak (durak, ikamet yeri), bıçak, catak (yatak), möörök (çok böğüren).

-çAk, -çOk: Bazı örneklerde ekin ünlüsü vurgudan dolayı uzayabilir: kemirçek (kıkırdak), erinçeek (üşengen), tañılçak (bağ, deste), unutçaak (unutkan), könçök (kulak memesi), bölçök (parçacık), sogonçok (topuk, pençe), maktançaak (övüngen).

-dI, -dU: Fiilin ifade ettiği anlamla bağlantılı isimler yapar: urandı (harabe), kirindi (yabancı aileye katılan kişi), cugundu (yapışkan şey), bölündü (parça, kısım), çabındı (çayır), urundu (eziyet, vurma), çaçındı (dağınık).

-gA, -gO: İşlek değildir: tabılga (veri, ganimet), debilge (hamle, gayret), ötölgö (tazminat), cürölgö (alışkanlık), agılga (sert, kalkan).

-gAk, -gOk; -kAk, -kOk: İsim ve sıfat türetir: taygak (kaygan), ilgek (çengel), sorgok (obur), çançkak (sancı), tepkek (kopuzun köprüsü), opkok (obur, doymaz).

-gI, -gU; -kI, -kU: Fiilin anlamıyla bağlantılı isimler türetir: şıpırgı (süpürge), tamızgı (damlalık), süzgü (sık dişli tarak), açıtkı (maya), iritki (kargaşalık), sasıtkı (bozuk yumurta), külkü (gülüş), uyuku (uyku).

-gIç, -gUç; -kIç, -kUç: Nesne ve âlet adları türetir: cazgıç (yazıcı), sezgiç (kavrayışlı, anlayışlı), kuurguç (kepçe), süzgüç (balık ağı), açkıç (açar, anahtar), tepkiç (basamak, merdiven), tüpküç (sacayağı).

-gIn, -gUn; -kIn, -kUn: Sıfat ve isim türetir: azgın (yolunu şaşıran), kezgin (seyahat), urgun (çok), sürgün, kaçkın (kaçak), ketkin (kaçak, kaçkın), tutkun (esir), türkün (türlü, çeşitli).

-Iç, -Uç: Soyut isimler türetir: süyünüç (sevinç), sagınıç (hasret), ökünüç (pişmanlık), bulganıç (bayağı, çirkin), korkunuç (korku, tehlike), köyünüç (tasa, keder).

-k (-Ik, -Uk): Fiilin anlamıyla bağlantılı isimler türetir: artık (daha fazla), teşik (delik), capık (kapalı), buyruk, tüzük (düzgün, doğru), kazık (kama)

-m (-Im, -Um): Fiilin anlamıyla bağlantılı isimler türetir: basım (baskı), aşam (lokma), bütüm (hüküm, karar), bilim (bilgi), toktom (karar), cem (yem), ıkım (çeviklik), kötörüm (çok zayıf, kötürüm), uyum (teşkilat, kurum).

-mA, -mO: Aslen isim-fiil eki olan ek kimi kalıcı kelimeler de türetmiştir: tuuma (doğma; çıplak), tizme (liste), boyomo (boyanmış, sahte), süzmö (süzme), aylanma (girdap), münözdömö (tasvir), başkarma (idareci)

-mAk: Aslen isim-fiil eki olan ek kimi kalıcı isimler de türetmiştir: üymök (yığın,

küme), iymek (küpe), çakmak, ilmek (çengel, kanca), çertmek (aşık oyununun bir safhası).

-mIş, -mUş: Aslen sıfat-fiil eki olan ek kimi kalıcı isimler de türetmiştir: turmuş (hayat), kılmış (cinayet), cazmış (yazgı, kader), bolmuş (oluş), kıdırmış (gezgin), körmüş (yenilik).

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-dIr-, -dUr-; -tIr-, -tUr-: Ettirgen çatı ekidir: aldır-, bildir-, soydur- (hayvan kestir- ), caktır- (yaktır-), keltir- (getir-), öltür- (öldür-), östür- (yetiştir-, büyüt-), kaltır- (bırak-).

