14 - 15. Yüzyıllar Türk Dili

XIV‐XV. YÜZYILLAR TÜRK DİLİ

Ünite 1

Harezm – Altın Ordu Türkçesi

Harezm bölgesi 11. yüzyıldan itibaren Türkleşmiştir. Oğuz Türkçesi ve Kıpçak Türkçesinin Karahanlı Türkçesiyle kaynaşmasından müteşekkil Türkçeye Harezm-Altın Ordu Türkçesi diyoruz.

Harezm Türkçesinin kavramsallaşması Ali Şir Nevâî’nin Mecalisü’n-Nefayis adlı eserinde Hüseyin Harezmî’nin Kaside-i Bürde’ye Harezm Türkçesinde şerh yazdığını kaydetmesine dayanır.

Karahanlı Türkçesinden sonra gelişmiş olan Harezm Türkçesi Timurlular devrinde yerini Çağataycaya bırakmıştır.

Harezm ve Altın Ordu Türkçeleri arasında kesin bir ayrım yapılamadığı için bu iki başlık bir arada değerlendirilmektedir.

Mukaddimetü’l Edep, Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya’sı, Nehcü’l Feradis, Mu’inü’l-Mürid ve satır arası Kur’an tercümeleri genellikle Harezm Türkçesi eserleri olarak kabul edilirler.

Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i, Muhabbet-name, Mi’rac-name, Dasitan-ı Cümcüme ve yarlık ve bitikler Harezm-Altın Ordu başlığı altında değerlendirilirler.

Harez-Altın Ordu Türkçesinin Tarihi Gelişimi

Aral Gölü’nün güneyinde Ceyhun Irmağı’nın etrafındaki bölgeye Harezm adı verilir. İslamiyet’ten önce bölgede İranlıların yakın akrabası olan Harezmliler yerleşiktiler. 717 yılından itibaren bölge İslamlaştı. 1017 yılına kadar Samanilerin kontrolünde kaldılar. Bu tarihten sonra önce Gazneliler sonra da Selçukluların kontrolüne geçtiler.

Sultan Melikşah zamanında Anuş Tigin Harezm valisi tayin edilmiştir. Anuş Tigin zamanında Kıpçak Türklerinden olan Ekinci bin Koçkar, bölgenin Türkleşmesini sağlamıştır.

Anuş Tigin’in oğlu Kutbüddin Harezm valisi olduktan sonra Selçuklulara bağlı Harezmşahlar Hanedanı kuruldu (1097). Atsız (1127-1156) döneminde yarı müstakil bir devlet haline gelen Harezm, İl Arslan (1156-1172) ve Alaeddin Tekiş (1172-1200) döneminde güçlenmiş, Alaeddin Muhammed (1200-1220) devrinde imparatorluk haline gelmiştir. Celaleddin Muhammed’in idaresindeyken (1220-1231) Moğollar tarafından yıkılmışlardır.

Harezm Türkçesi Eserleri

Kısasü’l-Enbiya

Eserde 483 dize tutan 43 Türkçe şiir bulunmaktadır. Kutadgu Bilig ve Atabetü’l-Hakayık’ta da karşılaşılan mani, tuyuğ şeklindeki dörtlükler Kısasü’l-Enbiya’daki manzumelerin önemli bir özelliğidir.

Eser, Burhanüddin Rabguzi tarafından 1310’da yazılıp Moğol şehzadesi Nasirüddin Tok Buga’ya sunulmuştur.

En eski nüshası Biritish Museum’dadır. 15. yüzyılda istinsah edilmiştir.

16, 17 ve 18. yüzyıllara ait çeşitli nüshaları Leningrad’dadır.

İsveç, Paris ve Bakü’de de yazma nüshaları mevcuttur.

1859’da L. İlminsky, 1881’de Şemsüddin Hüseyn, 1898’de N. F. Katanov, 1916-17’de Gulam Hasan Arifgan, 1926-27’de J. Schinkewitsch, 1948’de K. Grönbech, 1997’de Aysu Ata, 2010’da Ali Cin’in eser hakkında yayımlanmış çalışmaları vardır.

Nehcü’l-Feradis

Kırk hadis türünde mensur bir eserdir. Harezm Türkçesinin dil özelliklerin incelemek maksadıyla müracaat edilecek eserlerin en önemlisidir. Eser dört bab ve her bab için 10’ar fasıldan mürekkeptir.

Eserin müellifi olarak Kerderli Mahmud bin Ali ismi karşımıza çıkar. 1358’den önce yazılmış olmalıdır.

Süleymaniye Kütüphanesindeki nüsha Zeki Velidi Togan tarafından fark edilmiştir. Harekeli nesih yazıyla yazılmıştır. Tıpkıbasımını Janos Eckmann yapmıştır.

Mercani Nüshası, Kazanlı âlim Ş. Mercani’nin kütüphanesindeydi ne var ki kaybolmuştur. Mercani’nin verdiği bilgiye göre Hicri 759 tarihinde (1357-1358) Saray’da istinsah edilmişti.

Paris Nüshası, başı ve sonu eksik olan bu nüshayı Janos Eckman tanıtmıştır. Gülden Sağol eser hakkında çalışmalar yapmıştır.

Yalta Nüshası, eksik bir nüshadır, eserin sadece ilk iki babını içermektedir. 1390’da Kasım bin Muhammed tarafından istinsah edilmiştir.

Kazan nüshaları, 17. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen nüshada eserin müellifi için Mahmud bin Ali Şeyh es-Sarayi ibaresi mevcuttur. 18. yüzyıla ait diğer nüsha, her sayfasında 29 satır bulunan 28 varaktan müteşekkildir. Kazan bölgesinde başka nüshalar da mevcuttur.

Leningrad Nüshaları, 2’si Şarkiyat Enstitüsü’nde olmak üzere toplam 7 nüsha bu bölgededir.

1930 yılında Yakub Kemal, 1956’da Janos Eckmann (TDK, Ankara), 1968’de Osman Nedim Tuna, 1968-1971’de Ali Fehmi Karamanlıoğlu (TDE dergisi), 1963 ve 1988’de Janos Eckmann (Belleten), 1995’te Janos Eckmann (TDK), 1995’te Ali Fehmi Karamanlıoğlu, 1998’de Gülden Sağol (Doçentlik çalışması), 1998’de Aysu Ata (TDK) eser hakkında yayımlanmış çalışmalara sahiptirler.

Mukaddimetü’l-Edeb

Tefsir ve lügat âlimi Mahmud bin Ömer ez-Zemahşeri tarafından yazılmıştır. Anuş Tigin’e sunulmuştur. Eser 1128-1144 yılları arasında yazılmıştır. Türklere Arapça öğretmek amacıyla yazılmış pratik bir sözlüktür. Eser beş bölümden oluşmaktadır:

1. İsimler
2. Fiiller
3. Harfler (edatlar, isim ve fiil dışındaki gramer unsurları)
4. İsim çekimi
5. Fiil çekimi

Divanü Lügati’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesi bu sözlüktedir.

Yozgat Nüshası, en eski nüshadır. 1257 tarihinde istinsah edilmiştir.

Berlin Devlet Kütüphanesindeki nüsha 1282 tarihlidir.

Paris 12. yüzyıl, Şuşter 13. yüzyıl, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi (1315), Rampur Saray Kütüphanesi 14. yüzyıl, Topkapı Sarayı’nda 14. yüzyıla ait 2 nüsha ve tarihsiz bir üçüncü nüshaya sahiptir. Millet Kütüphanesi (1348), Beşir Ağa (1394), Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi (1338), Atıf Efendi (1397), Yeni Cami Kütüphanesi (1367), İstanbul Arkeoloji Müzesi (1340), Manisa Kütüphanesi (1398), British Museum (1359), Kastamonu Kütüphanesi (tarihsiz),  Hive (1338, Taşkent (tarihsiz).

İshak Hocası Ahmet Efendi (1895, İstanbul), W. Barthold (Leipzig, 1926), Zeki Velidi Togan (İstanbul, 1951), Nuri Yüce (Ankara, 1988) eser hakkında çalışmalar yapmışlardır.

Mu’inü’l-Mürid

Dini-tasavvufi konularda didaktik bir eserdir. Harezm Türkçesinin en önemli eserlerinden biridir. Bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir. Bu nüshanın fotoğrafları Agâh Sırrı Levend tarafından TDK’ya bağışlanmıştır. Tamamı 26 varak olan nüshanın her sayfasında 16-17 satır yer almaktadır. Varaklarda Cevahirü’l-Esrar adlı eserden alınmış talikatlar vardır.

F. Köprülü ve Janos Eckmann eserin yazarının İslam olduğunu kabul ederler. Ebulgazi Bahadır Han ise Şecere-i Terakime’de eserin müellifini Şeyh Şeref Hace olarak gösterir.

Ali Fehmi Karamanoğlu (İstanbul, 2006), Recep Toparlı-Mustafa Argunşah (Ankara, 2008) eser hakkında çalışmalar yapmışlardır.

Satır Arası Kuran Tercümesi

Kuran’ın Harezm Türkçesi ile yapılmış tercümesi Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır. Eser 1363’te istinsah edilmiştir. Her sayfada 9 satır Arapça, 9 satır Türkçe olmak üzere 18 satır bulunmaktadır.  Eserin tamamı 583 varaktır.

Tercüme bir eser olması bakımından dil incelemeleri açısından bulunmaz bir nimettir. Eser hakkında Gülden Sağol çalışmalar yapmıştır. Emek Üşenmez’in doktora tezi de eserle ilgilidir (2010).

Cevahirü’l-Esdaf

Mu’inü’l-Mürid’in sayfa kenarlarına yazılmış altı kıtalık bir metindir. Dörtlükler halinde yazılmıştır. Tasavvufi ve didaktik bir parçadır.

Harezm-Altın Ordu Türkçesi Eserleri

Hüsrev ü Şirin

1341’de Kutb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir. Genceli Nizami’nin eserinin tercümesidir. Tevhid, naat ile Çehar-yar methiyesinin bulunduğu ilk kısımlarıyla Tını Beg Han ile Melike Hatun için yazılmış methiyeler kısmı ve sebeb-i telif-i kitab bölümüyle Nizami’nin eserinden ayrılır.

Çehar-yâr: Dört dost anlamındadır (Hz. Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali)

17 beyitlik Çehar yâr methiyesi dışında mefâ’ilün mefâ’ilün mefâ’ilün vezninde yazılmıştır. Türk edebiyatındaki 21 Hüsrev ü Şirin / Ferhad u Şirin mesnevisinin ilki olması bakımından önemlidir.

Eserin bilinen tek nüshası Paris’tedir. 1383’te Berke Fakih adlı bir Kıpçak tarafından Altın Buga adına istinsah edilmiştir.

Abdülkadir İnan, Zajakowski ve Necmettin Hacıeminoğlu eser hakkında çalışmalar yapmışlardır.

Muhabbet-name

1353 Harezmi tarafından yazılmış mesnevi tarzında uzunca bir manzumedir. Eser, Muhammed Hace Beg’in isteği üzerine yazılmıştır. Biri Uygur harfli olmak üzere 4 nüshası mevcuttur:

British Museum’daki Uygur harfli nüsha V. V. Barthold tarafından tanıtılmıştır. Aynı yerde Arap harfli bir başka nüsha daha mevcuttur. İstanbul Millet Kütüphanesi’nde de iki ayrı nüshası mevcuttur.

T. Gandjei, 1957-1958 ve 1959 tarihlerinde eserle ilgili çalışmalarını yayımlamıştır. 1959’da A. M. Şçerbak, 1962’de Sir G. Clauson ve 1972 yılında da Osman F. Sertkaya eserle ilgili çalışmalar yayımlamışlardır.

Dasitan-ı Cümcüme

1368-1369 yıllarında Hüsam Katib tarafından yazılmış dini içerikli lirik bir hikâyedir.

Eserin konusu; İlyas Peygambere iman etmediği için çok eziyetler çeken fakat kendi adamlarına iyi davrandığı için tekrar diriltilen Kesikbaş adlı meşhur dini menakıbe dayanır.

Attar’ın aynı adlı eserinden tercümedir. Cennet ve cehennem konularındaki teferruatıyla orijinalinden ayrılır.

Eser, 1548’de Sahib Giray bin Hacı Giray’ın emriyle Anadolu Türkçesine tercüme edilmiştir. Samoyloviç eserin Leningrad’da iki nüshasının olduğunu bildirmiştir. Eserin 16-17 yüzyıl Çağatay Türkçesine tercüme edilmiş nüshası Paris’tedir. 1872’de eksik bir neşir Kazan’da yayımlanmıştır.

Mi’rac-name

Dil ve üslup bakımından Nehcü’l-Feradis’e benzer. Mirac olayını anlatan anonim bir eserdir. Uygur harfli tek nüshası Paris’tedir. Bu nüsha 1436’da Malik Bahşı tarafından istinsah edilmiştir. Osman Fikri Sertkaya eser üzerinde doktora yapmıştır.

Yarlık ve Bitikler

Yarlık: Ferman

Bitik: Mektup

14. yüzyıl sonu ile 15. yüzyıl başlarında yazılmış 2 yarlık ve bir bitik günüme kalmıştır. Uygur harfleriyle yazılmış olan Toktamış ve Temir Kutluk yarlıkları ve Arap harfli Uluğ Muhammed Han bitiği Harezm Türkçesi yadigârlarıdır.

1393’te Toktamış Han’ın Lehistan-Litvanya kralına gönderdiği yarlık, 25 satırdır.

1397’de Temir Kutluk Han’ın Muhammed adlı bir zatı tarhan yapmak üzere yazdığı yarlık 55 satırdır.

1428’de Uluğ Muhammed Han’ın II. Murad’a gönderdiği bitik ise Arap harfli ve 19 satırdır.

Eserler üzerinde Melek Özyetgin inceleme yapmıştır.

Siracü’l-Kulub

Dini-tasavvufi bir eserdir. Harezm Türkçesiyle tercüme edilmiş nüshaları mevcuttur. 1554 tarihinde istinsah edilmiş olan on dokuz sual ve cevap içeren nüsha Moskova’dadır.

E. N. Nadjib (Moskova, 1989), Ayşe Gül Sertkaya (İstanbul, 2010) eser hakkında çalışma yapmışlardır.

İbni Mühenna Lügati / Hilyetü’l-Lisan ve Hulbetü’l-Beyan

14. yüzyılda İbni Mühenna tarafından yazılmıştır. Arapça-Türkçe-Moğolca sözlüktür. Avrupa’daki 5 yazmaya dayanarak P. M. Melioranskiy bir çalışma yayımlamıştır. Kilisli Rıfat, 1923’te yeni bir nüshayı yayımlamıştır. Kilisli Rıfat’ın bulduğu nüshada eserin müellifi İbni Mühenna olarak kayıtlı olduğu için eser bu isimle anılmaktadır.

Abdullah Battal 1934’te eserin Türkçe bölümünün alfabetik dizinini yayımlamıştır.

---

Özet:

Harezm Türkçesinin kavramsallaşması Ali Şir Nevâî’ye dayanır.

Harezm Türkçesi Eserleri

Kısasü’l-Enbiya  / Burhanüddin Rabguzi

Burhanüddin Rabguzi tarafından 1310’da yazılıp Moğol şehzadesi Nasirüddin Tok Buga’ya sunulmuştur. Mani, tuyuğ şeklindeki dörtlükler Kısasü’l-Enbiya’daki manzumelerin önemli bir özelliğidir.

En eski nüshası Biritish Museum’dadır. 15. yüzyılda istinsah edilmiştir.

Eser hakkında çalışması bulunan isimler:

L. İlminsky

Şemsüddin Hüseyn

N. F. Katanov

Gulam Hasan Arifgan

K. Grönbech

Aysu Ata

Ali Cin

Nehcü’l-Feradis / Kerderli Mahmud bin Ali

Kırk hadis türünde mensur bir eserdir.

Eserin müellifi olarak Kerderli Mahmud bin Ali ismi karşımıza çıkar. 1358’den önce yazılmış olmalıdır.

Süleymaniye Kütüphanesindeki nüsha Zeki Velidi Togan tarafından fark edilmiştir. Tıpkıbasımını Janos Eckmann yapmıştır.

Eser hakkında çalışma yapan isimler:

Yakub Kemal

Janos Eckmann

Osman Nedim Tuna

Ali Fehmi Karamanlıoğlu

Gülden Sağol (Doçentlik tezi)

Aysu Ata

Mukaddimetü’l-Edeb / Mahmud bin Ömer ez-Zemahşeri

Arapça öğretmeyi amaçlayan lügat, 1128-1144 tarihleri arasında yazılıp Anuş Tigin’e sunulmuştur.

Divanü Lügati’t-Türk’ten sonra Orta Türkçe döneminin en zengin kelime hazinesi bu sözlüktedir.

Yozgat Nüshası, en eski nüshadır. 1257 tarihinde istinsah edilmiştir.

Eser hakkında çalışma yapan isimler:

İshak Hocası Ahmet Efendi

W. Barthold

Zeki Velidi Togan

Nuri Yüce

Mu’inü’l-Mürid / İslam

Bilinen tek nüshası Bursa Orhan Kütüphanesi’ndedir.

Varaklarda Cevahirü’l-Esrar adlı eserden alınmış talikatlar vardır.

Ebulgazi Bahadır Han Şecere-i Terakime’de eserin müellifini Şeyh Şeref Hace olarak gösterir.

Eser hakkında çalışma yapan isimler:

Ali Fehmi Karamanoğlu

Recep Toparlı-Mustafa Argunşah

Satır Arası Kuran Tercümesi

1363’te istinsah edilmiş olan eser Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir.

Eser hakkında Gülden Sağol çalışmalar yapmıştır. Emek Üşenmez’in doktora tezi de eserle ilgilidir (2010).

Cevahirü’l-Esdaf

Mu’inü’l-Mürid’in sayfa kenarlarına yazılmış altı kıtalık bir metindir.

Harezm-Altın Ordu Türkçesi Eserleri

Hüsrev ü Şirin / Kutb

1341’de Kutb tarafından Altın Ordu hükümdarı Tını Beg Han ile eşi Melike Hatun adına yazılmış bir mesnevidir.

Eserin bilinen tek nüshası Paris’tedir. 1383’te Berke Fakih adlı bir Kıpçak tarafından Altın Buga adına istinsah edilmiştir.

Abdülkadir İnan, Zajakowski ve Necmettin Hacıeminoğlu eser hakkında çalışmalar yapmışlardır.

Muhabbet-name / Harezmi

1353 Harezmi tarafından yazılmış mesnevi tarzında uzunca bir manzumedir.

Biri Uygur harfli olmak üzere 4 nüshası mevcuttur.

Eser hakkında çalışma yapan isimler:

T. Gandjei

Sir G. Clauson

Osman F. Sertkaya

Dasitan-ı Cümcüme / Hüsam Katib

1368-1369 yıllarında Hüsam Katib tarafından yazılmış dini içerikli lirik bir hikâyedir. Attar’ın aynı adlı eserinden tercümedir.

1872’de eksik bir neşir Kazan’da yayımlanmıştır.

Mi’rac-name

Uygur harfli tek nüshası Paris’tedir. Bu nüsha 1436’da Malik Bahşı tarafından istinsah edilmiştir. Osman Fikri Sertkaya eser üzerinde doktora yapmıştır.

Yarlık ve Bitikler

1393’te Toktamış Han’ın Lehistan-Litvanya kralına gönderdiği yarlık, 25 satırdır.

1397’de Temir Kutluk Han’ın Muhammed adlı bir zatı tarhan yapmak üzere yazdığı yarlık 55 satırdır.

1428’de Uluğ Muhammed Han’ın II. Murad’a gönderdiği bitik ise Arap harfli ve 19 satırdır.

Eserler üzerinde Melek Özyetgin inceleme yapmıştır.

Siracü’l-Kulub

1554 tarihinde istinsah edilmiş olan on dokuz sual ve cevap içeren nüsha Moskova’dadır.