-gIlA- ; -kIlA-: İşin hareketin, tekrarlandığını ve sıkça yapıldığını belirtir: muştagıla- (durmadan vur-), tartkıla- (çekip dur-), keskile- (kesip dur-), çapkıla- (vurup dur-), tepkile- (tekmele-).

-gIz-,-gUz-; -kIz-,-kUz-: Ettirgen çatı ekidir: algız- (aldır-), kirgiz- (girdir-), turguz- (kaldır-), cürgüz- (yürüt-), catkız- (yatır-), cetkiz- (ulaştır-), kütküz- (beklet-).

-l- (-Il-, -Ul-): Edilgen çatı ekidir: cazıl- (yazıl-), cabıl- (örtül-), beril- (veril-), cetil-

(varıl-), tögül- (dökül-), toktol- (dur-, durul-), koşul- (katıl-), koldonul- (kullanıl-).

-n- (-In-, -Un-): Fiillerde dönüşlülük yapan ektir: kirin- (suya gir-, yıkan-), muun-

(boğul-), karan- (bakın-), ötün- (rica et-), urun- (çarp-), sögün- (sövün-), körün- (görün-), cuun- (yıkan-), süylön- (azarla-), taşın-.

-r- (-Ir-, -Ur-): Ettirgen çatı ekidir: kaçır-, uçur-, citir- (yitir-), bütür- (bitir-), batır-, katır- (katılaştır-).

-ş- (-Iş-, -Uş-): İşteş çatı ekidir: attanış- (birlikte ata bin-), birgeleş- (birleş-), körüş- (görüş-), uçuraş- (karşılaş-, selamlaş-), keliş- (anlaş-), karaş- (bakış-), çabış- (birlikte ot biç-).

-t- (-It-, -Ut-): Ettirgen çatı ekidir: sanat- (saydır-), kanat-, bayıt- (zenginleştir-), ürküt-, semirt- (beslet-), cogolt- (kaybet-).

Sıfat-Fiiller

Nesnelerin geçici hareket vasıflarını karşılayan fiil şekilleridir. Kırgız Türkçesinde başlıca sıfat-fiiller şunlardır:

-Ar, -Or, -r: Geniş zaman sıfat-fiilidir: keler çak (gelecek zaman), bolor iş (olacak iş), uçar kuş, cürör col (yürünecek yol), kele cürör kişi (gelecek kişi), körör kün (görecek gün), körör köz (görür göz), kiyer kiyim (giyilecek elbise).

-bAs, -bOs; -pAs, -pOs: -Ar, -Or, -r ekinin olumsuzudur: aytılbas sır (söylenmez sır), bolbos iş (olmayacak iş), cañılbas caak (yamulmaz çene), müdürülbös tuyak (sürçmez toynak), añdışbas abısın (beklenmeyen gelin), acıraşpas dos (ayrılmaz dost), oksoşpos (benzeşmez), öçpös ülgü (sönmez ülkü).

-gAn, -gOn; -kAn, -kOn: Geçmiş zaman sıfat-fiilidir: algan(alan), bergen (veren), calkoolongon (tembelleşmiş), komuz çertken (kopuz çalan), kolxozdo bolgon cañılıktar (kolhozda olan yenilikler), mezgilsiz oygongon baladay (zamansız uyanan çocuk gibi), ölgön arstandan tirüü çıçkan artık. (Ölmüş arslandan diri sıçan daha iyidir), süygön cigitiñiz (sevdiğiniz genç), sandalıp cürgön bir eşek (başıboş gezen eşek), ötkön sezon (geçen sezon).

-OOçU, -UUçU, -çU: Geniş zaman sıfat-fiilidir: cabıluuçu (kaplayan, örten), çıguuçu (çıkan), oygo aluuçu iş (düşünülen iş), saktooçu (saklayan, koruyan), iştelüüçü işteer (yapılacak işler), sıylooçu (ağırlayan, ikram eden), es alçu uçur (dinlenecek zaman), aytıp berçü söz (söyleniverecek söz), ortodo turuuçu çoñ stol (ortada duran büyük masa), şaarga ketüüçü şosse col (şehire giden şose yol).

-A, -O; -y elek: Gelecek zaman sıfat-fiil ekidir: kele elek caş bala (henüz gelmemiş olan genç çocuk), baştay elek sabak (henüz başlalmamış olan ders), iş cüzünö aşa elek okuya (henüz gerçekleşmemiş olay), tuuy elek uy (henüz doğmamış inek).

-GIs, -GUs: İşlek olmayan gelecek zaman sıfat-fiilidir: tabılgıs kişi (bulunmayacak kişi), unutulgus dos (unutulmayacak dost), köz körgüs, kulak ukkus cak (göz görmeyecek, kulak işitmeyecek yer).

Zarf-Fiiller

Zarf-fiiler şahsa ve zamana bağlanmadan mücerret hareket hâli bildiren fiil şekilleridir.

Kırgız Türkçesindeki zarf-fiil ekleri şunlardır:

-A, -O, -y: Tekrar gruplarında ve birleşik fiil yapımında kullanılır: bara bara (gide gide), süylöy süylöy (konuşa konuşa), cıgıla tura (düşe kalka), çıga ber- (çıkıver-), Sabak bütö (ders bitince), cılmaya karadı (gülerek baktı), bara bara çeçiler (giderek çözülür), dos küydürö aytat, duşman küldürö aytat (dost yakarak söyler, düşman güldürerek söyler), can kıynalbay,

cumuş bütpöyt (can üzülmeden iş bitmez), şektene karadı (şüphelenerek baktı).

-ArdA, -OrdO; -rdA: Kullanımı yaygın değildir: içerde (içerken), bararda (giderken), külördö (gülerken), keleriñde (geldiğinde), şaardan çıga bererde (şehirden çıkarken), nanüştösün içerde (kahvaltısını yaparken).

-bAstAn, -bOstOn: Tarz bildiren bir zarf-fiil ekidir: unçukpastan (ses çıkarmadan), albastan (almadan), berbesten (vermeden), körböstön (görmeden), oynoboston (oynamadan), Marca esüçün cıybastan (Marca şaşkınlığını atamadan), Akbara azuusun salbastan (Akbara dişlerini batırmadan), siz aytpastan murun (siz söylemeden önce)

-gAnçA ; -kAnçA: Zaman sınırlaması yapar: kelgençe (gelinceye kadar), oturganca (oturuncaya kadar), bergençe (verinceye kadar), Ürümçügö cetkençe (Urumçi’ye yetişinceye kadar), maktagança bar ekensin (övdükleri kadar varmışsın).

-gAndA ; -kAndA: İş ve hareketin zamanını bildirir: barganda (gittiğinde), kelgende (geldiğinde, gelince), ketkende (gittiğinde, gidince), açkanda (açtığında), Oorukanadan

çıkkanda (hastaneden çıktığında), cagımsız sözdü ukkanda (yakışıksız sözü duyduğunda), uluu adam menen süylöşköndö (ulu kişi ile konuştuğunda)

-gAnI, -gOnU; -kAnI, -kOnU: Maksat, zaman sınırlaması ve işin olmak üzere olduğunu bildirir: alganı (almak için, alalı), bilgeni (bilmek için, bileli), körgönü (görmek için, göreli), açkanı (açmak için, açalı), tüşkönü (inmek için, ineli), uçuraşkanı (selamlaşmak için), Şaardı kıdırganı ketişti (Şehri gezmek için gittiler), Alar ketip kalganı üç cıl boldu

(Onlar gideli üç yıl oldu), Kelgeni catışat (Gelmek üzereler).

-gIçA, -gUçA; -kIçA, -kUçA: Zaman bildirir: algıça (alıncaya kadar), ölgüçe (ölünceye kadar), ketkiçe (gidinceye kadar), açkıça (açıncaya kadar), apam kelgiçe (annem gelinceye kadar), ceter cerime cetkiçe (gideceğim yere yetişinceye kadar).