E. N. Nadjib (Moskova, 1989), Ayşe Gül Sertkaya (İstanbul, 2010) eser hakkında çalışma yapmışlardır.

İbni Mühenna Lügati / Hilyetü’l-Lisan ve Hulbetü’l-Beyan / İbni Mühenna

14. yüzyılda İbni Mühenna tarafından yazılmıştır. Arapça-Türkçe-Moğolca sözlüktür.

Avrupa’daki 5 yazmaya dayanarak P. M. Melioranskiy bir çalışma yayımlamıştır. Kilisli Rıfat, 1923’te yeni bir nüshayı yayımlamıştır.

Ünite 2

Harezm-Altın Ordu Türkçesinin Dil Özellikleri

Harezm-Altın Ordu Türkçesine ait metinler Arap harfleriyle yazılmışlardır.  Toktamış Han yarlığı Uygur harfleriyle yazılmıştır. Muhabbet-name ve Mir’ac-name gibi her iki harfle yazılmış metinler de vardır.

Arap harfli metinlerde;

• b/p ünsüzleri tek noktalı, bazen de noktasız yazılmıştır. P ünsüzü bazı metinlerde üç nokta ile gösterilmiştir.
• c/ç ünsüzü tek noktalı veya noktasız yazılmıştır. Ç sesinin üç noktayla yazıldığı metinler de vardır.
• İlk hecedeki e/i seslerinde de yazım birliği yoktur.
• Kalın ünlülü sözcüklerde س ve ت yanına ص ve ط kullanıldığı da görülür.
• Çift okunan ünsüzler kimi zaman tek harfle kimi zaman şedde ile yazılmıştır.

    

Ses Özellikleri

Harezm Türkçesinde a, ı, o, u, e, i, ö, ü ünlüleri vardır.

Karahanlı Türkçesinde ilk hece ünlüsü /i/ olan bazı kelimeler Harezm Türkçesinde kapalı e’ye dönüşmüştür.

Ünlü uyumları

Kelime içindeki ünlüler ya sadece kalın ya da sadece incedirler. Türkçe bazı kelimelerde uyumsuzluk görülebilir (alnıge, anasıge, oglunge…). Arapça ve Farsça kelimelere Türkçe ekler eklendiğinde uyumda düzensizlik oluşabilir (ademiga, ademige, acebrak, acebrek…).

Ünlü Yuvarlaklaşması

e/ö : eksük/öksük, ewür/öwür

a/o : bark/börk, awuç/owuç

e/ö : teşük/töşük, telük/tölük, sev/söw

ı/u : ıçgın/uçgun

Ünlü Düzleşmesi

ü/i : ünde/inde

o/a : sowı/savu, kov/kav

u/a : suvsa/savsa

ü/i : büt/bit, tilkü/tülki

ü/e : sünük/sünek

Ünlü Kalınlaşması

i/ı : isig/ısıg, silig/sılıg

Ünlü İncelmesi

ı/i : bış/biş

u/ü : sun/sün

Ünlü Düşmesi

Ni+ol / nol

Niçe+ök / niçük

Ni+erse / nerse

İliği/ilgi, kapugın/kapgın

İçer+iken / içerken

Avla+alın / anlalın

Ünsüzler

Harezm Türkçesindeki ünsüzler Karahanlı Türkçesindekilerle aynıdır. Bu dönemde z / ذ ve w / ف veya ڤ sesleri y / ى ve v / و ile yer değiştirir.   

Ünsüz Değişmeleri

Tonlulaşma

k/g : alçak/alçag

t/d : te/de, tur/dur

Tonsuzlaşma

z/s : maz/mas, mez/mes, izde/iste, sekizinci/sekzinç

Sızıcılaşma

b/v : yabız/yawuz-yavuz, sub/suw-suv

ç/ş : iç/iş, nece/neşe

d/y : adır/ayur, adak/ayak

g/w/v/ : biregü/birev, kigür/kiwür-kivür

k/h : katun/hatun, aksak/ahsak, okşa/ohşa

Genizsilleşme

b/m : ben/men, biz/miz

Ünsüz Düşmesi

G / Oğuz Türkçesinin etkisiyle birden fazla heceli kelimelerde /g/ sesinin düştüğü görülür: arıg/arı, kamug/kamu, köprüg/köprü

R / : ir/i, berk/bek-bik, kardaş/kadaş

L / : keltür/ketür, oltur/otur

İkizleşme

İki / ikki, katıg/kattu

Göçüşme

-nş/-şn : konşı/koşnı

Şekil Özellikleri

İsimlerde çokluklar –lar/-ler ekleriyle yapılmaktadır. 

Hal Ekleri

Aitlik eki +KI veya +gı’dır: astıngı, bıldurgı, avvalkı, burunkı, ilkinki.

Fiil Çekimi

  

Fiilimsiler

Sıfat-Fiiller

-Ası, GAsI, -esü: kurtulası, yigesi, biçesü

-IsAr: yagısar bulutlar

-dAçI: kıldaçı, keldeçi

-DUK: akartduk üçün, erdükin

-GAn / -kan /-An: atkanın, yeğendin, azganlarga

-(I)GlI / -(U)GlI / -glu: tigli, uruglu, alıglı

-GU / -ku: kılgu, yatgu

-GUıUG: algulugnı, körüşgülüg

-mAz / mAs: körmes, işitmez, bolmas

-mIş: soyulmuş, kiçmiş, ölmişni

-Ur / -Ar / -r / -(y)Ur: keçer dünya, yarar iş, tiyürde

Zarf Fiiller

-A: aça, ayra, aka, içe, arta

-ArdA / -UrdA: alurda, batarda, togarda

-DI erse: kıldı erse, köründü erse

-DUKDA: kirdükde, çapdukda

-GAç: algaç, öpgeç, işitgeç

-GAlI / -GAlU / -kAlı / -AlI: namaz kılgalı, körgelü, sançıskalı

-GandA: sorganda, teggende

-GInçA / -GUnçA / -KUnçA / -InçA / -GUçA / -gimçe / -GUmçA: aygınca, kilginçe, eşitmegünçe, açgınça, batınça

-IbAn / -UbAn / -ban: kiliben, atanıban, körüben, kurşaban

-ken: tirig erken

-mAdIn: bolmadan, içmedin, tölenmedin

-mAyIn: körmeyin, emgetmeyin

-mIşDA: kirmişte, ulgaymışta, yatmışda

-(I)p / -(U)p: baglap, saklap, kılıp, ıdıp

-(y)U: aytu, kılu, tegirü

-uçak: baruçak

-y: okuy, yöriy, sarnay

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler

+Ak: başak

+An: Aslen bir çokluk eki olup fonksiyonunu kaybetmiştir: oglan, eren

+çA: Aslen eşitlik eki olup kalıplaşarak kalıcı isimler türetmiştir: barça, neçe

+çak: alçak “itaatkar”

+çI: Herhangi bir işle sürekli uğraşma veya meslek mensubunu ifade eder: başçı “başkan”,

ikinçi “çiftçi”, kopuzçı “kopuz çalan”, tapugçı “hizmetçi”

+çUk: bürünçük “baş örtüsü”, örümçük “örümcek”

+dAş: Birliktelik, ortaklık, eşitlik, bir şeylere sahip veya bağlı olma ifade eder: emükdeş

“kardeş, süt kardeş”, hacedaş “sınıf arkadaşı”, karındaş “kardeş”

+egü: Daha çok sayıların sonuna gelerek topluluk ifade eder: ikegü “he ikisi”, törtegü

“dördü de”

+er: Üleştirme sayıları yapar: birer

+I: Üçüncü teklik şahıs iyelik eki olup kalıplaşarak kalıcı isimler türetmiştir: barı “hepsi”,

kibi “gibi”, yolı “defa”

+lI / +lU: Genellikle sıfatlar türeten bu ekle kalıcı isimler de türetilmiştir. +lIG / +lUG

ekinin sonundaki ünsüzün düşmesiyle ortaya çıkmıştır: baglı “bağlı”, körkli “güzel”, yüklü

“yüklü”, ataglı “şöhretli”

+lIG / +lUG: İsim veya sıfatlar türetir: atlıg “adlı”, bahalıg “pahalı”, biliglig “bilgili”, bizeklig “süslü”, kizlig “gizli”, körklüg “güzel”, sevüglüg “sevgili”

+lIK / +lUK: Soyut veya somut anlamlı isim ve sıfatlar türetir: açlık, altunçılık “kuyumculuk”, hanlık, kizlemeklik “gizleme”, tiriglik “canlılık”

+nç / +nçI: Sıra sayıları yapar. Aslı +nç’dir, +nçI şekli 3. teklik şahıs iyelik ekinin kalıplaşmasıyla ortaya çıkmıştır: ottuzınçı, üçinç, üçinçi

+rAK: Üstünlük ve karşılaştırma ifade eder: avvalrak “daha önce”, revanrak “hızlıca”,

yahşırak “daha iyi”, yakınrak “daha yakın”, yırakrak “daha uzak”

+sIz / +sUz: Yokluk, azlık ifade eder: adaksız “ayaksız”, bahasız “pahalı”, davlatsız “devletsiz”, irksiz “güçsüz”, suvsuz “susuz”, yazuksuz “günahsız”

İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-: Hem geçişli hem geçişsiz fiiller türetir: aşa- “yemek yemek”, ata- “adlandırmak”,

oyna-, tile-

+Al-: Geçişsiz fiiller türetir: bolal-, yokal- “yok olmak”

+Ar-: Geçişsiz fiiller türetir: agar- “ağarmak, beyazlaşmak”, kızar-, yaşar-

+DA-: Geçişli fiiller türetir: izde- “istemek”, ünde- “seslenmek”

+gar-: Geçişli filler türetir: suvgar- “sulamak”

+I-: Geçişsiz fiiller türetir: agrı-, bayı-, berki-, biti-

+K-: Geçişsiz fiiller türetir: birik-, yoluk- “rastlamak”

+kır-/ +kür-: Ses taklidi kelimelerden geçişsiz fiiller türetir: bıskır-, tüfkür-

+lA-: Geçişli ve geçişsiz fiiller türeten işlek bir ektir: agırla-, arzula-,bagışla-, ederle-

“eyerlemek”, konakla- “misafir etmek”, toyla- “ziyafet vermek”

+r-: belgür- “belirtmek”, kadgur- “kaygılanmak”

+sa-: İstek ifade eder: suvsa- “susamak”, kapsa- “ihtiva etmek”

+sI-n-: agırsın- “ağır saymak”, begsin-, ulugsın-

Fiilden isim Yapan Ekler

-A: Zarf-fiil kalıplaşarak kalıcı isimler yaratmasıyla ortaya çıkmıştır: ara “açıklık, mesafe”,

aşa “fazla”, irte “erte, sabah”, oza “önce”, yana “yine”  

-ag: kurag “meclis”  

-AK: bıçak, ivek “aceleci”, konak “menzil”  

-ç: kılınç “kılıç”, ökünç “düşünce”, sakınç “düşünce”, umuç “ümit”  

-G: açıg “acı, keder”, aldag “aldatma”, batıg “derin”, yaylag “yayla”  

-GA / -KA: bilge, sipürtke “süpürge”  

-GAn: Bir özellik veya alışkanlığa işaret eden isimler türetir: sıçgan “sıçan, fare”, ugan

“kadir, Tanrı”  

-GI/ -GU: keygü “giyecek”, açgu “açma”, içgü “içme”, kılgu “yapma”  

-GUçI / -IçI / -uçı: açguçı, tutguçı, yigüçi, biliçi, yazıçı  

-GIn / -Gun /-KUn: uçgun “kıvılcım”, azgun, satgın, kaçkun  

-I: koñşı, ötürü, ulaşu, yahşı, yazı  

-K / -UK: aksak “topal”, pişik “pişmiş”, esrük “sarhoş”, sınuk “kırık”  

-kak: İşi yapanı ifade eder: baskak  

-l: yoksıl, tükel  

-m: Fiilin sonucunda meydana gelen durum veya işi ifade eder: küçem “zorlama”, ölüm, yarım  

-mA: Fiillerin hareket isimlerini yapar: sürme, tigme “benzer”

-mAK: Fiillerin hareket isimlerini yapar: aldamak “aldatmak”, ıglamak “ağlamak”   

-mAn: tegirmen, tuman  

-mış: keleşmiş “nişanlı”, yimiş “meyve”

-mUr: kömür, yagmur

-n: bükün “büküm, düğüm”, bütün, ekin, tügün

-sıg: yatsıg “yatsı, yatacak zaman”

-ş: biliş, iniş, köriş, külüş, sakış “sayı”, ukuş “anlayış”

-t / -Ut: közet “bakma”, münüt “binek atı”, ögüt, uyat “utanma”, yanut

-z: boguz “boğaz”, uz, yitiz

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-A-: küde-, sıka-, sora-

-Ar-: Ettirgen fiiller türetir: ıdar- “göndermek”, kiter- “gidermek”

-ç-: sürç-

-çır-: külçir- “gülümsemek”

-d- / -y-: ıd- “göndermek”, kod- / koy-, toy-, yüd-

-DUr-: Ettirgen fiiller türetir: aktur- “akıtmak”, arsıktur- “aldatmak”, karıştur-

-Gar- / -KAr-: Ettirgen fiiller türetir: bütker- “bitirmek”, kopgar-

-gez-: körgez-

-GUr- / -kur-: Ettirgin fiiller türetir: bilgür- “bildirmek”, tirgür- “diriltmek”

-GUz-: Ettirgen fiiller türetir: kirgüz-, olturguz-, turguz-

-I-: kazı-, süri-

-k-: basık- “basılmak”, sınık-, turuk-

-k-: Pekiştirme ifade eder: kırk-

-l-: igsil- “eksilmek”, kodul- “koyulmak, bırakılmak”, basrul- “bastırılmak”

-mA-: Olumsuzluk bildiren fiiller türetir: bilme-, koyma-

-n-: Dönüşlülük ve edilgenlik bildiren fiiller türetir: aldan-, atan- “adlanmak”, buyurun-

“buyurmak, emretmek”, tipün- “tepinmek”

-r-: egir-, köyür- “yakmak”, öçür- “söndürmek”, ötür- “geçirmek”

-sık-: Edilgen fiiller türetir: arsık- “aldanmak, kanmak”

-ş-: aytış- “söyleşmek”, kılış- “birlikte hareket etmek”, tutuş-, uruş- “vuruşmak”

-t-: Ettirgen çatı ekidir: açıt- “acıtmak”, sürt-, turıt- “durdurmak”

-tüz-: Ettirgen çatı ekidir: öltüz- “öldürmek”

-Ur-: Ettirgen çatı ekidir: art-ur- “arttırmak”, çökür- “çökertmek”, kavşur- “kavuşturmak”,

öçür- “söndürmek”, ötür- “geçirmek”, yaşur- “örtmek”

-z-: küdez- “gözetlemek, korumak”, tütüz- “koku vermek için bir şeyi yakmak, tütsülemek”

Söz Varlığı

Harezm Türkçesinin kendine has sözcüklerinin olması dikkate değer bir durumdur: karu / karşılık, mükâfat, kedigle / örtünmek…

Nehcü’l-Ferādîs (108/4- 108/13)

Çeviriyazı

Bir kün Ömer razıyallahu anhu Medine oramında yöriyür erdi. Bir nāresîde oglan bir

mahallede yıglayur erdi. Kaçan kim Ömerni kördi erse ol nāreside oglan aytur: Yā Rebbi,

bu Ömerdin menim dādımnı sen algıl, tédi erse, Ömer razıyallahu anhu korktı takı aydı:

Ey nāreside, Ömer sanga ne zulm kıldı kim Ömerke mundag aytur-sen? tédi erse, ol oglan aydı kim: Men ensārilardın turur-men. Atam Peygāmber aleyhi’s-selām ileginde şehid

boldı. Atam karındaşı takı şehid boldı. Anam bar takı mendin öngin tokuz karındaşım

bar. Biz cümle üç kün boldı kim dünyā taāmıdın tatmışımız yok. Takı siz halifa bolgay-siz

takı bizlerke terbiyet kılmagay-siz, beytü’l-māldın neerse bérmegey-siz tédi erse, Ömer

yıgladı, takı ol oglannıñ başını sıkadı, takı ol oglannıñ élgini aldı, takı mescidke kirdi takı

buyurdı münādiga nidā kıl téyü. Münādi nidā kıldı erse, cümle sahābalar yıgıldılar.

Çeviri

Bir gün Ömer radiyallahu anhu Medine sokağında yürüyordu. Bir küçük (büluğa ermemiş) çocuk bir yerde ağlıyordu. Ömer’i gördüğünde o küçük çocuk “Ya Rabbi, bu Ömerden benim hakkımı sen al” deyince Ömer radiyallahu anhu korktu ve “Ey küçük, Ömer sana ne eziyet etti ki Ömer’e böyle söylüyorsun” deyince oğlan “Ben ensarilerdenim. Babam Peygamber aleyhisselamın önünde şehit oldu. Babamın kardeşi de şehit oldu. Annem ve benden önce dokuz kardeşim var. Hepimiz üç günden beri dünya nimetlerinden tatmadık. Siz halife olacaksınız, bizlere bakmayacaksınız, maliye hazinesinden hiçbir şey vermeyeceksiniz” deyince Ömer ağladı ve o oğlanın başını okşadı, oğlanın elini tuttu ve mescide girip tellala “seslen” diye buyurdu. Tellal seslenince bütün sahabeler toplandılar.

Kısasü’l-Enbiyā, 93v/9-94r/1

Çeviriyazı

Kaçan Yusuf karındaşların kördi erse ol kılgan yawuzlukların sakındı, alarga aytayın,

tédi. Mevli taªālā köñlige saldı kim ey Yusuf olar aşlık algalı muñlug bolup keldiler, sen

işlerin āşkār kılsañ uwtangaylar, olarga aşlık bérgil sewünüp yansunlar, seniñ edgülikiñ

źāhir bolsun. Yusufga bu niyet hoş keldi, Yusuf alarnı kördi kamugları tofrakga bulganmış,

tonları arıgsız. Sordı: Kaydın kelip-siz, kimniñ oglanları turur-siz? Aydılar:

biz Kenªāndın keldük, Yaªkub yalawaç oglanları turur-miz, Kenªāndın kelür-miz. Aydı:

atañız tirig mü turur? Aydılar: tirig turur. Aydı: ne iş işleyür? Aydılar: yalawaç turur, Teñri

taªālāga kulluk kılur. Yusuf aydı: kimdin kimge yalavaç turur? Aydılar: Hakdın halkga

yalawaç turur. Yusuf aydı: Yalawaç ermiş. Mısr halkıga ne üçün yalawaçlık tegürmes?

Aydılar: Kenªānga takı Kenªān tegresindeki halkga yalavaçlık tegürür, takı közleri körmes

tédiler. Yusuf aydı: közleri nedin körmes boldı? Aydılar: Yusuf atlıg oglı bar erdi

anı yawlak söwer erdi, ol oglı gāyib boldı, anıñ üçün yıglamakdın közleri körmes boldı

tédiler. Ol Hālde Yusuf anı işitip nikāb içidin yıgladı.

Çeviri

Yusuf kardeşlerini görünce yaptıkları kötülükleri düşündü, “onlara söyleyeyim” dedi.