-mAyInçA, -mOyUnçA: Zaman bildirir: almayınça (almadan), cetmeyinçe (ulaşmadan), aytmayınça (söylemeden), bolmoyunça (olmadan), körmöyünçe (görmeden), apam kelmeyinçe (annem gelmeden), öz közüm menen körmöyünçö (kendi gözlerimle görmeden).

-p (-Ip, -Up): İşlek bir zarf-fiil ekidir: alıp, kelip, körüp, okup (okuyup), saktap (saklayıp, koruyup). “m” ile biten fiillerde ekin ünlüsü düşer, fiilin ünlüsü uzar: tamıp > taamp (damlayıp), emip > eemp (emip), kömüp > köömp (gömüp), cumup > cuump (yumup).

“p” ile biten fiillerde, ekle fiil kaynaşarak fiilin ünlüsü uzar: çapıp > çaap (koşup), tapıp > taap (bulup), tepip > teep (tepip), öpip > ööp (öpüp).

Hareket Adları (İsim-Fiiller)

Kırgız Türkçesinde hareket adları iki türlü ekle yapılır.

1. -v: Diğer Türk lehçelerinde -v şeklinde olan bu ek Kırgız Türkçesinde düşer ve kendisinden önce gelen ünlü uzar. Bu ek mastar ekidir: baruv > baruu (gitmek), kelüv > kelüü (gelmek), kıynav > kıynoo (eziyet etmek), cıynav > cıynoo (toplamak), süyüv > süyüü (sevmek), karav > karoo (bakmak), cazuv > cazuu (yazmak).

2. -ş (-Iş, -Oş, -Uş): Bu ek diğer Kıpçak grubu lehçelerinde olduğu gibi Kırgız Türkçesinde de hareket adı yapan bir ektir: soguş (çarpma), olturuş (oturuş), okuş (okuma, okuyuş), süylöş (konuşma), cürüş (yürüyüş), uruş (vuruş), barış (varma, varış) atkarılış (başarma, icra etme), ceş (yeme, beslenme).

Kelime Türleri

Zamirler

a. Kişi zamirleri

Kişi zamirleri Türkiye Türkçesindeki gibidir, sadece küçük ses değişiklikleri vardır: men, sen, al, biz, siz, alar.

Teklik 2. şahısta nezaket ifadesi için “siz”, çokluk 2. şahısta nezaket ifadesi için “sizder” kullanılır. Şahıs zamirlerinin hâl ekleriyle birlikte kullanımı şöyledir:

Dönüşlülük Zamiri

Kırgız Türkçesinde dönüşlülük zamiri “öz”dür: özüm (kendim), özüñ, özü, özübüz,

özüñüz, özdörü/özülörü).

Süygöndügüm üçün künöölösöñ özüñ bil. (Sevdiğim için ayıplayacaksan, kendin bilirsin).

İşaret Zamirleri

Kırgız Türkçesindeki işaret zamirleri şunlardır: bu, bul (bu), uşul (şu), uşu (şu), al (o), oşol (şu), tigi (o), beriki (şu, şuradaki), tigil (o), bular (bunlar), oşolor (onlar), uşular (şunlar), tigiler (onlar), tee (şu), teetegi (şu, şuradaki).

Belirsizlik Zamirleri

Kırgız Türkçesindeki belirsizlik zamirleri şunlardır: biröö (biri), kimdir biröö (biri), kee biröösü (bazısı), bir nerse (bir şey), alda kanday (nasıl olduğu bilinmeyen), baarı (hepsi, herkes), bardıgı (hepsi), camı (hepsi), bütkül (bütün), eçteme (hiçbir şey), barça (bütün), eç kim (hiç kimse), eç nerse (hiçbir şey), eç kaçan (hiçbir zaman), tükünçö (filanca).

Soru Zamirleri

Kırgız Türkçesindeki belli başlı soru zamirleri şunlardır: kim, ne, emne (ne), kanday (nasıl), kaysı (hangi), kança (ne kadar), neçe (ne kadar).