Mevla Teala gönlüne şöyle koydu: Ey Yusuf onlar buğday alacak kadar kederli geldiler,

sen yaptıklarını ortaya dökersen utanacaklar, onlara buğday ver, sevinip dönsünler, senin

iyiliğin ortaya çıksın. Yusuf’a bu niyet iyi göründü, Yusuf onları gördü ki hepsi toprağa bulanmış, elbiseleri pis. “Nereden gelmişsiniz, kimin oğullarısınız” diye sordu. “Biz

Kenan’dan geldik, Yakup peygamberin oğullarıyız, Kenan’dan geliyoruz” dediler. “Babanız

hayatta mı?” dedi, “Hayattadır.” dediler. “Ne yapıyor?” dedi, “Peygamberdir, Tanrı te

alaya kulluk ediyor” dediler. Yusuf “Kimden kime peygamberdir?” dedi, “Haktan halka

peygamberdir.” dediler. Yusuf “Peygamberse Mısır halkına niye peygamberlik yapmıyor?

dedi. “Kenan’a ve Kenan çevresindeki halka peygamberlik yapıyor, ayrıca gözleri görmüyor.” dediler. Yusuf “Gözleri neden görmez oldu?” dedi. “Yusuf adlı oğlu vardı, onu çok severdi, o oğlu kayboldu, onun için ağlamaktan gözleri görmez oldu.” dediler. Bunun üzerine Yusuf bunu işitip peçesinin altından ağladı.

Sözlük

Agah / haberdar, bilgili

Ayt- / demek, söylemek

Çın / gerçek

Dad / adalet

İleg / ön, ön taraf

Münadi / bağıran, tellal

Nareside / çocuk

Niteg / nasıl

Oram / sokak

Sıka / sıvazlamak

Tegre / etraf

Tegür / değdirmek, ulaştırmak

Uwtan / utanmak

Yalawaç / peygamber

Yawlak / çok

Yügür / koşmak

Ünite 3

Eski Anadolu Türkçesinin Oluşumu

Eski Anadolu Türkçesi (Eski Oğuzca)

10 yüzyıldan itibaren orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların Anadolu ve çevresinde geliştirdikleri edebi yazı diline Eski Anadolu Türkçesi diyoruz. 15. yüzyılın ikinci yarısına kadarki metinlerin dili bu şekilde adlandırılır.

Oğuzlar

Türkmen olarak da adlandırılan Oğuzların adı Orhun Yazıtlarında da geçmektedir.

Tarih sahnesinde ilk büyük başarıları 1040 yılında Gazneli Mahmud’u yenip Büyük Selçuklu Devleti’ni kurmalarıdır. Alparslan önderliğinde 1071’den itibaren Anadolu’ya giren Oğuzlar, ağırlıkla Moğol akınları sonucunda dağılmışlardır. Yıkılan Selçuklu devleti, Anadolu’yu Oğuz yurdu haline getirdi.

Çağataycadaki Oğuzca unsurlar üzerine Günay Karaağaç (Karaağaç 1997) ve Zeki Kaymaz (Kaymaz 2002), Harezm Türkçesindekiler üzerine Gürer Gülsevin (Gülsevin 2003) çalışmıştır.

Anadolu’da Oğuzcanın Yazı Dili Olma Süreci

Oğuzlar kendi lehçeleri ile eserler üretmişlerdir. Bize ulaşan en eski eserler: Behcetü’l-Hadaik fi Mev’izetü’l-Halaik, Ali’nin Kıssa-i Yusuf’u, Kudurî Tercümesi, Kitab-ı Feraiz.

Orta Asya lehçelerini temsil eden eski Oğuzca’nın özelliklerinden bazıları şunlardır:

1. Kelime başında, tıpkı Orta Asya’daki lehçeler gibi /m-/ ünsüzlü örnekler de vardır:

men ‘ben’, meŋiz ‘beniz’, munça ‘bunca’, vb.

2. Oğuzcada kelime başında /v-/ ile görülen bazı kelimeler Orta Asya’daki gibi /b-/’li

şekillerde de kaydedilmiştir: bar ‘var’, bar- ‘varmak’, bir- ‘vermek’

3. Oğuzcada başındaki /b-/ sesi düşmüş olan fiil Orta Asya’daki gibi de kullanılmıştır:

bol- ‘olmak’

4. Eklerin başındaki /G/ sesi pek çok örnekte Orta Asya lehçelerindeki gibi muhafaza

edilmiştir: yalgan ‘yalan’

5. Yükleme hâli eki bazı örneklerde +nI şeklinde de geçmiştir: cânumnı, bizni

Anadolu Selçukluları döneminde yazılan eserler hem az hem de nispeten basit içerikliydiler.

Yazarların kendi ağız özellikleri veya yaşadıkları kültür ortamının dili eserlere yansıyordu.

Hayati Develi, metinlerin dil özelliklerine bakarak Eski Anadolu Türkçesi döneminde en az 3 ana ağız grubu bulunması gerektiğini düşünmüştür Develi 2008):

1. Ağız Grubu: Kelime içinde ve sonunda –í- / -í; büyük ünlü uyumunun yaygınlığı; birinci kişi zamiri “ben”; benzetme edatı “gibi”;

2. Ağuz Grubu: Kelime içinde ve sonunda ħ değişmesi; büyük ünlü uyumunda bozulmalar; birinci kişi zamiri “ben”; benzetme edatı “bigi”

3. Ağız Grubu: Kelime başında ħ değişmesi, büyük ünlü uyumunda bozulmalar; birinci kişi zamiri “men” benzetme edatları olarak “kimi” ve “tek”

Eski Anadolu Türkçesi, Orta Türkçe döneminin en zengin eserler üretilen sahasıdır.

Behcetü’l-Hadayık Fi-Mev’izetü’l-Hakayık

Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından yararlanılarak Nâsırüddin b. Ahmed b. Muhammed tarafından telif edilmiştir. 13. yüzyıl başlarında yazıldığı tahmin ediliyor.

Mevlana Celaleddin Rumi

Eserleri: Mevlâna eserlerini (kendi döneminin edebî geleneğine uygun olarak) Farsça yazmıştır. Ancak eserlerinin içinde bazı Türkçe beyit ve ibareteler geçmektedir. Bu Türkçe beyit ve ibareler araştırmacılar tarafından bir araya toplanmış ve yayınlanmıştır.

Dîvân-ı Kebîr: Tasavvufî şiirleri konu alan bu dîvân, aruzun 24 bahrinde sanki 24 ayrı kitap gibi hazırlanmıştır. Farsçadır. İçinde, kasideler, gazeller ve diğer türde şiirler vardır.

Mesnevî: Mevlâna’nın en meşhur eseridir. Farsçadır. 25618 beyitlik bu eser İslam dünyasında yüzyıllardır okunagelmiştir.

Fîhi Mâfîh: Mevlâna’nın tasavvuf muhtevalı, dinî öğütler veren sohbetlerinin not edilmesiyle oluşturulmuştur.

Mektubât: Mevlâna’nın sonrada bir araya getirilen mektuplarıdır.

Mecâlis-i Seb’a: Mevlâna’nın yedi vaazını toplayan kitaptır.

Türkçe beyit ve ibareleri: Muhtelif eserlerinin içinde geçen ve araştırmacılar tarafından bir araya getirilmiş manzumelerdir.

Sultan Veled

Eserleri:

İbtidâ-Nâme: Sultan Veled’in yazdığı ilk mesnevidir. Veled-nâme adıyla da tanınan eser, 1291 yılında yazılmış olup içinde 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Sultan Veled’in kendisi hakkında da eserde bilgi bulunmaktadır.

Rebâb-Nâme: Sultan Veled’in yazılış sırasına göre ikinci mesnevisi Rebâb-nâme’dir.

Mevlânâ’nın Mesnevi’sin vezninde ve onun etkisi altında kalınarak yazılmış olan bu kısa mesnevide 162 Türkçe beyit bulunmaktadır

İntihâ-Nâme: Sultan Veled’in son mesnevisidir. İşlenen konular bakımından bir önceki mesneviye benzer. Ancak, bu eserin tamamı Farsçadır.

Divan: Değişik nazım şekilleri ile yazılmış dini-tasavvufi ve ahlâki şiirler yer alır. Hacimli bir eser olan Dîvân’ın gazeller bölümünde Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış mülemma manzumeler de bulunmaktadır

Ma ‘Arif: Sultan Veled’in dini, ahlâki öğütler veren son eseri Ma ‘arif ise mensur olarak yazılmıştır. Bu eser de Farsçadır.

Hoca Ahmed Fakih

Eserleri:

Çarh-nâme: 100 beyitlik bir manzumedir. Kaside şeklindedir. Din ve tasavvuf konularında yazılmış öğretici mahiyette bir eserdir.

Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-Şerîfe: Çarh-nâme’den daha hacimli 339 beyitlik bir manzumedir. Mesnevî tarzında yazılmıştır. Eserde Şam, Kudüs, Mekke ve Medine şehirleri ve orada gördükleri anlatılmıştır. 13. yüzyıl Türkçesinin nadir örneklerinden olmasından dolayı dil tarihinde önemli bir yeri vardır.

Yunus Emre

Eserleri:

Divan: Yunus’a isnat edilen şiirlerin sayısı çok fazla da olsa Divan’ında 400 şiir bulunmaktadır. İçindeki şiirlerin bir kısmı aruz bir kısmı da hece ile söylenmiştir. Divan’da ilahilerin çoğu dörtlükler şeklinde söylenmiş olmakla birlikte, gazel ve mesnevi türünde şiirleri de vardır.

Risaletü’n-Nushiyye: 1307-8 yılında yazılmıştır. Başında 13 beyitlik bir giriş bölümü vardır. Bunun arkasından kısa bir mensur bölüm gelir. Asıl bölüm ise 600 beyite yakındır.

Dinî-tasavvufi öğretici bir eser olduğundan dolayı Yunus Emre’nin diğer şiirlerinde görülen lirizm bunda yoktur.

Şeyyad Hamza

Eserleri:

Yûsuf u Zelihâ: Kaynağını Tevrat’tan alarak değişik biçimlerde hikâye edilen Yusuf ile

Züleyha manzumemeleri, İslâmi dönemde de Kuran-ı Kerim’deki şeklinden beslenerek pek çok esere konu olmuştur. İslami dönemde bildiğimiz en eski Yusuf u Züleyha Ali’nin

Kıssa-i Yusuf’udur. O eserin yazılış sahası tam olarak belirlenememektedir. Anadolu sahasında yazıldığı bilinen en eski Yusuf u Züleyha hikâyesi Şeyyad Hamza’nın yazmış olduğu eserdir. 1529 beyitlik bir mesnevi olarak kaleme alınmıştır.

Şiirleri: Hem aruzla hem de hece vezniyle yazdığı manzumeleri vardır. Manzumelerinde dörtlük, mesnevi, gazel, kaside olmak üzere değişik nazım şekillerini kullanmıştır.

Dâstân-ı Sultân Mahmûd: 79 beyitlik mesnevidir. Düşünce ve ifadesindeki olgunluk, şairin olgunluk dönemine ait olması gerektiğini göstermektedir.

Hoca Dehhani

Hoca Dehhani’yi de bilim dünyasına tanıtan Fuad Köprülü olmuştur. 20.000 beyitlik bir Selçuk Şeh-nâmesi yazdığı bilinse de o eser henüz bulunamamıştır.

Eserleri:

Şiirleri: Günümüzde sadece 10 kadar şiiri bulunabilmiştir.

Âşık Paşa

Asıl adı Alâeddin Ali’dir. 1272’de Kırşehir’de doğmuştur.

Eserleri:

Garîb-nâme: 1330 yılında yazılmıştır. 12.000 beyitlik bir mesnevidir. Dinî ve tasavvufi öğütler bulunan 10 baba ayrılmış bir ahlâk kitabıdır. Şair eserinde, devrin aydınlarının

Türk diline gereken önemi vermediklerinden yakınır. Millî dil ile bir edebiyat meydana getirmek isteyen Anadolu şairleri arasında çok önemli bir yeri vardır.

Fakr-nâme: 160 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Dinî ve tasavvufi içerikli öğretici bir eserdir.

Vasf-ı Hâl: 31 beyitlik küçük bir mesnevidir.

Hikâye: 59 beyitlik bir mesnevidir.

Kimyâ Risâlesi: Eserin Bu eserin Âşık Paşa ait olup olmadığı kesin değildir.

Risâle fî Beyâni’s-Semâ: Sadece “Osmanlı Müellifleri” adlı kitapta adı geçen bu eserin de Âşık Paşa ait olduğu şüphelidir.

Şiirleri: Âşık Paşa’nın bunların dışında çeşitli mecmualarda aruz ve hece ölçüsüyle yazılmış 60 kadar şiiri daha vardır.

Gülşehri

Eserleri:

Felek-nâme: Dinî içerikli, Farsça yazılmış bir mesnevidir.

Kerâmât-ı Ahî Evrân: Daha önce Feleknâme adlı kitabında işlediği bazı konuların genişletilerek oluşturulmuş bir mesnevidir. 167 beyittir. 1301’den sonra yazılmıştır.

Kudûrî Tercümesi: Henüz bulunamamış bir eseridir.

Arûz-ı Gülşehrî: Farsça olarak yazılmış 16 varaklık küçük bir eserdir.

Mantıkuttayr: Gülşehrî’nin ve o dönemin en önemli eserlerinden biridir. Ferîdüddîn-i

Attâr’ın aynı adı taşıyan Farsça eserinin özgün ve serbest bir dille Türkçeye yapılmış tercümesidir. 1317 yılında tamamlanmıştır. 4300 beyittir.

Hoca Mesud

Eserleri:

Süheyl ü Nev-bahâr: 1350’de yazılmıştır. 5568 beyitlik romantik bir aşk hikâyesidir.

Mesnevi türünde yazılmıştır. Yabancı unsurların fazla bulunmadığı, dil bakımından birçok arkaik unsur da barındıran, dönemin Türkçesinin bütün ses ve şekil özelliklerini içeren bir eserdir. Söz varlığı da son derece zengindir. Kendi dönemindeki diğer eserlere göre çok daha fazla Türkçe ağırlıklıdır.

Ferheng-nâme-i Sâ’dî Tercümesi: 1073 beyitlik bu mesnevi türündeki eser 1304’te yazılmıştır. Bu da Farsçadan tercümedir.

Kadı Burhaneddin

1345’te Kayseri’de doğmuştur.

Eserleri:

Dîvân: Bilinen tek eseri bu değerli Divan’ıdır. Eser, 1500 gazel, 119 tuyug ve 20 rubaiden oluşmaktadır. Dili, o dönemdeki diğer eserlere göre biraz daha fazla Anadolu dışı Oğuzcasının özellikleri göstermektedir.

Şeyhoğlu

Eserleri:

Marzubân-nâme Tercümesi (1389): Farsçadan tercümedir.1389’da kaleme alınmıştır.

Hayvan konulu hikâyelerdir. Kıssadan hisse özelliği taşıyan öğretici bir eserdir.

Hurşîd ü Ferahşâd: Süleyman Şah zamanında yazılmaya başlanmış ancak 1387 yılında tamamlanmıştır. 7903 beyittir. Anadolu halkının Türkçe konuşuyor olmasından dolayı kitabı Türkçe yazdığını belirtmiştir. Hurşid ile Ferahşad arasındaki aşkı anlatır.

Şeyhoğlu’nun bu eserini yazarken Şeh-name’den etkilendiği genel bir kanıdır.

Kenzü’l-Küberâ: 1401’de, Yıldırım Bayezid döneminde yazmıştır. Mensur ve manzum karışık bir eserdir. Padişah, bey, vezir, âlim ve kadılara dinî öğütler verir.

Dede Korkut Hikâyeleri

Hikâyelerde Oğuzların Gürcü, Abaza ve Trabzon Rumları ile savaşları ile Türk boylarının kendi aralarındaki iç savaşları anlatılır. İki yazması mevcuttur. Bunlardan biri Vatikan’da diğer ise Dresden’de bulunmaktadır.

Dede Korkut’ta toplam 12 hikâye vardır:

1. Dirse Han Oğlı Buğaç Han Boyı.

2. Salur Kazanuŋ İvi Yağmaladuğı Boy.

3. Kam Pürenüŋ Oğlı Bamsı Beyrek Boyı.

4. Kazan Big Oğlı Uruz Bigüŋ Tutsak Olduğı Boy.

5. Duha Koca Oğlı Delü Dumrıl Boyı.

6. Kaŋlı Koca Oğlı Kan Turalı Boyı.

7. Kazılık Koca Oğlı Yigenek Boyı.

8. Basat Tepegözi Öldürdügi Boy.

9. Begil Oğlı Emrenüŋ Boyı.

10. Uşun Koca Oğlı Segrek Boyı.

11. Salur Kazan Tutsak Oğlı Uruz Çıkarduğı Boy.

12. İç Oğuza Taş Oğuz Asi Olup Beyrek Öldürdügi Boy.

Ahmedi

Eserleri:

Dîvân: Yaklaşık 9000 beyti bulan bu eserde şair, çeşitli türde şiirler yazmış olmakla beraber en çok gazel türünü tercih etmiştir. Eser, şairin üstün edebî gücünü göstermektedir.

İskender-nâme: 8000 beyitten fazla bir manzumedir. 1390 yılında yazılmıştır. Mesnevi türünde bir eseridir. Eser, Büyük İskender’in hayatı etrafında gelişen olayları destansı bir tarzda anlatılır. Türk Edebiyatının ilk manzum İskender-nâme’sidir. İskender-nâme, daha önce birçok Fars şairi tarafından ele alındıysa da Ahmedî’nin bu eseri bir tercüme olmaktan öte telife yakın bir özellik taşır.

Cemşîd ü Hurşîd: 1403 yılında kaleme alınmıştır. Yaklaşık 5000 beyitten oluşan mesnevi türünde bir eserdir. 2700 beyitlik Farsça bir eserden yapılmış tercümedir. Tercüme ettiği eserin 2700 beyit olması, bunun kitabın da birebir tercüme olmaktan çok şairin katkılarıyla yarı telif bir nitelik kazandığını göstermektedir.

Tervîhü’l- Ervâh: Yıldırım Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’ın emriyle yazılmıştır.

10100 beyitlik bir mesnevidir. Tıbbi bir nasihat kitabı mahiyetindedir.

Bedâyi’i’s-Sihr fî San âyi’i’ş- Şi’r: Edebi sanatlarla ilgili bir eserdir.

Mirkâtü’l-Edeb: Aydınoğlu İsa Bey’in oğlu Hamza Bey için yazılmış Arapça-Farsça manzum bir sözlüktür.

Mîzânü’l-Edeb, Mi’yârü’l-Edeb: Bunlar da Hamza Bey için hazırlanmış birer Arapça ders kitabıdır.

Ahmed-i Dâî

Eserleri:

Türkçe Dîvân: Divan’ın Kahire’deki nüshasında 1885 beyit, Burdur’daki nüshasında ise

1535 beyit vardır. Değişik mecmualarda başka şiirleri de bulunmaktadır.

Çeng-nâme: 1446 beyitlik eser mesnevi türünde yazılmıştır. Bir Türk çalgısı olan çengin mahiyeti yer yer dinî, ahlakî ve tasavvufî motiflerle işlenir. Bu eser dâî’nin en özgün ve en güçlü eseri kabul edilmektedir.

Vasiyyet-i Nûşirevân: Mesnevi türünde yazılmış 115 beyitlik bir eserdir. Bir öğüt kitabı niteliğindedir.

Câmasb-nâme Tercümesi: 73 beyitlik küçük bir mesnevi olan bu eser, Hoca Nasir-i

Tûsî’nin aynı adlı eserinden Türkçeye çevrilmiştir. Yıldızname, falname türünden bir eserdir.

Farsça Dîvân: 1413 yılında Hayrettin Hacı Halil Bey’e kendi el yazısı ile sunduğu,

Farsça şiirlerinin toplandığı divandır.

Ukûdü’l-Cevâhir: Farsça manzum bir lügat olan ve aruzun esas bahirlerini gösteren bu eser 51 kıta ve 650 beyitten meydana gelmiştir. II. Murad’ın şehzadeliği döneminde kendisine sunmuştur.

Tercüme-i Tefsîr-i Ebü’l-Leys es-Semerkandî: Emir Sultan adına kaleme alınan bu tercüme, Anadolu sahasının bilinen ilk Kur’an tercümesidir. Eseri birebir tercüme etmemiş, başka kaynaklardan da yararlanarak âdeta yeni bir tefsir hâline getirmiştir. Esere eklediği 235 beyitlik manzum giriş kısmı ise tamamıyla kendi telifidir. Pek çok nüshası bulunan bu eserdeki dil son derece başarılıdır.

Tezkiretü’l-Evliyâ: II. Murad adına, Ferîdüddîn-i Attâr’ın aynı adlı eserinden yaptığı tercümedir. Bu da Anadolu sahasının bilinen ilk Tezkîretü’l- Evliyâ’sıdır.

Tercüme-i Eşkâl-i Nâsir-i Tûsî: Farsçadan tercüme bir eser olup yıldızlardan bahseder.

Ta’bir-nâme Tercümesi: Germiyanoğlu II. Yakup Bey’in işareti ile Farsçadan çevirdiği bir eserdir. Rüya yorumlarından bahseder.

Teressül: Edebiyatımızda “usul-i inşa” ve mektuplaşma türünün ilk örneklerindendir.

Özel ve resmî yazışma ve haberleşme kurallarını göstermek için kaleme a/lmıştır.

Miftâhü’l-cenne: Lülü Paşa adında bir zatın isteği üzerine Arapçadan Türkçeye çevirdiği bir eserdir. Ancak, Ahmed-i Dâî’nin elinde bu tercüme de telif özelliği kazanmıştır.

Cennet’e girmek için yapılması gerekenleri anlatır.

Tıbb-ı Nebevî Tercümesi: Umur Bey’in emriyle Türkçeye çevrilmiş bir eserdir. Hz.

Muhammed’in hadislerin dayandırılarak iki bölüm halinde hazırlanmış bir koruyucu hekimlik kitabıdır.

Vesîletü’l-mülûk li-ehli’s-sülûk: Ayete’l-kürsî’nin Türkçeye tercümesi olan bir eserdir.

Hatiboğlu

Eserleri:

Bahrü’l-Hakâyık: 1359 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Hacı Bektaş-ı Velî’nin

Arapça mensur bir eseri olan Makâlât’ının manzum bir tercümesidir. 1409’da Dulkadiroğlu Garsuddin Halil Bey’in oğlu Nâsıruddin Mehmed Bey’e sunmuştur.

Letâyif-nâme: 3910 beyitlik mesnevi türünde bir eserdir. Arapça mensur bir Sûre-i

Mülk Tesfîri’nin 1414 yılında yapılmış manzum tercümesidir.

Ferâh-nâme: Arapçadan Türkçeye çevrilmiş yüz hadis tercümesidir. 6093 beyitlik eser manzum olup dinî ve ahlaki öğütlerle öğretici bir özellik taşır. 1426 yılında tamamlayıp

II. Murad’a sunmuştur.

Süleyman Çelebi

Eserleri:

Mevlîd: Bilinen tek eseridir. Batini görüşler ile ehl-i sünnet arasındaki çekişmelerin olduğu dönemde ehl-i sünnetin yanında yer almıştır. 732 beyitlik eserini 1409’da tamamlamıştır.

Şeyhî

Eserleri:

Dîvân: Küçük bir divandır. 2 müstezad, 20 civarında kaside, 200 kadar gazel, terkib-i

bend ve terci-i bend bulunmaktadır.

Har-nâme: 126 beyitlik bir mesnevidir. Hiciv edebiyatımızın en iyi örneklerindendir.

Hüsrev ü Şîrîn: 6944 beyitlik bu mesnevi II. Murad’ın tahta çıkışıyla birlikte yazılmaya başlanmıştır. Eseri bitiremeden de Şeyhî vefat etmiştir. Doğu Edebiyatının meşhur klasik aşk hikâyesini konu almıştır.

Hakîkî

Eserleri:

Dîvân: 350 varaklık büyük bir divandır; münacat ve tevhid ile başlayıp tasavvufi neşveleri terennüm eden değişik başlıklardaki şiirlerle devam eder.

Muhabbet-nâme: Eser toplam 175 varaktan oluşur. Mesnevi türünde tasavvufi muhtevalı bir eserdir.

Metâli’u’l-İmân: Bir görüşe göre Sadreddin Konevi’nin Metâli’u’l-İmân adlı tasavvufi Farsça risalesinin bir tercümesidir. 26 varaktır. Bir Fatiha, üç matla’ ve bir hatime üzerine kurulmuştur.

Tasavvuf Risalesi: Metâli’u’l-İmân adlı eserin içinde bulunduğu yazmanın 26b/57a

varakları arasında bulunan aynı yazı ve aynı üslupla kaleme alınmış bu eserin Yûsuf

Hakîkî’ye ait olması kuvvetle muhtemeldir.

Dil Özellikleri

1. Bazı metinler harekeli, bazıları ise harekesiz yazılmıştır. Sadece bazı yerlerin harekelendiği metinler de vardır.

2. Arapça ve Farsça kelimeleri özgün imlaları ile yazmak genel bir kuraldır.

Çok nadir olarak özgün şekle uymayan yazımlar da görülebilir.

3. Kelime başında /a/ ve /e/ sesleri için elif (ا) kullanılır.

4. Kelime başındaki /ı/ ve /i/ sesleri bazen sadece elif (ا) ile bazen de elif-ye (اي ) ile yazılmıştır.

5. Kelime başındaki /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesleri bazen sadece elif (ا) ile bazen de elif-vav (او ) ile yazılmıştır.

6. Kelime içinde /a/ ve /e/ sesleri için harf kullanılmayan örnekler de vardır, kullanılan örnekler de vardır. Eğer harf kullanılmışsa bazen he (ه) bazen de elif (ا) tercih edilmiştir.

7. Kelime içinde /ı/ ve /i/ sesleri için bazen ye (ي) kullanılmış bazen de harf yazılmamıştır.

8. Kelime içinde /o/, /ö/, /u/ ve /ü/ sesleri bazen vav (و) ile bazen de harfsiz yazılmıştır.

9. Kelime sonunda /a/ ve /e/ sesleri genellikle he (ه) bazen de elif (ا) ile yazılmıştır.

10. Kelime sonunda /ı/ ve /i/ sesleri ye (ى) harfi ile yazılır. Çok seyrek olarak kelime sonunda /ı/ veya /i/ seslerinin herhangi bir harf ile yazılmamış olduğu örnekler de vardır.

11. Kelime sonunda /u/ ve /ü/ sesleri vav (و) ile yazılır.

Nadiren, Arapçadaki kelime sonu uzun /u/ ünlülerinin yazılışı gibi, vav-elif (وا ) ile yazılmış olan örnekler de vardır.

12. Sonu /en/ sesleri ile biten bazı kelimelerin, Arapçadaki tenvin ile yazıldığı da olmuştur.

13. Bazı ünsüz sesler Arapçada olmadığı için Arap alfabesinde de onların harfi yoktur

(p, ç, ŋ, ç gibi). Farslar ve Türkler kendi dilleri için Arap alfabesini kullanırken bu seslere karşılık yeni harfler de yaratmışlardır (/p/ için üç noktalı be; /ç/ için üç noktalı çim, gibi).

Bu yüzden /p/, /ç/, /ŋ/ gibi sesler için EAT’de farklı yazımlarla karşılaşılmaktadır.

/p/ sesi için bazen be (ب) bazen de pe (پ) yazılmıştır.

/ç/ için bazen cim (ج) bazen çim (چ) kullanılmıştır.

/ŋ/ için sadece kef (ك) kullanılması genel bir kuraldır. Bazı metinlerde kef harfinin üzerine “üç nokta” konulduğu da olmuştur. Orta Asya Türk yazı dili geleneğinde bu ses nun-kef (نك ) ile yazılmaktaydı. EAT metinlerinde o kullanış yaygınlaşmamşsa da özellikle “taŋrı” kelimesi yazılırken nun-kef kullanılmış örnekler de bazı metinlerde görülmektedir.

14. Kelime başındaki /s/ ünsüzü, ince ünlülü kelimelerde sin (س) ile yazılır. Kalın ünlülü kelimelerde ise sad (ص) ile yazılan örnekler de vardır, sin ( س) ile yazılanlar da vardır

15. Eski Uygur Türkçesinde bazı ekler kelimeden ayrı olarak yazılıyordu. Aynı yazım geleneği Orta Asya Türk lehçelerinin Arap harfleriyle yazılmaya başlandığında da devam ettirilmişti. O yazım geleneği, Anadolu’daki Oğuzların yazdığı bazı metinlerde de görülmektedir

16. Edatlar kelimelerden ayrı yazıldığı hâlde, çok seyrek olarak kelimeye bitişik yazıldıkları da olmuştur.

Ünite 4

EAT Ses Bilgisi / Şekil Bilgisi

Ünlüler

Türkçedeki 8 ünlü fonemini göstermek için Arap harflerinde sadece 3 harf bulunmaktadır: elif (ا): /a/, /e/; ye (ى): /ı/, /i/; vav (و): /o/, /ö/, /u/, /ü/.

Ünlü Uyumları

Kalınlık Uyumu ve İncelik Uyumu

Türk dilinin Köktürkçeden beri izlenebilen en sağlam ünlü uyumu budur.

Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu

EAT metinlerinin ünlüler açısından en karakteristik özelliği, dudak (düzlük-yuvarlaklık) uyumunun tam olmamasıdır.

Kapalı /é/ sesini Arap harfli yazmalarda tespit etmek zordur. Ancak, bugün /e/ ile kullanılan bazı kelimeler EAT metinlerinde /i/ olarak yazılmıştır.

Ünlü Düşmesi

Orta hecedeki vurgusuz dar ünlülerin düşmesi Türkçe için bir genel eğilimdir.

Ünlü Geçişmesi

Biri ünlüyle biten arkasındaki de ünlüyle başlayan iki kelime bir araya gelince ünlüler kaynaşır

Ünsüzler

Ünsüz Türleri

Günümüz Türkiye Türkçesi yazı dilinde kullanılan ünsüzler EAT metinlerinde de vardır. Bunlara ek olarak, bir de bugün sadece bazı ağızlarda korunmuş olan /ŋ/ ünsüzü (damak n’si) bulunmaktadır. Hem bazı kelimelerde hem de bazı eklerde geçmektedir

Ünsüz Uyumları

Köktürkçede, ötümlülük-ötümsüzlük bakımından ünsüzler arasında bir uyum yoktu.

EAT metinlerinde de bu uyum görülmez.

Ötümlüleşme

EAT döneminin ünsüzler bakımından en karakteristik değişmesi kelime başında ve iki ünlü arasında /t/, /k/ ve /ç/ ünsüzlerinin ötümlüleşme eğiliminin yaygın olmasıdır.

d < t

Kelime başında: Eski Türkçedeki kelime başı /t/’leri, XI. yüzyıldan beri Oğuzcada /d-/ olmaya başlamış idi. Bu ötümlüleşme EAT dönemi eserlerinde oldukça yaygınlaşmış bir eğilimdir. Bugün bile /t-/ ile kullandığımız pek çok kelime EAT metinlerinde /d-/ ünsüzü ile yazılmıştır.

g < k

Kelime başında: İnce ünlülü kelimelerde bu ötümlüleşme gerçekleşmiş, kalın ünlülü kelimelerde ise gerçekleşmemiştir.

c < c

Alfabe bu değişmenin durumunu anlamamızı zorlaştırmaktadır.

Sızıcılaşma

v < b

Kelime başında: Köktürkçedeki kelime başı /b-/ ünsüzleri daha sonraki dönemlerde büyük çoğunlukla devam etmiştir. Oğuzcada ise 3 kelimenin başında bu ünsüz sızıcılaşarak

/v-/ hâline gelmiştir. O kelimeler EAT’de de /v-/ iledir

Kelime içinde: Köktürkçede kelime içindeki /b/ ile yazılan sesler Uygurca döneminden itibaren /v-/ ile yazılmıştır. EAT’de de o sesler /v-/ ile kullanılmıştır.

y < d

Kelime içinde: Köktürkçede ünlüden sonra gelen /d/ ünsüzü XI. yüzyıldan itibaren birçok lehçede sızıcılaşarak /y/ hâline gelmiştir. EAT’de de o durumlarda /y/ olmuştur.

ħ < k

EAT’de bu sızıcılaşma yoktur. Sadece birkaç kelimede gerçekleşmiştir ve o kelimeler günümüz Türkçesinde de /h/ ile söylenmektedir

ş < ç

Kazak, Karakalpak ve Nogay lehçelerinde her şartta meydana gelen bu değişme Oğuzcanın ağızlarında sadece kapalı hece sonu durumunda iken gerçekleşmektedir. EAT metinlerinde bu sızıcılaşma yoktur.

Dudaklılaşma

v < g

Bünyesinde dudak ünlüsü bulunduran bazı kelimelerdeki damak ünsüzleri dudaklılaşarak /v/ hâline gelmiştir

m < ŋ

İlgi ekinin unundaki ŋ sesi, 1. kişi zamirlerinin çekiminde, kelime başındaki /b/ dudak ünsüzünün de etkisi ile dudaklılaşarak kurallı bir şekilde /m/ olmuştur

Genizleşme

m < b

Eğer kelimenin bünyesinde bir geniz ünsüzü varsa, yakınındaki bir ünsüzü genizleştirebilir. Bu tür genizleşmeler Türkiye Türkçesinde de EAT döneminde de yoktur. Anadolu sahası dışındaki lehçelerin karakteristik özelliğidir. Ancak EAT dönemi metinlerinin bazılarında nadiren bu tür genizleşmeye uğramış kelime örnekleri görülebilir.

Ünsüz Düşmesi

Kelime başında Ø- < b-

Köktürkçedeki bol- fiilinin başındaki ünsüz diğer lehçelerde korunmuş olmasına rağmen Oğuzcada kaybolmuştur. EAT metinlerini diğer Orta Türkçe lehçelerinden ayıran en önemli özelliklerden biri de bu kelimede /b-/ düşmesinin gerçekleşmiş olmasıdır.

Kelime başında Ø- < y-

Kendinden sonra dar ünlü bulunan kelime başı /y-/ ünsüzü Oğuzcada düşebilmektedir. Azerbaycan sahasında çok yaygın olan bu düşme, Anadolu sahasında sadece bazı kelimelerde gerçekleşmiştir. Ancak gerek günümüz Türkiye ağızlarında gerekse EAT dönemi metinlerinin bazılarında nadiren de olsa başka bazı kelimelerde de bu düşmeler görülmektedir.

Ünsüz Türemesi

v- < Ø-

Köktürkçedeki ur- fiilinin başında Oğuzcada bir /v-/ ünsüzü türemiştir. EAT metinlerine çoğunlukla Köktürkçedeki gibi ur- şekli geçse de bazı metinlerde türeme olmuş şekli de kullanılmıştı

Ünsüz İkizleşmesi

Birkaç kelimede görülür.

Ünsüz Tekleşmesi

Arapça ve Farsça kelimeler özgün şekilleriyle yazılıyor da olsa, bazı kelimelerdeki ikiz ünsüzler tekleşmiş ve bu durum yazıya da yansıtılmıştır.

Hece Tekleşmesi

Yanyana bulunan benzer veya aynı hecelerden birinin söylenişten kalkması şeklinde oluşan bu değişme belirli kelimelerde gerçekleşmiştir.

Göçüşme

Bu tür göçüşmeler Anadolu sahası dışındaki Oğuzcalar için karakteristiktir. Ancak birkaç tane EAT metninde nadiren de olsa ünsüz göçüşmesine uğramış örneğe rastlanmaktadır.

ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Çekim Ekleri

İsim Çekimi

Çokluk

Eski Anadolu Türkçesinde de çokluk yapmak için +lAr (+lar / +ler) eki kullanılır. Günümüz Türkçesindeki farklı işlevleri EAT metinlerinde de görülmektedir.

İşlevleri:

Kök veya tabanları çokluk yapar.

İsimleri sınıf veya familya anlamında kategorize eder.

Zarf türünden kelimelere eklenerek bugün +lArI eki ile kullandığımız zarflar yapar.

Türk dilinde sayı sıfatlarından ve topluluk bildiren isimlerden sonra gelen kelimeler çokluk eki almazlar. Fakat EAT.’de az da olsa bu durumlarda da +lAr ekinin kullanıldığı görülmektedir (saŋa bir kaç ögütler vireyin ben).

İyelik Ekleri

EAT.’deki iyelik ekleri hem Eski Türkçedeki şekillerle hem de günümüz Türkiye Türkçesindeki şekillerle aynıdır.

İyelik eklerinin üzerine hâl ekleri geldiğinde de durum TTk.’den farklı değildir.

Hâl Ekleri

Yalın Hâl (nominative)

Yalın hâl eksizdir.

İlgi (Tamlama) Hâli (genetive): Ekin ünlüsü dâimâ dar-yuvarlaktır, ‘dudak uyumu’na uymaz. Ünsüzle biten kelimelerden sonra +Uŋ, ünlüyle biten kelimelerden sonra +nUŋ şeklinde eklenir. Hem Türkiye Türkçesi ile hem de Köktürkçe ile aynıdır.

+(n)Iŋ eki getirilmeden de “belirtili isim tamlaması” yapılabilmektedir.

Taradığımız metinler içinde ‘tamlama ekinin, iyelik eki almış kelimelere pek az eklendiğini’ gördük.

Yükleme Hâli (accusative)

+(y) I

Ünlüsü kurallı olarak “dar-düz”dür (+ı, +i, +yı, +yi). Diğer Orta Türkçe lehçelerinde bu ek değil de +nI eki karakteristik hâle gelmiştir.

EAT’deki ek, Köktürkçede isimlere gelen +(I)G ekinin devamı olarak düşünülmektedir.

EAT. devresinde, iyelik eki almış isimlerin de +(y)I ekini almaksızın belirli nesne oldukları görülür.

Yönelme Hâli (dative)

+ (y) A

Eski Türkçedeki +KA yönelme hâlinin başındaki ünsüz önce ötümlüleşerek +GA olmuş, daha sonra Oğuzcada kapalı heceden sonra gelen hecelerin başındaki /G/ ünsüzleri yutulup kaybolurken yönelme hâli eki de +A şekline girmiştir. Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya bir de /y/ ünsüzü girer.

Diğer Orta Türkçe lehçeleri ile günümüzde Oğuzca olmayan lehçelerde ise ünsüzünü de koruyarak +KA şeklinde yaşamaktadır.

Bulunma Hâli (locative)

+ d A

Ünsüz uyumuna uymaz. Sadece ötümlü olarak +da / +de şeklinde eklenir.

Ayrılma Hâli (ablative)

+ d A n

Ünsüz uyumuna uymaz. Sadece ötümlü olarak +dan / +den şeklinde eklenir. Köktürkçede hem bulunma hâli hem de ayrılma hâli için +dA eki kullanılmakta idi. Daha sonraki dönemlerde bulunma hâli devam ederken ayrılma hâli için bir yandan +dAn diğer yandan

+dIn eki ortaya çıktı. Oğuzca, dolayısı ile EAT, +dAn şeklini kullandı. Orta Türkçe döneminde Anadolu sahası dışındaki lehçelerin metinlerinde ise +dIn da yaygınlık kazanmıştı.

Orta Türkçede Anadolu sahası dışındaki lehçelerde görülen +dIn eki, EAT metinlerinde seyrek olarak geçmiştir.

Vasıta Hâli (instrumental)

+ (I) n

Köktürkçede işlek olan vasıta hâli eki +In, bugünkü Türkçede terk edilmiştir.

+(I) l A

‘ile’ edatının ekleşmiş şeklidir. +(I)lA olabildiği gibi, ünlülerle biten kelimelerden sonra

+yIlA şeklinde de görülebilir.

birle

‘bir+le’ yapısındadır. Edat olarak kullanılır.

+lA

‘ile’ edatının ekleşmiş hâlinden ayrı bir şekildir. zarflar oluşturur.

Eşitlik Hâli (equative)

+ C A

Ünsüz uyumana uymaz. ‘... kadar’ anlamında kullanılır. ‘... olarak’ anlamında kullanılabilir. ‘... +(y)A göre’ anlamını verir. ‘... gibi’ anlamında kullanılabilir.