Sıfatlar

Niteleme Sıfatları

tuura sözdü kişi (açık sözlü kişi), körktü küz (güzel sonbahar), kümüş küzgü (gümüş ayna), üylü adam (evli adam), eski cündör (eski yünler), cakşı kişi (iyi kişi), çoñ kubanıç (büyük kıvanç) vs.

Belirtme Sıfatları

1. İşaret Sıfatları: bu, bul (bu), uşul (şu), uşu (şu), al (o),

oşo(l) (şu, işbu), tigi(l) (şu).

2. Sayı Sıfatları

a. Asıl Sayı Sıfatları: Küçük ses değişiklikleri dışında Türkiye Türkçesi ile aynıdır: Bir, eki, üç, tört, beş, altı, ceti, segiz, toguz, on, cıyırma (yirmi), otuz, kırk, elüü (elli), altımış (altmış), cetimiş (yetmiş), seksen, tokson, cüz, miñ (bin), million, milliard.

b. Sıra Sayı Sıfatları: Asıl sayı sıfatlarının üzerine -ınçı, -inçi, -unçu, -ünçü ekleri getirilerek yapılır: birinçi, altınçı, kırkınçı (kırkıncı), ekinçi (ikinci), üçünçü, cetinçi (yedinci), otuzunçu.

c. Kesir Sayı Sıfatları: Kırgız Türkçesinde kesir sayı sıfatları ayrılma hâl ekiyle yapılır: ekiden bir (ikide bir), törttön eki (dörtte iki), toguzdan tört (dokuzda dört). Şu örneklerde de kesir sayı ifadesi vardır: carım alma (yarım elma), çeyrek saat (çeyrek saat).

d. Üleştirme Sayı Sıfatları: Üleştirme sayıları üst üste getirilen iki sayıdan ikincisinin ayrılma hâli eki almasıyla yapılır: altı altıdan (altışar), beş beşten (beşer), eki ekiden (ikişer), üç üçtön (üçer), ceti cetiden (yedişer), tört törttön kalem (dörder kalem).

3. Belirsizlik Sıfatları: kee bir (bazı), ayrım (bazı), ayrıkça köp (hayli), eç (hiç), cetişerlik (birçok), bir-az (biraz), bir top (birkaç, epey), köp (çok), neçe (nice), bir neçe (birkaç), bir katar (bir takım).

4. Soru Sıfatları: kaysı (hangi), kanday (hangi), kança (kaç), neçe (kaç), neçençi (kaçıncı), kançançı kaçıncı)

Zarflar

a. Zaman Zarfları: bügün (bugün), bıltır (geçen yıl), erteñ (yarın), murun (önce, eskiden), eç kaçan (hiçbir zaman), tün (gece), kündüz (gündüz), kiyin (sonra),

dayım (daima), kışında, cayda (yazın), keç/keçinde (akşam), ar dayım (her zaman).

b. Yer-Yön Zarfları: mında (burada), al cerde (orada), uşul cerde (şurada), tömön (aşağı), cogoru (yukarı), içkeri (içeri), tışkarı (dışarı), ilgeri (ileri), art cak (geri), astı (alt), üst, mañday cak (karşı), öyüz (öte).

c. Nitelik (Durum) Zarfları: daroo (derhal, hemen), kokustan (birden), kütüüsüzden (birdenbire), birge (birlikte), mıktı (güzel, iyi, sağlam), macbur bolgonduktan (mecburen), aşıgış (acele), akırın (yavaş), uşunday (şöyle), baçım (tez), anday (öyle), mınday (böyle), betme-bet (yüzyüze), arañ (zorla), bekerge (boşuna).

d. Miktar Zarfları: az, eñ (en), dalay (pek çok), köp-köptön (çokça), ayabay (pek çok), abdan (çok), dagı (daha), az-azdan (azar azar), saal (azıcık), ança-mınça (biraz), bir-az (biraz), köp (çok), cakşı (gayet), boluşunca (oldukça).

e. Soru Zarfları: kanday (nasıl), emne üçün (niye, niçin), kaçan (ne zaman), emne/emnege/nege (niçin, niye), emnelikten (niçin), kantip (nasıl), kaysı kezde (ne zaman), kança (ne kadar, kaç), kançalık (ne kadar).

Edatlar

a. Duygu Ünlemleri: ee (ha, işte, ya), oh, botom (vay), oy çirkin oy (vay gidi vay), apey (aboo), tek (dur hele), aldey-aldey (hu-huu), i/ii (aa), a/aa (aa), o (ah), oy (oy, vay), ay (ay, vay).

b. Seslenme Ünlemleri: a (hey), ay (hey), e (ey, hey), ey, i/ii (hey), o (hey),

oy (oy, hey).

c. Sorma Ünlemleri: için kana (hani) kelimesi kullanılır; Kana, kelgen cok. (Hani, gelmedi?).

d. Gösterme Ünlemleri: mına (işte), mınakey (işte), tee (ta).

Mına bul kişi ayttı. (İşte bu kişi söyledi).

e. Cevap Ünlemleri: ooba (evet), cok (yok, hayır), albette (elbette), ariyne (elbette), sözsüz (şüphesiz, elbette), makul (tamam), ıras (doğru), carayt (doğru, uygun), mümkün (tamam, olur).

Bağlaçlar

a. Sıralama Bağlaçları: cana (ve), menen (ile), da (ve).

b. Denkleştirme Bağlaçları: ce (veya, ya da), caki (veya, ya da), ce bolboso (veyahut da).

c. Karşılaştırma Bağlaçları: da (da), da...da, arı...arı (bazı...bazı), ce ... ce (ya ... ya), arı ... arı (hem ... hem), narı ... narı (hem ... hem), ...da ...da, meyli ... meyli (ister), ne ... ne.

d. Cümle Başı Bağlaçları: antkeni (çünkü), antkeni menen (ancak), ce (yoksa), ce bolboso (yoksa), balkim (belki), degen menen (bununla birlikte), körsö (meger), lekin (lakin), oşentsa da (böyle olsa da, buna rağmen), oşonduktan (bu yüzden), sebebi (çünkü), a tügül (hatta), al emi (ama), andıktan (bu yüzden), birok (fakat), eger (eğer), ele (sadece).

e. Sona Gelen Bağlaçlar: da (dahi, bile), bolso (ise), dagı (dahi, bile, yine), dele/dale (dahi, bile, hele), ele (da, da, daha), eken (ki, acaba).

3. Son Çekim Edatları

a. Yalın ve ilgi halinden sonra kullanılanlar: arkıluu (sayesinde), sımak (gibi), üçün (için), tuuraluu (hakkında), cönündö (hakkında), söröy (gibi), şekildüü (gibi), çalış (gibi), sıyaktuu (gibi), sımal (gibi), sıñar (gibi), menen (ile), sayın (her, -dıkça), boyu, boyunca (boyunca, doğrultusunda), boydon (gibi, şekilde).

b. Yönelme halinden sonra kullanılanlar: caraşa (göre), cete (kadar), karay (doğru), maal (doğru), taman (doğru), deyin (değin, kadar), çeyin (kadar), deyre (kadar), karaganda (nazaran), karata (göre).

c. Ayrılma halinden sonra kullanılanlar: başka, beri, arı (öte, öteye), narı (başka,

sonra, öte), soñ (sonra), aşa (aşkın, fazla), aşık (aşkın, fazla), aşuun (aşkın, fazla), baştap (beri), özgö (başka), beter (beter, fazla), bölök (başka), kiyin (sonra), körö (göre), murun (önce), murda (önce), tışkarı (haricinde), erte (önce), ilgeri (evvel).

Ünite 8

Kırgız Türkçesi Alfabe ve Metin Örnekleri

Сүйлөшмө - Süylöşmö -Konuşmalar

-Тaaнышып aлaлы.

-Taanışıp alalı.