İsim Hal Ekleri ve Birbirlerinin Yerine Kullanılışı

Bir hâl eki, belirli bir tarihî dönemde veya belirli bir lehçede, diğer bir dönem veya lehçeye göre farklı kullanımlar gösterebilmektedir.

Metinler incelendiğinde hâl eklerinin Türkiye Türkçesi yazı diline göre farklı kullanımları şöyle bir tabloyla gösterilebilir:

Aitlik Eki

+KI

Hem +dA bulunma hâli eki üzerine hem de doğrudan kök veya tabanlara eklenebilmektedir. Büyük ünlü uyumuna girmez.

Fiil Çekimi

Fiil Zamanları

Gelecek Zaman için, -(y)A; -(y)AsI; -(y)IsAr; -(y)AcAK, -dAçI, -sA gerek

Duyulan / Farkına Varılan Geçmiş Zaman

Geçmişte cereyan eden bir oluş veya kılışın bizzat görülmediği, başkası tarafından nakledildiği durumlarda bu zaman kullanılabilir. İfadesinde rivayet anlamı bulunur. Asıl eki -mIş‘tır ve dâima ‚düz-dar ünlü‘ ile kullanılır.

-mIş ekinin bir görevi de, önceden vuku bulmuş, fakat söyleyen tarafından sonradan farkedilmiş ya da görülmüş bir oluş ve kılışı bildirmektir. Bu fonksiyon için -(y)Up dur(ur) eki de kullanılmaktadır.

-mIş

2. teklik kişi –mIşsIn.

2. çokluk kişi –mIşsIz.

3. teklik kişi –mIş.

3. çokluk kişi –mIşlAr.

- (y)Up dUr(U)r

-(y)Up zarf-fiil eki ile dur(ur) bildirme şeklinin birleşmesinden meydana gelmiştir. Bugün yazı dilimizde bulunmayan bu yapıyı, Türkiye Türkçesine daha ziyâde “-mIş+kişi” veya “-mIştır” olarak aktarabiliriz.

2. teklik kişi: -(y)Up durursın.

3. teklik kişi: -(y)Up dur(ur) .

3. çokluk kişi: -(y)Up dururlar.

Görülen Geçmiş Zaman

Bu zamanın asıl eki “-d+kişi” dir. 1. kişi için “-mIş+kişi” de kullanılmaktadır. Nâdiren de olsa 1. kişi için “-(y)Up durur+kişi” eki de görülmektedir.

– d+kişi

Ekin ünsüzü dâimâ d‘dir.

1. teklik kişi -dUm

1. çokluk kişi -dUK

2. teklik kişi -dUŋ

2. çokluk kişi -dUŋUz

3. teklik kişi -dI

3. çokluk kişi -dIlAr

-mIş

Bu ek, 1. kişiler için kullanıldığında “Görülen Geçmiş Zaman” ifade edebilir.

1. teklik kişi -mIşvAn / -mIşvAnIn / -mIşAm

1. çokluk kişi -mIşUz

Geniş Zaman

- (V) r

Türk dilinde -(V)r ekinin ünlüsünün hangi şartta hangi nitelikte geleceği konusu başlı bir başına meseledir.

1. teklik kişi -(V)r men/ -(V)rvAn/ -(V)rvAnIn/ -(V)rvAm/ -(V)rIn/-(V)rAm

1. çokluk kişi -(V)rUz

2. teklik kişi -(V)rsIn

2. çokluk kişi -(V)rsIz

3. teklik kişi -(V)r

3. çokluk kişi -(V)rlAr

- (y) A

1. teklik kişi -(y)Am

1. çokluk kişi -(y)AvUz

2. teklik kişi -(y)AsIn

2. çokluk kişi -(y)AsIz

3. teklik kişi -(y)A

3. çokluk kişi -(y)AlAr

Şimdiki Zaman

- (V) r

1. teklik kişi -(V)rvAn / -(V)rvAm/ -(V)rvIn -(V)rAm

1. çokluk kişi -(V)rUz

2. teklik kişi -(V)r sen / -(V)rsIn

2. çokluk kişi -(V)rsIz

3. teklik kişi -(V)r

3. çokluk kişi -(V)rlAr

-(y) A

2. teklik kişi -(y)AsIn

-(y) V Turur

3. kişi tekilik -(y)V Turur

-(y) A yor(ur)

1. çokluk kişi -(y)A yoruruz

3. teklik kişi -(y)A yor(Ir)

Gelecek Zaman

1. -(y)A; 2. -(y)IsAr; 3. –sA 4. -(y)AcAK

- (y)IsAr

EAT.’de en işlek gelecek zaman eki budur.

1. teklik kişi -(y)IsArvAn / -(y)IsArvAnIn / -(y)IsArIn / -(y)IsArAm

1. çokluk kişi -(y)IsArUz

2. teklik kişi -(y)IsArsIn

2. çokluk kişi -(y)IsArsIz

3. teklik kişi -(y)IsAr

3. çokluk kişi -(y)IsArlAr

- (y)A

1. teklik kişi -(y)Am

1. çokluk kişi -(y)AvUz

2. teklik kişi -(y)AsIn

2. çokluk kişi -(y)AsIz

3. teklik kişi -(y)A

3. çokluk kişi -(y)AlAr

- (y)AcAK

1. teklik kişi -(y)AcAGIn

2. teklik kişi -(y)AcAKsIn

2. çokluk kişi -(y)AcAsIz

- sA gerek

1. teklik kişi -sAm gerek

1. çokluk kişi -sAvUz gerek

3. teklik kişi -sA gerek

3. çokluk kişi -sAlAr gerek

Ünite 5

EAT Şekil Bilgisi II

KİPLER, FİİLLERİN BİRLEŞİK ÇEKİMİ, FİİLİMSİLER, YAPIM EKLERİ

Fiil Kipleri

İstek-Emir Kipi

Aynı ek, hem emir, hem istek, hem gereklilik vs. bildirebilmektedir. Bunların farklı fonksiyonlar ifade edebilmesi, ancak; 1. cümledeki diğer kelimelere; 2. kişiler arasındaki hissî ve hiyerarşik ilişkilere; 3. vurgu ve tonlamaya; 4. isteğin gerçekleşmesi için gereken zamana; 5. isteğin derecesine; 6. isteğin gerçekleşmesi için müsamaha ve mecburiyete, göre değişmektedir.

“-sA Dilek-Şart” eki, şart bildirdiği durumlarda “kip” özelliği değil de “zarf-fiil” özelliği taşımaktadır.

- (y) A

1. teklik kişi -(y)AvAn / -(y)AvAm / -(y)Am / -(y)AyIn / -(y)AyIm

a. dilek-istek bildirir: süçü içevem süçü delü olavam delü

b. tavsiyede gereklilik bildirir (özellikle ne soru kelimesi ile birlikte kullanılınca): ilâhî alnında ne yazayın didi

c. tercih bildirir: senüŋ etüŋden ogul yiyeyin mi yohsa sası dinlü kâfirüŋ döşegine gireyin

mi

ç. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): ammâ ben bu ılanı gerek

bâgubân eliyile öldürem

1. çokluk kişi -(y)AvUz / -(y)AlUm

a. dilek-istek bildirir: bir zamân yatalum uyuyalum

b. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): gerek ki aŋa ölince tapavuz

/ yaramazlık kapusın yapavuz biz

2. teklik kişi -(y)AsIn

a. dilek-istek bildirir: hemîşe saltanat tahtında pâdişâh olasın turasın didiler

b. emir bildirir: hak te’âlâ eydür yâ muhammed hâcetüm oldur kim benden çok nesne

dileyesin

c. istek yolu ile gereklilik bildirir: yûsuf kavlinde mâl yidi bâre idesin üç bâre arslıka viresin ve oglına viresin

ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: iki ‚âlem eger sinüŋ olursa / koyasın‚âlemi anı

dutasın

d. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): gerek kim beni hazrete

kavuşdurasın

e. serbestlik verildiğini bildirir: gele sen bunda saŋa neŋ garazum yok işidür sen / kala

sen anda yavuzdur yalıŋuz kanda kalur sen

2. çokluk kişi -(y)AsIz

a. dilek-istek bildirir: esen kaluŋ gönüldük hayr ile biz / nasîb ola varasız dahı hem siz

b. istek yolu ile gereklilik bildirir: ammâ sizden dilerem kim benüm vasiyyetüm

saklayasız ve bilesiz kim yigrek gül göŋül gülistânında açılur

c. emir yoluyla gereklilik bildirir: tâ ola kim sakınasız yimekden içmekden cimâ‘ itmekden

dahı taŋrıdan korkasız

d. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): gerek kim ferrûha gösderdesiz

yüz

3. teklik kişi -(y)A

a. dilek-istek bildirir: anı taŋrı‚aşkına kılgıl revâ / hak zamâne şerrini senden sava

b. şart bildirir (her kim veya kaçan, kaçan kim sözleri ile kurulan birleşik cümlelerde):

her kim gendü kavmin agırlaya gendüzin agırlamış olur

c. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında): pes pâdişâh gerek kim taŋrı buyrugına uya ve kur‘ânı îmân idine

3. teklik kişi -(y)AlAr

a. dilek-istek: yine işit resûlüŋ hâlin iy cân / o kâfirler dilerler dökeler kan

-s A

Şart bildirdiği sürece esas cümlenin yüklemi olamayan ve bu yüzden bir kip özelliği taşımayan -sA eki, sadece dilek-istek bildirdiği örneklerde asıl cümlenin yüklemi olabilmektedir.

1. teklik kişi -sAm

a. dilek-istek bildirir: gücüm yitse iletsem aŋa ben de

b. gereklilik bildirir (-sAm gerek yapısında olanlarda): senüŋle meşveret kılsam gerekdür

1. çokluk kişi -sAvUz

a. dilek-istek bildirir: gamzenüŋ zahmın görüp yoluŋda yüz döndürsevüz

2. teklik kişi -sAŋ

a. gereklilik bildirir (-sAŋ gerek yapısında olanlarda): bir kaç haslet birle ârâste olsaŋ gerek

3. teklik kişi -sA

a. dilek-istek bildirir: kamu muhammed ümmetine okısa bizni du‘âdan unutmasa

inşaallah

b. gereklilik bildirir (-sA gerek yapısında olanlarda): müslümânum diyen kişi şartı nedür bilse gerek

Kişiler İçin Özel Eklerle Yapılan

-GIl

2. teklik kişi

a. dilek-istek bildirir: aytdum iy pertev-i hak dutgıl elüm

b. duâ yoluyla istek bildirir: …günâhlardan arıtgıl, …ilâhî bu kulunuŋ sinini nûrlandurgıl

c. tavsiye bildirir: anı algıl dahı talak yirine baglagıl

d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: yidürgil hak yolına dünyâda nân

e. emir bildirir: beg eyitdi eyitgil

-Ø (eksiz)

2. teklik kişi

a. dilek-istek bildirir: kerem göster ki sultân-ı keremsin

b. duâ yolu ile istek bildirir: rahmet eyle yâ ilâhî rabbenâ

c. tavsiye bildirir: imdi gel‚akluŋı der gendüzüŋe

ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: sözüm işit öğüdüm dut top elden

d. emir bildirir: bir sâlih kişi bir câriye satun aldı meger ol câriye zâhidlerdendi efendisi

eyitdi iy câriye bu gün yun arın

- (U)ŋ ~ - (U)ŋUz

Aslında -(U)ŋ eki 2. çokluk kişiyi göstermek için yeterlidir. Ayrıca -(U)ŋUz şeklinde genişletilmesi, saygı ve incelik ifadesi kazandırmak için olmalıdır. Bu yüzden, -(U)ŋUz kullanılışında, emir fonksiyonu beklenemez.

2. çokluk kişi

a. emir bildirir: varuŋ avlaŋ getürüŋ kurdı ele

b. dilek-istek bildirir: cuhûd eyder işidüŋ göŋül ne diler

c. yalvarma yolu ile istek bildirir: âciz kalmışuz bizi esirgeŋüz…

ç. tavsiye bildirir: kaçan aşuŋuza siŋek düşse aşa tamâm baturuŋuz iki kanadın bile andan çıkarup yabana atuŋuz

d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: koŋ savaşı siz bugün şeytân başını dögüŋ

e. serbestlik verildiğini bildirir: iy mü’minler yiŋüz kim halk toydugı vaktın siz aç

olurduŋuz

- sUn / - sUnlAr

3. teklik kişi -sUn

a. dilek-istek bildirir: dir aŋa ‘âşık olan gelsün baŋa

b. temenni bildirir: …ör olsun dostlarum beni götürüp uçdıgı-yiçün didi

3. çokluk kişi -sUnlAr

a. emir bildirir: hak te’âlâ eyitdi bu dört ayı oruc dutsunlar

b. dilek-istek bildirir: şeyh eyitdi iy şâh buyur bir legençe getürüp suyıla toldursunlar

c. müsaade-icâzet bildirir: üçer gün tahta geçüp pâdişâhlık eylesünler hüküm hükümât ellerinde olsun ne dilerse eylesünler

Fiillerin Birleşik Çekimi

Hikâye Çekimleri

Zaman eklerinin üzerine i- fiili ve d+kişi getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, çoğunlukla, iç hecede kalmış olmasından dolayı kaybolmuştur.

a. -mIş(i-)d+kişi / -(y)Up dur(ur)(i-)d+kişi

bu medhi çûn hakınca diŋlemişdüm / aluban hem bilemce gizlemişdüm

b. -mAdUKdI

veli cânuma irmedükdi eli / o câna açmadukdı kimse yolı

c. -dUG+kişi yogıdı

anuŋ gibi gökçek sûretlü kişi hiç gördügümüz yogıdı

ç. -mIşlAr degül idi

cühûtlar kamusı aŋa bakadururdı ve hergiz anuŋ gibi görmişler degül idi ve anun yiyisinden görklü yiyi bulmışlar degül idi

Görülen Geçmiş Zamanın Hikâyesi

-d+kişi (i-)dI

okıdumdı ferhengnâme sözin, dir imiş ben döşedidüm döşeği, gözgüye bakdıyıdı yûsuf meger

Geniş Zamanın Hikâyesi

a. -(V)r (i-)d+kişi

hakkile söz söyleşürdüm ben dahı, ki anuŋ ümmetidük namâz kılarduk oruc dutarduk taŋrıyı birlerdük

b. -(y)a (y~yI)d+kişi

yohsa ben ölmege râzı olaydum anı aç komayaydum

Şimdiki Zamanın Hikâyesi

a. -(V)r (i-)d+kişi

ka’beyi tavaf iderdüm bir kişi gördüm, bir gün ibn-i ‘abbâs ile otururduk

b. -(y)A dur(ur) (i-)d+kişi / -(y)A yorur (i-)d+kişi

Bunların örneği yok denecek kadar azdır.

dilkü eyitdi benden neye ürkersin şol aradan geçeyorurdum, elinde oynaduriken düşürdi derhâl bir ördek anı yutdı hoca anı göre dururdı

Gelecek Zamanın Hikâyesi

a. -(y)IsAr (i-)d+kişi

ol yûnus balık karnında tesbîh idici degülmisse ‘izzetüm hakkı tâ kıyâmete degin balık

karnında kalısardı

b. -(y)A (i-)d+kişi

şâh bakup gördi kim nîl deŋizi öyle taşup gelür ki bu resme gelürse mısır şehrini bir bunca gibi hây götüreydi

İstek Kipinin Hikâyesi

a. -(y)A (i-)d+kişi

ilâhî üzerüme kocam hakkı olmasadı gündüz dahı saŋa 'ibâdet ideydüm gice vü gündüz senüŋ kulluguŋda olaydum

Rivayet Çekimi

Geniş Zamanın Rivayeti

-(V)r ekinin üzerine i- fiili ve -mIş getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, iç hecede kalmış olmasından dolayı, kaybolduğu örnekler de vardır.

bildüŋ gelen geçer imiş bidüŋ konan göçer imiş / ‘ışk şerbetin içer imiş her kim bu ma’nîden tuyar

+DUR’lu Hâli

Duyulan-Farkına Varılan Zamanın +DUR’lu Hâli

Bugün -mIştIr eki ile karşılanan fonksiyonu belirtir.

-mIş ekinin üzerine +dUr eklenince, fiilin yapılmasındaki ‘rivayet’ de ortadan kalkar.

a. -mIş dur(ur): delim hoş ögütler virilmiş durur

b. -mAdUk (ola)~(dur): hiç günah eylemedükdür ol nebî

c. -dUG + iyelik yoK: ol nesneleri va’de kıldum kim gözler gördügi yok ve kulaklar işitdügi yok

ç. - m I ş degül(dür): kim anı gözler bakup görmiş degül

d. - m I ş olmaya: hiç anlaruŋ gibi görklü kimse görmedüm kimse dahı görmiş olmaya

Gelecek Zamanın +DUR’lu Hâli

a. -(y)IsAr dur(ur) : yıkılısar bu göklerle bu yirler / kamusı olısardur küllî vîrân

b. -(y)AcAk dur(ur) : ya’ni hikmet içinde ancılayın ne geldi ne gelecekdür

c. -(y)sA gerek dur: ulu mertebeye irişüp gelüp yakama yapışsaŋuz gerekdür

BİLDİRME ÇEKİMİ (EK-FİİL ÇEKİMİ)

Geniş-Şimdiki Zaman

1. Teklik kişi +vAn / +(y)Um / +(y)Am: firişdelerden söz işiden benven

1. çokluk kişi +vUz / +(y)Uz: koyun gibi degülüz

2. Teklik kişi +sen / +sIn: gözüm sen sen, cânum sen sen

2. çokluk kişi +sIz: baŋa anam arkası gibisiz

3. Teklik kişi +Ø / dUrUr ~ +dUr: bu bir agaçdur ki ne göresi gözi var+Ø ne işidesi kulagı var+ Ø

3. çokluk kişi +Ø / +dUrUrlAr ~+dUrlAr / +dUrUr ~ +dUr: anuŋiçün kim ‘āciz dururlar

bular

Geçmiş Zaman Çekimi

Ek fiil morfemi i- (<er-) üzerine zaman ve kişi ekleri getirilerek yapılır. Ek fiilin söyleyişte tamamen ortadan kalktığı örnekler de vardır.

gâh odında vü gâh suda idi

FİİLİMSİLER

İsim-Fiil Ekleri

–mAK: kaygulardan kurtulmak du‘âsı budur

–mAKlIK: üşenme ugramaklıga buŋa sen

–mA: ditreme dutdı ve ol rencile helâk oldı

-(y)Iş: gidişde aŋmaz imiş evini âdem

Sıfat-Fiil Ekleri

-mI ş: görmiş, uyımış

-mAdUK: günâhından tevbe kılsa ol günâhı işlemedük gibi olur

–dUK: bizi korkdugumuzdan kurtar i hak

-(y)AcAK: görecek yir durur ol dahı iy yâr

-(y)AsI: olmayası işleri koyup gider

-dAç(I): (Köktürkçede işlek olmasına rağmen sonraki dönemlerde körelmiş gelecek zaman sıfat-fiil ekidir) cümle geldeç yıl ola dir âşikâr

-(y)An: Eski Türkçede metinlerde bu şekilde bir sıfat-fiil eki geçmemiştir. yâ kanı cem’ iden kur’ânı ‘osmân

-(U)r: (Geniş zaman sıfat-fiil ekidir) bilür, yürür

-mAz: bilmez, olmaz, yaramaz

Zarf-Fiil Ekleri

Zaman zarf-fiilleri

-(y)I cAK: En işlek zarf-fiil eklerindendir. Şu fonksiyonlarda kullanılmıştır: 1. -DIktAn sonra, 2. -(y)IncA, 3. -(V)rken, 4. -DIĞIndA, +DA iken, 5. -(V)rsa+kişi: dükedicek, ölicek, yaradıcak, susayıcak