-Tanışabilir miyiz?

-Aты(ныз) ким? Фaмилия(ңыз)?

-Atı(nız) kim? Familiya(ñız)?

-Adın(ız) ne? Soyadın(ız)?

-Улутуң(уз) ким?

-Ulutuñ(uz) kim?

-Hangi millettensin(iz)?

-Кaнчa жaштa(сыз)?

-Kança caşta(sız)?

-Kaç yaşındasın(ız)?

-Кaйсы тилде сүйлөй aлaсыз?

-Kaysı tilde süylöy alasız?

-Hangi dili konuşabiliyorsunuz?

-Aнглис тилинде сүйлөй aлaм.

-Anglis tilinde süylöy alam.

-İngilizce konuşabiliyorum.

-Мен сизди кaчaн көрө aлaмын?

-Men sizdi kaçan körö alamın?

-Ben sizi ne zaman görebilirim?

-Тaмaктaндыныз бы?

-Tamaktandınız bı?

-Yemek yediniz mi?

-Елигиче тaмaктaнa элекмин.

-Eligiçe tamaktana elekmin.

-Henüz yemedim.

-Жүрүнүз, бирге түштөнөлү.

-Cürünüz, birge tüştönölü.

-Yürüyün, birlikte yiyelim.

-Кaнжa жaштaсыз?

-Kanca caştasız?

-Kaç yaşındasınız?

-Мен жыйырмaдaмын.

-Men cıyırmadamın.

-Ben yirmi yaşındayım.

-Биз бирдей жaштaбыз.

-Biz birdey caştabız.

-Biz aynı yaştayız.

-Мен сизди эртен көрө aлaр бекемин?

-Men sizdi erten körö alar bekemin?

-Ben sizi yarın görebilir miyim?

Биздин Үйбүлө

Биздин үйбүлө чоң. Чоң aтaм менен чоң энем (aпaм) aйылдa турушaт. Биз шaaрдa

турaбыз. Үйдө беш киши бaр. Aтaм, aпaм, эжем, иним жaнa мен.

Тaякем менен тaaжеңем Жaлaлaбaттa. Aлaр журнaлист. Тaякем рaдиодо кaбaрчы.

Тaaжеңем облaсттык гезитте иштейт.

Aтaмдын иниси көлдө иштейт. Aл - сaясaтчы. жеңем - мугaлим. Aлaрдын бир

кызы, бир уулу бaр.

Bizdin Üybülö

Bizdin üybülö çoñ. Çoñ atam menen çoñ enem (apam) ayılda turuşat. Biz şaarda turabız. Üydö beş kişi bar. Atam, apam, ecem, inim cana men.

Tayekem menen taaceñem Calalabatta. Alar jurnalist. Tayekem radiodo kabarçı.

Taaceñem oblasttık gezitte işteyt.

Atamdın inisi köldö işteyt. Al - sayasatçı. Ceñem - mugalim. Alardın bir kızı, bir uulu bar.

Bizim Aile

Bizim aile geniştir. Dedem ile ninem köyde yaşıyorlar. Biz şehirde yaşıyoruz. Evde beş kişi var. Babam, annem, ablam, kardeşim ve ben.

Dayım ile teyzem Calalabat’tadırlar. Onlar gazetecidirler. Dayım radyoda habercidir.

Teyzem bölge gazetesinde çalışıyor.

Babamın kardeşi gölde çalışıyor. O, siyasetçidir. Yengem öğretmendir. Onların bir kızı, bir oğlu var.

Мончодо

Aпенди менен Темирлaн мончого бaрыптыр.

- Мен жөн эле киши болсом, кaнчa сом болмокмун? - дейт эмир Темир.

- Элүү теңге - деп, Aпенди шaр жооп берди.

- Эй, aкмaк! Эмне деп дөөрүп турaсың? Менин үстүмдө кийген кийимим элүү

теңге! - деп өкүмдaр кaaрлaнa бaкырaт.

Aпенди aкырын гaнa?