-(y)I ncA: geyince, ölince

-(y)I cAGAz: kopıçagaz, varıcagaz

-(y)I ncAK: görincek

-(y)AlI: (Seyrek kullanılmıştır) olalı, yiyeli

- mAdIn: gelmedin, başlamadın, gelmedin

–sA: gelse, çıksa

-dUkdA: irişdükde, itdükde, bulunmadukda

-dUK+iyelik+dA: itdüğinde

-dI sA: gördise, oldısa

-mAzdAn öŋ(din): dünyâdan çıkmazdan öŋ ol kişiye bildüreler

çûn (ki) ... F.-d+kişi: çûn ördek anı işitdi hâtırı bir gezden incindi

kaçan (kim) ... F.-d+kişi: kaçan islâm geldi anı terk itdük

kaçan (kim) ... F.-dIsA: kaçan bu âyet geldise iblîs sevindi

kaçan (kim) ... F.-(y) A+kişi: kaçan ikisin bile cem’ idesiz şifâ olur

Hâl Zarf-Fiilleri

–ken: i- fiili ile kullanılır. Ünlü uyumuna girmez: ümîdümi bulmışiken nideyim

-(y)V:

-(y)ArAk: (Fazla işlek değildir) bakarak kendüzin unutdı

-dUkCA: -dUk geçmiş zaman sıfat-fiil eki üzerine eşitlik hâli eki gelmiştir: okundukça

Şart Zarf-Fiiller

-sA+kişi: yüzine baksa kişi kalmaya gam

-(V)rsA+kişi: benüm ile gelüriseŋüz bile / gide bilevüz dükelümüz yola

Bağlama Zarf-Fiilleri

-(y)Up: sevinüp şâd olur görince anlar

-(y)UbAn:-(y)Up ekinin genişletilmiş şeklidir. varuban bunları kılduk ziyâret

-(y)UbAnIn: Bu da -(y)UbAn ekinin genişletilmiş halidir: cân u dil milkini hış görmeyibenin hışmile

YAPIM EKLERİ

İsimden İsim Yapan Ekler

+acuk: azacuk

+aç: bozaç

+AK: bögrek, yaŋak

+An: eren, kızan, oglan

+Aru: aŋaru, ilerü

+ez: geŋez, gögez

+CA: akça, karaca, boŋcukca

+CAK: arucak, gökçek, ısıcak

+CI: demürci, kapucı, okçı

+CIl: tavşancıl, balıkçıl

+cUGAz: evcügez, gözcügez, kılcugaz

+cUK: delücek, depecük, dizçük

+DAsI: irtesi, yarındası

+dAş: göŋüldeş, karındaş, koldaş

+dıç: sagdıç

+dIn: aydın, öŋdin

+duruk: burunduruk

+dü: iŋildü

+düz: gündüz

+egü: biregü

+ıl: kızıl, yaşıl

+In: öyün, uzun, yakın

+gü: gözgü

+kek: erkek

+lA: dünle, taŋla, yiŋile, kışla

+lak: kışlak, otlak

+lAyIn: ancılayın, ikileyin, ogurlayın

+lIK: beglik, kulluk, ayrulık, kocalık, münkirlik

+lU: boylu, deŋlü, dürlü, yüzlü

+mIş: altmış, yitmiş

+(I)ncI: altıncı, dördünci, kaçıncı

+ndü: ikindü

+rA: içre, taşra, soŋra

+rAk: eksükrek, katırak, sevgülürek, yigrek

+sI: artuksı, ayruhsı

+sul: yoksul

+sUz: kardaşsuz, günâhsuz, gözsüz

+vaş: karavaş

İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-: beŋze- kana- oyna- uza-

+(A)l-: çogal- kocal- yücel- buŋal-

+(A)r- : agar- bozar- göger- suvar-

+dA-: güvülde- alda- iste- izde-

+eT-: gözet-

+ı-: bayı- kakı-

+Ik-: açık- birik- gözük-

+irge-: esirge- (Çrh.)

+lA-: gicele- işle- avla- gözle-

+lAn-: kuvvetlen- yapraklan-

+ra-: çıŋra-

+sA-: sense- susa-

+ü-: ögüt

Fiilden İsim Yapan Ekler

-aç: kısaç

-(y)AGAn: olağan, yiyegen

-am: tutam

-AnAK: degenek, yıganak

-çek: emçek

-dU: döğdü, sındu

-g: bag, ög

-GA: bilge

-gAn: irişgen, gömülgen, yaratgan

-geç: yüzgeç

-GU: sevgü, yanku

-guç: çatlaguç, aldaguç

-Gun: azgun, çapkun, kırgun

-Im: ölüm, toyum, adım, tadım

-In: akın, dütün, ekin

-Inç: korkunç, basınç, kakınç

-Iş: togış

-(A)k: dilek, döşek, turak

-(U)k: esrük, öksürük, açuk

-mA: ısıtma

-mal: sagmal

-maz: yaramaz

-men: degirmen

-mur: yagmur

-ş: oynaş

-T: binit, öğüt, yüklet

-A: göre, öte

-I: ulaşdurı, koku, korku, saçu

-(y)I cI: gülici, virici, bisleyici

Fiilden Fiil Yapan Ekler

Çatı Ekleri

Geçişli-Ettigenlik Ekleri

-dUr-: bildür- / birikdür-

-(I)t-: sovu-t- / diril-t-

-der-: dönder- / gönder-

-GUr-: dirgür- / irgür-

-Uz-: dütüz- / tutuz-

-Ar-: çıkar- / gider-

-Ur-: bitür- / dadur-

Edilgenlik Ekleri

-Il-: ekil- / kırıl-

-(I)n-: işlen- / okun-

Dönüşlülük Ekleri

-(I)n-: arın- / bezen-

-(I)l-: dökil- / saçıl-

İşteşlik Ekleri

-(I)ş-: kucuş- / tanış-

Fiilden Fiil Yapan Diğer Ekler

-ele-: depele-

-Ik-: kayık-

-Ir-: segir-

-y-: koy-

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNİN

TARİHÎ TÜRK LEHÇELERİ ARASINDAKİ YERİ

Eski Anadolu Türkçesi, Oğuzcanın bilinen ilk yazı dilidir. Türk dilinin bilinen en eski yazı dili ise 7-8. yüzyıllardan kalma eserleri olan Köktürkçedir.

Karahanlılar döneminde yazı dili tek olsa da, Kaşgarlı Mahmut o günkü Türk lehçeleri hakkında ayrıntılı bilgiler vermiştir.

Eski Anadolu Türkçesi o göçler sonucunda Anadolu’da kurulup gelişmiş Oğuzcaya dayalı bir yazı dili olmuştur.

Köktürk yazı dilindeki bazı özellikler bizzat Oğuzcanın özellikleri idi.

Birkaç örnek:

1. “Duyulan-farkına varılan geçmiş zaman” eki olarak Köktürkçede -mIş eki vardır. Eski Uygurcada da aynı ek devam etti. Karahanlıca döneminden itibaren hem bu –mIş eki kullanıldı hem de bunun yanında yeni bir şekil olan –GAn eki görülmeye başlandı. Harezm, Kıpçak ve Çağatay dönemlerinde ise –mIş ekinin kullanımı iyice azaldı, -GAn ekinin kullanımı arttı.

2. Köktürkçedeki –DUK sıfat fiil eki bugün sadece Oğuz lehçelerinde yaşamaktadır. Orta Asya’daki lehçelerde ise bunun yerine –GAn eki işlekti.

3. Eski Türk yazı dilinde isimlere gelen yükleme hâli eki +(I)G idi. Uygurca döneminden itibaren bunun yanında +nI eki de görülmeye başlandı. Daha sonra tarihî ve yaşayan Orta Asya lehçelerinde Köktürkçedeki +(I)G terk edildi ve sadece +nI kullanıldı. Köktürkçedeki +(I)G eki ise, sadece Eski Anadolu Türkçesinde (sonundaki /G/ eriyerek) devam etti: Köktürkçe eb+ig > EAT ev+i.

4. Köktürkçede –(U)p zarf-fiil ekinin yanı sıra bir de –(U)pAn zarf-fiili eki vardı. Bu ek Eski Anadolu Türkçesinde işlek olarak devam etti. Diğerlerinde ise kullanılmadı.

5. Köktürkçede kullanılan “bul-” fiili bugün sadece Oğuz lehçelerinde devam etmektedir. Diğer lehçeler bunun yerine “tap-” fiilini kullanmaktadır.

6. Köktürkçede dönüşlülük zamiri olarak kullanılmış olan “kentü” Orta Türkçe döneminde Eski Anadolu Türkçesinde devam etmiştir. Diğerlerinde “öz” şekli yaygınlaşmıştır. Günümüzde de Oğuz lehçeleri “kendi”, Kıpçak ve Karluk lehçeleri ise “öz” şeklilerini kullanmaktadırlar.

Ünite 6

Eski Anadolu Türkçesi Metin İncelemeleri

METİN 1: SÜHEYL Ü NEVBAHAR

Transkripsiyon

dirįġā bu taħt u bu māl u bu genc

ki dirdi dedelerümüz yidi renc

çü ben gidiserem kime ķalısar

oġul almasa düşmenüm alısar

bunı fikr idüp dāyimā aġladı

ümįźini bir taŋrıya baġladı

ħazįnelerin açmaġa başladı

mālı dökmege vü śaçmaġa başladı

uluyı ve giçiyi ķıldı ġaná

daħı didi kim siz dileŋüz anı

ki taŋrı ta’ālā bir oġlan vire

benüm bu ölü gevdeme cān vire

çü ķamu ħalāyıķ du’ā eyledi

anuŋ ĥācetin ĥaķ revā eyledi

dürişdügi olmadı hergiz telef

meger incü ķapdı bilinden śadef

adı baĥr idi ŧaŋ degüldür hele

ger baĥrdan incü ĥāśıl ola

gelüp şāha muştıladılar anı

çün işitdi iŋen sevindi cānı

baġışladı altun ķızıl u aġı

śanasın yirinde ķomadı daġı

çü ŧoldı ŧoķuz ay geldi ķaber

ki taŋrı saŋa virdi ķayġuŋ gider

bir oġlan ki beŋzer yüzi bedr aya

iki ķaşı daħı ķurılmış yay

açup yüzini gördi buldı murād

ol aya muvāfıķ Süheyl urdı ad

aŋa süt virdi bisledi on ŧaya

ķalan ķullık idenleri kim śaya

Dil İncelemesi

dirįġā (< Far.) ‘yazık, eyvahlar olsun’

genc (< Far.) ‘hazine, define’

renc: (< Far.) ‘zahmet, sıkıntı, ağrı’

ümįźê: (< Far.) ‘ümit, umut’ +i+: iyelik 3.tk +n+: zamir n’si +i: yükleme h.

giçi: ‘küçük’ +yi: yükleme h.

gāná: (< Ar.) ‘zengin’ ķıl-: ‘kılmak yardımcı fiili’ -dı: görülen geçmiş z. 3.tk

daħı: “ve, ve de” [< taķ-ı]

ta’ālā: (< Ar.) ‘yüksek olsun, ulu’

ħalāyıķ: (< Ar.) ‘mahluklar, insanlar’

ĥācet: (< Ar.) ‘ihtiyaç, lüzum, gereklik’ +i+: iyelik 3.tk. +n: yükleme h.

düriş-: çalışmak, çabalamak’ -düK+: sıfat-fiil +i: iyelik 3.tk.

hergiz: (< Far.) ‘asla, katiyyen’

taŋ: ‘şaşılacak şey, hayret’

hele: ‘özellikle, sonunda’

muştı: (< Far.): ‘müjde’ muştıla-: ‘müjdelemek’ -dılar: görülen geçmiş z.3.çk.

iŋen: ‘çok, pek, gayet, fazla’

agı: ‘ipekli kumaş, mal’

ķo-: ‘bırakmak, koymak’ -ma-: olumsuzluk -dı: görülen geçmiş z. 3.tk.

muvāfıķ: (< Ar.) ‘uygun, yerinde’

Açıklamalar

[taŋrı] Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde büyük çoğunlukla sadece “kef” harfi ile yazılmaktadır. Bazı eserlerde “ng” şeklinde (nun+kef) yazılmaktadır.

[benüm] İlgi hâli eki +(n)Uŋ şeklindedir. Ancak 1. teklik ve çokluk kişi zamirlerinin çekiminde ŋ > m

(çün … işit-di) “Çün” kelimesiyle birlikte kullanılan fiiller geçmiş zaman ile çekimlendiğinde, zarf-fiil yapısı oluşturulur. Bu yapı “işitince, işittiğinde” tarzında günümüze aktarılabilir.

(iŋen) Bu kelime Oğuzcaya aittir. 13. yüzyıldan önceki metinlerde geçmemiştir.

(beŋze-) Bu kelime Oğuzcaya aittir. Kıpçak ve Karluk lehçelerinde bunun yerine okşa fiili kullanılır.

(yüzüni) Eski Anadolu Türkçesinde 3. kişi iyelik eki dâima düz ünlü iledir. Yuvarlak ünlülü şekil kullanılmaz.

METİN 2: KİTABU EVSĀF-I MESĀCİDİ’Ş-ŞERÎFE

Transkripsiyon

yüceligi iŋen yüksekdür iy cān

ķıyās itseŋ anı ķırķ arşun iy cān

kireç ŧaşdur anuŋ daħı yapusı

güneş ŧoġışınadur hem ķapusı

bilek gibi ki halķa var gümişden

iki ĥalķa var anda tuĥfe işden

bu iki halķa arası kilid bil

çıķarsaŋ işigine var yüzüŋ sil

işigi yücesi boydan yücedür

çeker birbirini ķul ger ħocadur

ķara aŧlāsıla ka’be bürinür

hemān etekleridür kim görinür

ķapusına ĥacerü’l-esved yaķıncaķ

ki cānlar sevinür aŋa baķıncaķ

hem altun oluġuŋ altı ziyāret

ki ismā’il nebáye var işāret

ķuyuya menberi ķarşudur anuŋ

görincek ġarķ olur nūrlara cānuŋ

ŧolayı yanı feridür ka’benüŋ bil

yapılmışdur aŋa otuz iki mįl

Dil İncelemesi

iŋen: ‘çok, pek, gayet, fazla’

anda: orada a+: 3. kişi zamiri +n+: zamir n’si +da: bulunma h.

tuĥfe: (< Ar.) ‘hediye, armağan, güzel şey’

işiK: ‘eşik, kapı’ +i+: iyelik 3.tk. +n+ zamir n’si +e: yönelme h.

ger: (< Far.) ‘eğer, şayet’

büri-: bürümek, sarmak’ -n-: edilgenlik -ür: geniş z. 3.tk.

sevin-: ‘sevinmek’ [sev-in-] -in-: dönüşlülük -ür: geniş z. 3.tk.

ġarķ: (< Ar.) ‘batma, batırma’ ġarķ ol-: ‘batmak’ -ur: geniş zaman 3.tk.

ferş: (< Far.) ‘örtü, yaygı, döşeme’ +dür: bildirme 3.tk.

Açıklamalar

[işik] Köktürkçedeki “kapıg” kelimesi daha sonra Eski Anadolu Türkçesinde “ķapu”, günümüz Türkiye Türkçesinde ise “kapı” olarak devam etmiştir.

METİN 3: MİFTĀHU’L-CENNE

Transkripsiyon

ĥūrilerden bu sözi işitdüm vurdum bardaġumı śıdum daħı uyandum gördüm kim

bardaġum śınuķ yatur bu ol bardaķdur didi ħaberde gelür kim ķaçan ramażān ayı gelse uçmaķ ķapuların açarlar ŧamu ķapuların yaparlar ve şeyŧānları baġlarlar ĥabs iderler ramażān ayınuŋ evvelinden āħirine degin andan her gice oruc açduķları vaķtın altı yüz biŋ ‘āśi ķulın ĥaķ te’ālā ŧamudan āzād ider faķįh r.ĥ. eydür: uçmaķ ķapuları açılur dimek ma’nįsi oldur kim ŧā’at ķapuları ya’ni her kim ŧā’at ve ‘ibādet ider ramażān ayında ol kişiye uçmaķ ķapuların açarlar, ŧamu ķapuların baġlarlar daħı şeyŧānları baġlarlar. ya’ni ķomazlar kim ol kişileri azduralar ħaberde gelür kim ķaçan ramażān ayı gelse ‘arş ve kürsį

firişteleri eydürler źį-sa’ādet muĥammed ümmetinüŋ kim ĥaķ te’ālā anlara ne kerametler virür bu ay içinde ve daħı ay u güneş yılduzlar gice ve gündüzler

Dil İncelemesi

śı-: ‘kırmak’ -dum: görülen geçmiş z. 1.tk

śınuķ: ‘kırık, kırılmış’ [< sı-n-uķ] śı-: kırmak -n-: dönüşlü-edilgenlik

ķaçan: ‘ne zaman ki…; -DIĞIndA’

uçmaķ: ‘cennet’

yap-: ‘örtmek, kapatmak’ -arlar: geniş z. 3.çk.

ĥabs: (< Ar.) ‘hapis, kapama’

‘āśá: (< Ar.) ‘âsi, karşı gelen’

ey(i)T-: ‘söylemek, demek’ -ür: geniş z. 3.tk.

ya’ná: (< Ar.) ‘yani, sözün kısası’

az-: ‘yoldan çıkmak, günah işlemek’ -dur-: geçişli-ettirgenlik -alar: istek-emir k.

firişte . (< Far.) ‘melek’ +ler+: çokluk

dükeli: ‘bütün, hep, bütünüyle’

müzd: (< far.) ‘ücret, mükafat’ +i+: iyelik 3.tk. +n: yükleme h.

müştāķ: (< Ar.) ‘özleyen’ +dur: bildirme 3.çk.

geleci: ‘söz, laf, lâkırdı’ +ler: çokluk +den: ayrılma h.

ŧoy-: ‘doymak’ -ur-: geçişli-ettirgenlik -an+: sıfat-fiil

eyit-: ‘söylemek, demek’ -di: görülen geçmiş z. 3.tk.

Açıklamalar

[yap-] Oğuz lehçeleri “ört-”, Kıpçak ve Karluk lehçeleri ise bu anlamda “yap-” fiillerini kullanır.

[eyit- / eydür] Eski Türkçede “söylemek” anlamında ay- fiili vardı. Bunun -ıt- eki ile genişlemiş şekli olan ayıt- fiili de kullanılıyordu. Eski Anadolu Türkçesinde /y/ sesinin etkisi ile bu kelimenin ünlüleri inceldi ve eyit- oldu.

METİN 4: (ŞEYYAD HAMZA) YUSUF U ZELİHA

Transkripsiyon

źį şįrįn söz yūsuf ķıśśası

diŋleyenüŋ gide göŋli ġuśśası

budur āħir ķıśśalaruŋ görklüsi

ķur’ān içre muśĥaflaruŋ yazusı

imdi diŋleŋ sözüme ŧutuŋ ķulaķ

bir söz eydem kim şekerden ŧatluraķ

varıdı ken’anda bir server gişi

adı ya’ķūb kendü peyġāmber gişi

yūsuf adlu bir oġlı vardı anuŋ

imdi işit bu sözi varsa cānuŋ

yidi yaşında idi yūsuf nebį

śūret-i ħūb yoġıdı anuŋ gibi

bir gice yaturiken ol düş görür

irte ŧurur anı ya’ķūba śorar

eydür iy baba yaturdum bu gice

bir ‘aceb düş görürem işit nice

eydi vir ta’bįrini anuŋ baŋa

eydeyim ol gördügüm düşi saŋa

gördüm ay u güneş on bir yılduz

secde ķılurlar ķamusı baŋa düz

döndi ya’ķūb söyledi eytdi cānum

saķla düşüŋ sözümi işit benüm

yorariken yūsufa uşbu sözi

işitdi ol ya’ķūbuŋ ögey ķızı

olmaya kim söyleyesin daħıya

işide düşüŋi saŋa ķaħıya

ħōşdur yā oġul senüŋ düşüŋ

sulŧānlıġıla giçiser ‘ömrüŋ yaşuŋ

ĥaķ seni sulŧān ķılısar ķamuya

on bir ķardaşuŋ ŧurısar ŧapuya

Dil İncelemesi

ġuśśa: (< Ar.) ‘keder, kaygı, tasa’ +sı: iyelik 3.tk.

görk: ‘güzellik, iyi huy’ +lü: isimden isim +si: iyelik 3.tk

içre: ‘içinde, arasında [iç+re] +re: yön gösteme h. (isimden isim)

server: (< Far.) ‘baş, başkan, ulu’

tur-: ‘kalkmak, ayağa kalkmak’ -ur: geniş z. 3.tk.

eydi vir-: ‘söyleyivermek’

ķaħı-: ‘öfkelenmek, kızmak’ z -ya: geniş z. 3.tk.

ŧapu: ‘hizmet, huzur, nezd, kat, makam’

uşbu: ‘bu, işte bu’ [uş bu]

ögey: ‘üvey’ [ög+ey] ög: ‘anne’

Açıklamalar

[kendü] Köktürkçede ‘dönüşlülük zamiri’ olarak hem ‘kentü’, hem de ‘öz’ kelimeleri vardı.

[yoġıdı] Sonu /ķ/ ile biten yoķ kelimesinin arkasında ünlü ile başlayan ek getirilince ötümlüleşme olmuştur: yoķ idi > yoġıdı.

METİN 5: DEDE KORKUT KİTABI

Transkripsiyon

… olmaġa başladı meger dirse ħan dirleridi bir bigüŋ oġlı ķızı yoġıdı śoylamış görelüm ħanum ne śoylamış

śalķum śalķum ŧaŋ yilleri esdüginde

śaķallu bozaç torġay sayraduķda

śaķalı uzun tat eri baŋladuķda

bedevi atlar issini görüp ‘oķraduķda

aķlı ķaralı seçen çaġda

göksi gözel ķaba ŧaġlara gün degende

big yigitler cılasunlar birbirine ķoyulan çaġda

alar śabaĥ dirse ħan ķalķubanı yirinden örü ŧurup ķırķ yigidin boyına alup bayındır ħanuŋ śoĥbetine gelüridi bayındır ħanuŋ yigitleri gelüp dirse ħanı ķarşuladılar getürüp ķara otaġa ķondurdılar ķara kiçe altına döşediler ķara ķoyun yaĥnısından öŋine getürdiler

Dil İncelemesi

śoyla-: ‘anlatmak, hikâye etmek, manzume söylemek’ [soy+la-]

śalķum: ‘soğuk’

bozaç: ‘boz renkte’ [boz+aç] boz: ‘boz, açık toprak rengi’

torġay: ‘çayır kuşu, toygar’

sayra-: ‘ötmek, cıvıldamak’ [-duķda: zarf-fiil] -duķ+: sıfat-fiil

baŋla-: ‘ezan okumak; yüksek sesle bağırmak’ [baŋ+la-] baŋ: ‘ezan’

issi: ‘sahibi’ [< idi+si] is [< idi]: sahip

‘oķra-: ‘(at) mırıltı şeklinde kişnemek’ [-duķda: zarf-fiil]

ķaba: ‘büyük, iri, kocaman’

teg-: ‘değmek, ulaşmak’ [-ende: zarf-fiil] -en: sıfat-fiil

cılasun: ‘kahraman, babayiğit’ +lar: çokluk

ķoyul-: ‘üzerine saldırmak, dalmak’ [ķoy-ul-] ķoy-: ‘koymak, katmak’

alar: ‘ala, alaca’

örü ŧur-: ‘kalkmak, ayağa kalkmak’ [ör-ü ŧur-] ör-: ‘yükselmek

kiçe: ‘keçe’

yaĥnı: (< Far.) ‘yahni, et yemeği’

Açıklamalar

[śoyla-] Eski Tüekçede “söz” anlamına gelen “sab” şeklinden türetilmiştir: sab+la- > savla- >> soyla-.

[issi] Eski Türkçede “sahip” anlamına gelen “idi” kelimesindeki /d/ sesi düzenli değişme sonusunda /y/ olunca bu kelime “iye” hâline gelmiştir: idi > iye. Üzerine 3. kişi iyelik eki getirilince de “iyisi” olur. Daha sonra bu kelime iyisi > iysi > issi şeklini almıştır.

[getür-] Eski Türkçedeki şekli “kel-tür-” idi. Eski Anadolu Türkçesinde /lt/ grubundaki /l/ ünsüzü düştü ve “getür-” oldu. Bu değişmenin olduğu paralel bir örnek de şudur: Eski Türkçe ol-tur- > Eski Anadolu Türkçesi otur-.

Ünite 7

Çağatay Türkçesi

15. yüzyıl başlarından 20. yüzyıla kadar Orta Asya’da kullanılmıştır. Karahanlı ve Harezm yazı dillerinin devamı olarak özellikle Timurlular (1405-1506) döneminde gelişen Çağatay Türkçesi Ali Şir Nevâyî döneminde klasik bir edebî dil durumuna gelmiştir.

15. Yüzyıldan itibaren Harezm Türkçesi, yerini Çağatay Türkçesine bırakmış, Kıpçakların diğer Türk boyları arasına karışarak tarih sahnesinden çekilmeleri sonucu Kıpçak Türkçesi de büyük ölçüde Çağatay Türkçesi ile karışmıştır.

Çağatay terimi, Cengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay’dan gelmektedir.

Timur 1370 yılında Semerkant şehrini merkez yaparak Timurlular saltanatını kurmuştur. Otuz beş yıl süren hükümdarlığı sırasında imparatorluğun sınırlarını Doğu Türkistan’dan Anadolu’ya kadar genişletmiştir.

Çağatay hanlığı, Hüseyin Baykara ile çocukları arasında süren taht kavgaları yüzünden zayıfladı ve 1507 yılında Özbek hükümdarı Muhammet Şibanî tarafından tarihten silindi.

Çağatayca terimi Avrupa Türkolojisinde ilk defa H. Vambery tarafından kullanılmış ve bu terim daha sonra yaygınlık kazanmıştır.

Rus bilim adamlarından Samoyloviç Çağatayca terimini 15.-20. yüzyıllar Orta Asya edebi Türk dili için kullanmış ve şu dönemlere ayırmıştır:

1. Karahanlı Türkçesi veya Kâşgar Türkçesi (11-12. yüzyıllar)

2. Kıpçak-Oğuz Türkçesi (13-14. yüzyıllar);

3. Çağatayca (15-19. yüzyıllar);

4. Özbekçe (20. yüzyıl)

F. Köprülü Çağatayca’yı şu dönemlere ayırır:

1. Erken devir Çağataycası (13-14. yüzyıllar);

2. Klasik öncesi Çağatayca (15. yüzyılın ilk yarısı);

3. Klasik Çağatayca (15. yüzyılın ikinci yarısı);

4. Klasik Çağatayca’nın devamı (16. yüzyıl);

5. Çöküş Devri (17-19. yüzyıllar)

A. M. Şerbak “Eski Özbek” dilini şu dönemlere ayırmıştır:

1. İlk Devir (10-13. yüzyıllar): Batı Türkçesi (Kıpçakça) ve Güney Türkçesi unsurlarının alınması. Moğol istilası, bu gelişmeye son vermiştir.

2. İkinci Devir (14-17. yüzyıllar): Suni dil. “Çağatayca” terimini sadece bu devire ait kılmak mümkündür.

3. Üçüncü Devir (17-18. yüzyıllar): Mahalli dil unsurlarının edebî dile girmesi

J. Eckmann, Orta Asya edebî Türk dilini şöyle sınıflandırır:

1. Karahanlıca veya Hakaniye Türkçesi (11-13. yüzyıllar);

2. Harezm Türkçesi (14. yüzyıl);

3. Çağatayca (15. yüzyıl – 20. yüzyılın başlangıcı)

J. Eckmann Çağatayca’yı da kendi içinde üç döneme ayırır:

1. Klasik Öncesi Devir (15. yüzyılın başlarından Nevâyî’nin 1465’te ilk divanını tertibine kadar);

2. Klasik Devir (1465 – 1600);

3. Klasik Sonrası Devir (1600 – 1921).

Klasik Öncesi Dönem (15. Yüzyılın İlk Yarısı)

Bu dönem, Harezm Türkçesi ile Klasik Çağatay Türkçesi arasında geçiş dönemidir.

Belli başlı temsilcileri: Sekkâkî, Lutfî, Haydar Tilbe, Yusuf Emîrî, Seydî Ahmet

Mirzâ, Gedâyî, Atâyî, Ahmedî, Yakînî.

Sekkâkî

Doğum yeri ve yılı bilinmemektedir. Halil Sultan (1405-1409) ile Uluğ Bey’in (1409-1449) saray şairi olarak Semerkant’ta yaşamış ve bu hükümdarlara kasideler yazmıştır.

Nevâyî’nin verdiği bilgilere göre Sekkâkî, Mâverâünnehrli olup şiirleri Semerkant’ta şöhret bulmuştur.

Divan’ının iki nüshası vardır. Nüshalardan biri Londra Biritish Museum’da, diğeri ise Özbekistan Fenler Akademisinde kayıtlıdır.

Şiirlerinde aliterasyona, halk dilinden alınan deyimlere ve atasözlerine rastlanır.

Lutfi

Klasik öncesi dönemin en önemli şairidir. Türkçe şiirdeki şöhreti daha çoktu. 99 yıl yaşamıştır ve Herat’a bağlı Kenâr köyünde gömülüdür. Gazel, kaside ve tuyuğ gibi nazım şekillerinde oldukça başarılı olmuştur.

Günümüze kadar ulaşan eserleri Divanı ve Gül ü Nevrûz adlı mesnevisidir. Divanda 550 kadar şiir yer alır.

Gül ü Nevrûz mesnevisi Celâleddin Tabib tarafından 1333 yılında Farsça olarak yazılmıştır. Lutfi bu eseri Şîrâz emiri İskender Mirza adına Türkçeye tercüme etmiştir.

Haydar Tilbe

Türkîgûy (Türkçe söyleyen) lakabıyla tanınmıştır. Günümüze kadar ulaşan tek eseri, Mahzenü’l-esrâr adlı mesnevidir.

Yusuf Emîrî

Şiirlerinde Emîr ve Emîrî mahlaslarını kullanmıştır. Divan, Dehnâme ve Beng ü Çagır adlı eserleri günümüze ulaşmıştır.

Beng ü Çagır münazara şeklinde yazılmış bir eserdir. Eserde beng (afyon) ile çagır (şarap) karşılaştırılmaktadır.

Seydî Ahmet Mirzâ

Timur’un torunlarından Mîrânşah’ın oğludur. Şahruh zamanında Horasan valiliği yapmıştır.

Günümüze ulaşan tek eseri Ta’aşşuk-nâme’dir. Tamamı 320 beyit olan eserde 10 aşk mektubu yer alır.

Gedâyî

Dili oldukça sadedir. Divanının günümüze ulaşan tek nüshası Paris’tedir.

Atâyî

İsmail Ata’nın torunlarından olduğu için Atâyî mahlasını almıştır.

Divan’ı gazellerden ibaret olup gazellerin toplam sayısı 260’tır.

Ahmedî

Çeşitli telli sazlar arasında geçen bir atışmayı konu edinen, hacim bakımından küçük, edebi değeri büyük olan bir mesnevisi vardır. 130 beyitlik bir mesnevidir.

Yakînî

Elimizde bulunan tek eseri Ok Yaynıng Münazarası adlı mensur eseridir.

Klasik Çağatay Türkçesi Dönemi (15. Yüzyılın İkinci Yarısı)

Hüseyin Baykara

1438 yılında Herat’ta doğmuştur. Timurlular hanedanına mensuptur.

1469 yılında Horasan tahtına oturduktan sonra 1506 yılına kadar süren saltanatı süresince Herat’ı kültür ve sanat merkezi haline getirmiştir.

Şiirlerinde Hüseynî mahlasını kullanan Baykara, Câmî ve Nevâyî gibi dönemin büyük şair ve sanatçılarını sarayında bulundurmuş ve onlara itibar göstermiştir.

Nevâyî’den sonra klasik Çağatay şiirinin en değerli ve lirik şairidir.

Divanı ve otobiyografi tarzında kaleme aldığı küçük bir risalesi bulunmaktadır.

Ali Şir Nevâyî

9 Şubat 1441 tarihinde Herat’ta doğmuştur. Uygur Türklerindendir.

Birlikte büyüdüğü Hüseyin Baykara’nın “Mühürdâr”ı olmuştur.

1490 yılından itibaren bütün devlet görevlerini bırakan Ali Şir Nevâyî hükümdarın nedimi olarak kalmakla yetinmiştir. Ömrünün son yıllarını sadece sanatıyla geçirmiş olan Ali Şir Nevâyî 3 Ocak 1501 tarihinde vefat etmiştir.

Otuza yakın eser vermiştir.

Nevâyî’nin şöhreti ve tesiri kendi döneminden sonra daha da artmıştır.

16. yüzyılın başlarında Anadolu sahasında yazılmış olan ve Abuşka Lügati diye tanınan sözlüğün bir diğer adı da Lügat-i Nevaî’dir.

Eserleri

I. Divanlar (Hazâinü’l-me‘ânî)

1. Garâibü’s-sıgar (çocukluk döneminin gariplikler)

2. Nevâdirü’ş-şebâb (gençlik döneminin nâdireleri)

3. Bedâyiü’l-vasat (orta yaşlılığın güzellikleri)

4. Fevâyidü’l-kiber (yaşlılığın faydaları)

5. Farsça Divanı

II. Hamse

1. Hayretü’l-ebrâr

2. Ferhâd ü Şîrîn

3. Leylî vü Mecnûn

4. Seb’a-i seyyâre

5. Sedd-i İskenderî

III. Tezkireler

1. Mecâlisü’n-nefâis

2. Nesâimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve

IV. Dil ve edebiyat eserleri

1. Risâle-i muammâ

2. Mîzânü’l-evzân

3. Muhâkemetü’l-lugateyn

V. Dinî – ahlâkî eserler

1. Münâcât

2. Çihil Hadis

3. Nazmü’l-cevâhir

4. Lisânü’t-tayr

5. Sirâcü’l-müslimîn

6. Mahbûbü’l-kulûb

VI. Tarihle ilgili eserler

1. Târîh-i enbiyâ ve hükemâ

2. Târîh-i mülûk-i Acem

3. Zübdetü’t-tevârîh

VII. Biyografik eserler

1. Hâlât-ı Seyyid Hasan Erdeşîr

2. Hamsetü’l-mütehayyirîn

3. Hâlât-ı Pehlevân Muhammed

VIII. Belgeler

1. Vakfiyye 2. Münşeât

Hâmidî

Farsçadan çevirdiği Yusuf ve Züleyhâ mesnevisini 1469 yılında yazmış ve Hüseyin Baykara’ya sunmuştur. Eser, 2726 beyittir.

YAZIM ÖZELLİKLERİ

Ünlülerin Yazımı

a ünlüsü kelime başında bazen medli elifle ( آ ), bazen de medsiz elifle ( ا ) yazılmıştır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de yazılmamış, seyrek olarak da üstün işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle bazen de he (ه) harfi ile yazılmıştır. e ünlüsü kelime başında elifle (ا ) yazılmıştır. Ancak bazı kelimelerin elif ve ye ile (ي ا) yazılmış şekilleri de vardır. Kelime ortasında bazen elifle yazılmış, bazen de bu ünlüyü gösteren herhangi bir işaret kullanılmamış, seyrek olarak da üstün işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise bazen elifle bazen de he (ه) harfi ile yazılmıştır. ı ve i ünlüleri kelime başında elif ve ye (ي ا) ile, kelime ortasında bazen ye (ي) ile bazen de yazılmamış, bazı metinlerde ise esre işareti ile yazılmıştır. Kelime sonunda ise daima ى ile yazılmıştır. o, ö, u, ü ünlüleri kelime başında daima elif ve vav (او ) ile, kelime ortasında genellikle vav (و) ile yazılmış, bazen yazılmamış, bazen de ötre işareti kullanılmıştır.

Ünsüzlerin Yazımı

Çağatay Türkçesi eserlerinde p ünsüzü genellikle be (ب), ç ünsüzü genellikle cim(ج), g ünsüzü genellikle kef (ك) bazen de keşideli kef (گ) ile yazılmıştır. Bir geniz ünsüzü olan ñ sesi için genellikle nun ve kef (نك ) harfleri kullanılmıştır.

SES ÖZELLİKLERİ

Ünlüler

Çağatay Türkçesinde a, e, ı, i, o, ö, u, ü ünlüleri bulunmaktadır.

Çağataycadan önceki dönemlerde e’li olan bazı kelimeler klasik dönem Çağataycasından itibaren genellikle i (ى) ile bazen de i’siz yazılmıştır: min ~ men, sin ~ sen, kiçmek ~ keçmek, ne ~ ni.

Ünlü Uyumları

Türkçedeki ünlü uyumları, ünlülerin kalınlık incelik ve düzlük yuvarlaklık bakımından uyumlu olması temeline dayanır.

Kalınlık İncelik Uyumu

Türkçe kelimelerde genel olarak muhafaza edilmiştir. Kalınlık incelik uyumuna göre bir kelimede kalın ünlüleri kalın ünlüler, ince ünlüleri de ince ünlüler takip eder.

Örnekler: köydürsem; körmegen; bolmagaylar

Türkçe ekler getirildiğinde bu uyumun bozulduğu görülmektedir.

Düzlük Yuvarlaklık Uyumu

Türkçede daha geç dönemlerde oluşmuştur. Buna göre bir kelimenin ilk hecesinde düz ünlülerden biri (a, e, ı, i) varsa sonraki hecelerde de düz ünlüler gelmelidir: bakganda; biglerniñ

Yine bu uyuma göre bir kelimenin ilk hecesinde yuvarlak ünlülerden biri (o, ö, u, ü) biri varsa sonraki hecelerde ya düz geniş (a, e) ya da yuvarlak dar (u, ü) ünlüler gelmelidir: örtenmes; kuçuşmak

Çağatay Türkçesinde bazı eklerin yalnızca düz şekilleri, bazı eklerin de yalnızca yuvarlak şekilleri olduğu için düzlük yuvarlaklık uyumu sağlam değildir.

Ünlü Değişmeleri

Ünlülerde Darlaşma

a, e, o, ö geniş ünlülerinin ı, i, u, ü dar ünlülerine dönüşmesi olayı olan ünlü darlaşması Çağatay Türkçesi metinlerinde de görülmektedir.

e- > i-, -e- > -i- : Bu ses olayı genellikle ilk hecede görülmektedir. Örnekler: erkek > irkek

-a- > -ı- : Örnekler: kalkan > kılkan

Ünlülerde Genişleme

ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine dönüşmesi olayıdır.

-i- > -e-: Örnek: kölige > kölege

Ünlülerde Düzleşme

o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerinin a, e, ı, i düz ünlülerine dönüşmesi olayı Çağatay Türkçesi metinlerinde de görülmektedir.

-o- > -a- : Örnekler: uşol > uşal; kog- > kav-

-ü- > -e-, -ü > -e: Örnekler: süñük > süñek; töpü > tepe

-ü > -i: yörü- > yöri-

-u- > -ı-, -u > -ı: Örnekler: bulut > bulıt; asru > asrı

Ünlülerde Yuvarlaklaşma

a, e, ı, i düz ünlülerinin sırasıyla o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerine dönüşmesi olayıdır.

a- > o- : Genellikle ikinci hecedeki yuvarlak u ünlüsünün etkisiyle ilk hecedeki düz a ünlüsünün yuvarlaklaşması olayıdır. Örnekler: acun > ocun; asru > osru

e- > ö- : Örnekler: eksül- > öksül-; esrük > ösrük

-ı- > -u- : yavıt- > yavut-; yapşın- > yapşun-

Ünlü İncelmesi

Kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi olayıdır.