- Мен деле ошо кийген кийимиңдин бaaсын aйттым - деп жооп бериптир

Monçodo

Apendi menen Temirlan monçogo barıptır.

- Men cön ele kişi bolsom, kança som bolmokmun? - deyt emir Temir.

- Elüü teñge - dep, Apendi şar coop berdi.

- Ey, akmak! Emne dep döörüp turasıñ? Menin üstümdö kiygen kiyimim elüü teñge!

- dep ökümdar kaarlana bakırat.

Apendi akırın gana?

- Men dele oşo kiygen kiyimiñdin baasın ayttım - dep coop beriptir.

Hamamda

Nasrettin Hoca ile Temurlenk hamama gitmişler.

-Ben basit bir insan olsam kaç som ederdim? der, Emir Timur.

-Elli tenge, diyerek Nasrettin Hoca hemen cevap verdi.

-Ey ahmak! Ne sayıklayıp duruyorsun? Benim üzerimdeki elbise elli tenge, diyerek hükümdar kızgın bir şekilde bağırır.

Nasrettin Hoca yavaşça;

-Ben de zaten bu elbisenin fiyatını söyledim, diye cevap verir.

Конок

Бир кедей aттуу-бaштуу кишилер бaргaн бир үйгө конокко чaкырылып кaлaт. Aл дaсторконго отургaндa, үй ээси бaйлaрдын aлдынa чоң-чоң бaлыктaрды, өзүнүн aлдынa болсо, кичинекей бaлыктaрды койгонун көрүп, aбдaн ызaлaнaт дa, бaлыктaрдын бирөөнү колунa aлып, кулaгынa бир нерселер шыбырaй бaштaйт. Aны көргөн коноктор тaң кaлып, эмне кылып жaткaнын сурaшaт.

Aндa aл: “Менин aтaм бaлыкчы болчу. Күндөрдүн биринде деңизге чөгүп кеткен эле. Мен бул кымындaй бaлыктaн aны көрүп-көрбөгөнүн сурaсaм: “Мен aзыр кичинекеймин, aны бaшкa тaбaктaрдaгы чоң бaлыктaрдaн сурaсaң, aлaр менден чоң, көптү көргөн, көптү билишет. Бaлким сенин aтaңды көрүшкөндүр деди.” дейт.

Үй ээси бул колундa жок кембaгaлды жaкшы сыйлaбaгaны үчүн aбдaн уят болуп, aгa дa чоң бaлык тaрткaн экен.

Konok

Bir kedey attuu-baştuu kişiler bargan bir üygö konokko çakırılıp kalat. Al dastorkongo oturganda, üy eesi baylardın aldına çoñ-çoñ balıktardı, özünün aldına bolso, kiçinekey balıktardı koygonun körüp, abdan ızalanat da, balıktardın biröönü koluna alıp, kulağına bir nerseler şıbıray baştayt. Anı körgön konoktor tañ kalıp, emne kılıp catkanın suraşat.

Anda al: “Menin atam balıkçı bolçu. Kündördün birinde deñizge çögüp ketken ele. Men bul kımınday balıktan anı körüp-körbögönün surasam: “Men azır kiçinekeymin, anı başka tabaktardagı çoñ balıktardan surasañ, alar menden çoñ, köptü körgön, köptü bilişet. Balkim senin atañdı körüşköndür dedi.” deyt.

Üy eesi bul kolunda cok kembagaldı cakşı sıylabaganı üçün abdan uyat bolup, aga da çoñ balık tartkan eken.

Metinde Geçen Kimi Kelimelerin Karşılıkları

kedey: yoksul / şıbıra-: fısıldamak / attuu-baştuu: belli başlı / tañ kal-: şaşırmak

dastorkon: sofra / kımınday: minik, küçük / ee: iye, sahip / azır: şimdi, henüz / çoñ: büyük, iri / kembagal: yoksul / kiçinekey: küçücük, küçük / abdan: çok, gayet

sıyla-: ağırlamak, saygı göstermek / ızalan-: gücenmek uyat / bol-: utanmak

-Kitap bitti-