-ı- > -i-: yañı > yeñi; bıçıl- > biçil-

-a- > -e-: yañı > yeñi

Ünlü Türemesi

Söyleyişi kolaylaştırmak amacıyla iki ünsüz arasında hece oluşturabilecek şekilde bir ünlünün türemesidir. Daha çok yabancı kökenli kelimelerde görülen bir ses olayıdır. Örnek: hükm > hüküm

Ünlü Düşmesi

Ünlü düşmesi olayı genellikle ikiden fazla heceli kelimelerde sonunda ünsüz olmayan orta hece ünlüsünün düşmesi şeklinde görülmektedir. Örnekler: agızı > ağzı; boyunı > boynı

Ünsüzler

Ünsüz Uyumları

Sözcüklerin kök veya gövdelerinde yan yana gelen ve ötümlü / ötümsüz karşılıkları bulunan ünsüzler arasında görülen uyuma ünsüz uyumu denir.

Çağatay Türkçesi eserlerinde bu uyumun tam olarak bulunmaz.

+GA yönelme hâli eki, +DIn ayrılma hâli eki, -GAlI zarf fiil eki gibi bazı ekler ünsüz uyumunda düzensizlik gösterir. Örnekler: itmek-din, baş-dın, baş-tın, yarut-gay, aç-kunça

Ünsüz Değişmeleri

Düzenli olmayan ünsüz değişmeleridir.

Ünsüz Ötümlüleşmesi

(p>b, t>d, v>f, g>k, ġ>k, ş>j, ç>c, s>z)

t->d-: takı > dagı, ti-> di-

-k->-g-: sakın- > sagın-

Ünsüz Ötümsüzleşmesi

Çağatay Türkçesinin karakteristik özelliklerinden biridir.

+lIG >+ lIḲ, –mAz > -mAs, otlug > otluk, bilmez > bilmes, irmez > irmes

Ünsüz Sızıcılaşması

Kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle sızıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır. -ġ->-v-, -g->-v-: yaguk > yavuk, kigür- > kivür-, kaġun > kavun, sogık > savuk, biregü > birev

-b->-v-, -b>-v: çab > çav, sebmek > sivmek, tabışgan > tavışkan

-p->-f- : toprak > tofrak, yaprak > yafrak, oprak > ofrak

-ḳ->-ḫ-: okşa- > ohşa-, toksan > tohsan

Ünsüz Akıcılaşması

Ötümlü kapantılı ünsüzlerin genellikle ünlü seslerin etkisiyle akıcı ünsüzlere dönüşmesi olayıdır.

-d->-y-, -d>-y: adak > ayak, adır-> ayır-, kadgu > kaygu

Ünsüz Genizsileşmesi

Ses boğumlanması için gerekli hava akımının ağızdan çıkmasıyla oluşan ağızsı ünsüzün, hava akımın burundan çıkmasıyla oluşan bir geniz ünsüzüne dönüşmesi olayıdır.

b->m- : bin- > min-, beñze-> miñze-, beñ >meñ

Ünsüz Düşmesi

-g> Ø: körklüg > körklü, kulġak > kulak

-r- > Ø: ir- > i-, birle > bile

-l- > Ø: keltür- > kitür-, oltur- > otur-

Ünsüz Türemesi

h- türemesi: ar- > har-, ürk- > hürk-

y- türemesi: ırak > yırak, igne > yigne

Göçüşme

gr > rg göçüşmesi: örgen- > örgen-

ġm > mġ göçüşmesi: yaġmur > yamġur

İkizleşme

iki > ikki, yeti > yitti, sekiz > sikkiz

Ünite 8

Çağatay Türkçesi II

ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Çekim Ekleri

Eklendikleri sözlerin anlamını değiştirmeyen, sözlerin kök ve gövdelerine işleklik katan, onları söz grubu ya da cümledeki diğer sözlerle ilişkiye sokan eklere çekim ekleri denir.

İsim Çekimi

İsim çekimi çokluk, iyelik ve hâl çekimlerinden oluşur.

Çokluk

Çağatay Türkçesi eserlerinde isimlerin çokluk şekillerini yapmak için +lAr eki kullanılmıştır. Örnekler: kişiler, yıllar, közler, tiller, müsülmānlar

İyelik

İyelik ekleri, eklendikleri ismin kime ya da neye ait olduğunu ve iyenin şahsını ve sayısını gösterir. Çağatay Türkçesi eserlerinde iyelik ekleri, ünlüyle biten kök ve gövdelere doğrudan, ünsüzle bitenlere ise bir yardımcı ünlüyle getirilirler. Çağatay Türkçesi eserlerinde kullanılan iyelik ekleri şunlardır:

İyelik Ekleri                         Teklik                           Çokluk

I. Kişi                        +(I)m / +(U)m                      +(I)mIz / +(U)mUz

II. Kişi                       +(I)ñ / + (U)ñ                       +(I)ñIz / +(U)ñUz

III. Kişi                     +I; +sI                                   +I; +sI; +lArI

Genel Türkçede III. kişi iyelik ekleri ile hâl ekleri arasında bulunan zamir n’si, Çağatay Türkçesinde genellikle kullanılmaz. Bu durum Çağatay Türkçesinin en karakteristik özelliklerinden biridir.

Örnekler: tilekim, közüm, ışkın, sözün, himmeti, közidin

Hâl

İsimlerin söz grubu veya cümledeki diğer sözlerle olan ilişkisini göstermek amacıyla girdikleri çekime hâl çekimi denir. Çağatay Türkçesinde dokuz hâl çekimi vardır.

Yalın Hâl

Cümlede öznenin bulunduğu hâldir.

İlgi Hâli

İsmin başka bir isimle ilişkisi olduğunu gösteren ilgi hâli, isim tamlamasında tamlayanın bulunduğu hâldir. İlgi hâli eki Çağatay Türkçesinde genel olarak +nIñ / +nUñ şeklindedir.

Kişinin, künnüñ, okuñuznuñ, anın, āhınıñ

Yükleme Hâli

Söz gruplarında ve cümlelerde fiilin yaptığı işten etkilenen ismin bulunduğu hâldir. Bu hâldeki isim, cümlenin nesnesi olur.

Çağatayca metinlerde kullanılan genel yükleme hali eki +nI’dir. Örnekler: ulusnı, yüzüñni, Gayibimni, Kaddıñnı, başnı, köñüllerni

Yönelme Hâli

Üzerine geldiği ismin bağlı bulunduğu fiille yönelme ve yaklaşma ilişkisini gösteren hâldir. Çağatay Türkçesinde yönelme hâli yaygın olarak +GA / +KA ekiyle yapılır. Örnekler: kuyaşka, közige, boynıga, kullugumga, tofrakka

Oğuz Türkçesinin genel yönelme hâli eki olan +A eki de Çağatayca metinlerde işlek olmamakla birlikte kullanılmaktadır: közüme, feryadıma, ikkisine

Bulunma Hâli

Bulunma hâli, fiillerle ilişkide olan ismin bulunduğu yeri bildirir. İsimle fiil arasında mekân ilişkisi gösteren bulunma hâli, Çağatay Türkçesinde +DA ekiyle yapılır. Örnekler: köñülde, kişide, tüşümde, köñlide

Ayrılma Hâli

Ayrılma hâli, fiilin gösterdiği hareketin kendisinden uzaklaştığını, ayrıldığını gösteren ismin bulunduğu hâldir. Çağatay Türkçesinde ayrılma hâli eki +DIn şeklindedir. Örnekler: ündin, öydin, atlastın, mihnetdin

Eşitlik Hâli

Eşitlik hâli, isimlerde eşitlik, benzerlik, sınırlandırma, gibilik, görelik gösteren hâldir. Çağatay Türkçesinde eşitlik hâli +çA ekiyle yapılmaktadır. Örnekler: kılca, itçe, cāvidānça

Vasıta Hâli

Söz gruplarında ve cümlede isimle fiil arasında vasıta ilişkisi gösteren hâldir. Fiilin ne ile kim tarafından, ne zaman ve ne şekilde yapıldığını göstermek için isimler vasıta çekimine girer. Bu hâlin çekimi için Eski Türkçeden beri kullanılan ek +(I)n + (U)n ekidir. Örnekler: sinsizin, ansızın, terkin

Yön Hâli

Söz gruplarında ve cümlelerde isimle fiil arasındaki yön ilişkisini göstermek için isim yön gösterme çekimine girer ve fiilin kendi yönüne doğru yapıldığını ifade eder. Yön eki Çağatay Türkçesindeki +GArI ve +rA şekilleriyle kullanılmıştır. Örnekler: yokkarıdur, taşkarı, ilgeri

Aitlik

Aitlik, bütün Türkçede olduğu gibi Çağatay Türkçesinde de +KI eki ile karşılanır. Örnekler: yokkarıgı, ozakı, kiçeki, kökdeki

Fiil Çekimi

Sözlük malzemesi olarak hareketleri soyut olarak karşılayan fiillerin bir şekil, zaman ve kişiyle ilişkilendirilerek kullanım alanına çıkmasına fiil çekimi denir.

Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri

I. Tipteki Kişi Ekleri

I. tipteki kişi ekleri kişi zamiri kaynaklıdır. Çağatay Türkçesinde I. tipteki kişi ekleri geniş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamanın çekimlenmesinde kullanılır.

Teklik                 Çokluk

min                            biz

sin                              siz

Ø                                -lAr

Örnekler: bilür min, körer min, yazmay min, salmagay sin, kılıp sin

II. Tipteki Kişi Ekleri

İyelik eki kaynaklı olan bu kişi ekleri, Çağatay Türkçesinde görülen geçmiş zaman, kesin gelecek zaman ve şart kipinde kullanılır.

Teklik                 Çokluk

-m                               -K; -mIz

-ñ                                -ñIz

Ø                                -lAr

Örnekler: cān birdim, bildin, bolsan, körmedük

Zamanlar

Görülen Geçmiş Zaman

Eylemin konuşan kişinin gözü önünde gerçekleştiğini ifade eden zamandır. –DI; -DU eki kullanılır. Örnekler: urdum, çıkardım, bildin

Öğrenilen Geçmiş Zaman

Eylemin başkasından duyulduğu, başkasından öğrenildiği ya da sonradan farkına varıldığı bilgisini verir. –mIş, -p turur / -pDUr / -p ve -GAn / -GAndUr / -GAn turur ekleriyle yapılır.

-mIş

Çağatay Türkçesinde daha az kullanılmıştır. Örnekler: bolmış, almış

-p turur / -pDUr / -p

Örnekler: aşurup durur, yaratıptur, biriptür, töñülüp min

-GAn / -GAndUr / -GAn turur

Örnekler: bargandur, bulgangan

Şimdiki Zaman

Eylemin, içinde bulunulan zaman diliminde ortaya çıktığını ifade eden şimdiki zaman çekimi için eski Türkçede geniş zaman ekleri kullanılmıştır. -AdUr /

-ydUr; -A / -y ekleriyle yapılır. Örnekler: aylanadur, aza durur, köredür min

Gelecek Zaman

-GAy; -GA

Örnekler: bolmagay min, tınga min, bolga sin, körmegey sin

-GU+iyelik ekleri+turur / -GU +iyelik ekleri+Dur / -GU

Kesin gelecek zamanı ifade eden bir şekildir. Örnekler: kılmagumdur, Turmagumdur, tapmagumızdur

Geniş Zaman

Ünsüzle biten fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile biten fiillere -r eki ulanır. Örnekler: töker min, tiler min, artar

Kipler

Emir Kipi

Emir kipinde her kişi için ayrı ek bulunur.

Emir Kipi            Teklik                 Çokluk

I. Kişi           -AyIn; -yIn; -Ay                  -AlIñ; -AlIm; -AlI

II. Kişi         Ø; -GIl; -GIn             -(I)ñ/-(U)ñ; -(I)ñIz /-(U)ñUz; -(I)ñlAr /-(U)ñlAr

III. Kişi       -sIn / -sUn; -sU; -dik           -sInlAr / -sUnlAr; -dikler

Örnekler: yaşurayın, bolay, bağlayın, aytkıl, körkin

Şart Kipi

-sA eki ile çekimlenir. Örnekler: dimesem, ursam

Gereklilik Kipi

“-sA + kerek” yapısı kullanılır. Örnekler: vefā kirek bolsa, bilse kirek

İstek Kipi

İstek ifadesi için özellikle -GAy / -GA gelecek zaman ekinden yararlanılır.

Örnekler: ötkey min, dige sin

Zamanların Birleşik Çekimi

Çağatay Türkçesinde birleşik çekimler ir- / i- yardımcı fiili ile yapılır.

Hikâye

Çağatay Türkçesinde hikâye birleşik çekimi, zaman veya kip eki almış asıl fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline görülen geçmiş zaman ekinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: kılmış irdi, añlap idi

Rivayet

Rivayet birleşik çekimi, zaman veya kip eki almış asıl fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline -miş ve -ken öğrenilen geçmiş zaman eklerinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: uradur irmiş, çıkmaydur irmiş

Şart

Şart birleşik çekimi, zaman almış asıl fiilden sonra ir- / i- yardımcı fiiline şart kipi ekinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: er körmediñ irse kökdeki ay

Ek Fiilin Çekimi

Eski Türkçede er- şeklindedir. Bu yardımcı fiil daha sonra er-> ir-> i-> Ø şeklinde ekleşmiştir. Çağatay Türkçesinde ek fiilin ir- ve i- şekillerinin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Geniş zaman bildirmelerinde ise ir- ve i- yanında tur- yardımcı fiili de bu görevde kullanılmıştır.

Ek Fiilin Geniş Zaman Çekimi: irür yapısına birinci tipteki kişi eklerinin getirilmesiyle yapılır. Örnekler: kul irür men, irür sin

Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: irmiş / imiş ve irken / iken biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: nā-tamām irmiş, ölmek imiş

Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi: irdi ve idi biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: kāfir idim, rāsih irdi

Ek Fiilin Şart Çekimi: irse ve ise biçimleri kullanılmıştır. Örnekler: bülbül isem, yār isen

Ek Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Ek-fiil, Çağatay Türkçesi metinlerinde geçmiş zaman ifadeli -GAn sıfat fiil ekini alarak işlek bir şekilde kullanılmaktadır. Örnekler: mübtelā irkeninin, şūr igenini min, şehd igenindin

Ek Fiilin Zarf Fiil Eki Alması: Örnekler: uykuda irken, körmes igeç tüşte hayālıñ

Ek Fiilin Olumsuz Çekimi: Ek fiilin olumsuz biçimi irmes / imes sözüyle yapılmaktadır. Örnekler: Şükr kim gāfil imes min bir dem anıñ yādıdın, Ol at irmes ni üçün andın togar yahşı urug

Fiilimsiler

İsim Fiil Ekleri

Çağatay Türkçesinde fiillerin hareket isimlerinin ifadesi için -mAK ve -Iş ekleri kullanılmıştır. Özellikle -mAK eki yaygın bir kullanım alanına sahiptir ve bu ekin +lIK ekiyle genişlemiş şekli -mAKlIK eki aynı görevde kullanılmıştır.

-mAK: kuçmak, öpmek, ölmekni

-mAKlIK: köymeklik, bolmaklık

-Iş: barışka, bakış, kiliş

Sıfat Fiil Ekleri

Sıfat fiil ekleri, fiillerin üzerine gelerek varlıkları zaman ve hareket ifadelerine göre geçici olarak karşılama görevinde kullanılan sıfatlar türetir.

–Ar / -Ur / -r: akar, kılurdın, küler

-GAn: kiygen, barganım, tüşken

-GU: bargusın, kiskü, külgü

-mAs: tapılmas, tükenmes

-mIş: körmiş, kılmamış

Zarf Fiil Ekleri

Fiillere eklenerek onların hareket hâllerini ifade eden eklerdir. Bu ekler, eklendikleri fiilleri cümlede zarf yaparlar ya da yardımcı fiillerin önüne gelerek birleşik fiil oluştururlar.

-A; -yU /-y: Ünsüzle biten fiillere -A, ünlüyle biten fiillere ise -yU ve -y ekleri getirilir: yıglayu, kopa, korka, tiley

-ArdA / -UrdA / -rdA: Külerde, yıgıştururda, sözleşürde

-ArgA / -UrgA / -rgA: kılurga, yürürge

-GAç: bargaç, başlagaç

-GAlI: tutuşkalı, urgalı, kirgeli

-GAnçA: añgança, tutkança

-GAndA: digende, yasaganda, tüşkende

-GInçA/-GUnçA: tilemegünçe, eylegünçe

-mAy; -mAyIn: tapmay, ivürmey, çıkmayın

-(I)p/-(U)p; -(I)bAn / -(U)bAn: yıglap, yıglap, aşukup, külüp

Yapım Ekleri

Kelime kök veya gövdesine getirilerek kelimenin yeni bir anlam kazanmasını sağlayan eklere yapım eki denir. Çağatay Türkçesinde kullanılan yapım ekleri şunlardır:

İsimden İsim Yapan Ekler

+Aç: yalañ+aç;

+AK: baş+ak;

+Ar / şAr: üç+er, altı+şar;

+Av: bir+ev, üç+ev;

+çA: bilek+çe, kasaba+ça;

+çAK: çukur+çak, bik+çek;

+çI: ayak+çı, bitik+çi;

+çUK: tagar+çuk, yarım+çuk;

+DAş: boy+daş, kökel+deş;

+dIrIK / +dUrUK: boyun+duruk, agız+dırık;

+GA: baş+ḳa, öz+ge;

+GInA: az+gına, esrük+kine;

+lAK: av+lak, tuz+lak;

+lIG / +lUG: at+lıg, kaygu+lug, ot+luk, Semerkand+lık;

+lIK/+lUK: yahşı+lıḳ, kurug+luḳ, tirig+lik;

+mtUl: kara+mtul, kök+ümtül;

+nçI: ikki+nçi, üç+ünçi;

+rAK: az+rak, kiçig+rek;

+sI: agır+sı, artuk+sı;

+suk: tañ+suk;

+sIz: küç+siz, ruh+sız, yüz+siz, yürek+siz.

Fiilden İsim Yapan Ekler

-A: koş-a, tol-a;

-AK: yat-ak, böl-ek;

-ç: ökün-ç, kılın-ç, tın-ç;

-çAK: avun-çak, bürün-çek;

-ÇI: tilen-çi;

-G / -(I)G / -(U)G: açı-g, öl-üg, kuru-g;

-GA / -KA: kıs-ka, yumurt-ka;

-GAK / -KAK: ay-gak, bat-kak, kaç-kak;

-GIç / -GUç: tal-gıç, süz-güç, ör-güç;

-GU / -KU: yar-gu, iç-kü, al-gu bir-gü;

-GUçI / -KUçI: oku-guçı, sat-kuçı, kez-güçi;

-GUn / -KUn; az-gun, çap-gun, tut-kun;

-GUR / -KUr: toy-gur, öt-gür, tınma-gur, toyma-gur;

-K / -(U)K: emge-k, kara-k, tüfür-ük, buyur-uk;

-l: kaba-l, soyurga-l, tüke-l, yasa-l;

-m / -(I)m / -(U)m: at-ım, bil-im, öl-üm;

-mA: as-ma, kavur-ma, süz-me;

-mAç: bula-maç, tut-maç;

-mAK: tokuş-mak, iç-mek;

-mAKlIK: di-meklik, bol-maklık;

-mUr: yamgur (< yag-mur);

-n /- (I)n / -(U)n: çak-ın, büt-ün, tol-un, tüg-ün;

-sI: kavur-sı, tüt-si;

-ş / - (I)ş / -(U)ş: bak-ış, oku-ş, ur-uş;

-t / -(I)t / -(U)t: ög-üt, kiç-it, kuru-t;

-tU: yak-tu;

-v / -Av: bile-v, büt-ev, yasa-v;

-vul / -avul: çap-avul, kara-vul, yort-avul;

-z / -(U)z: bog-uz, tük-üz, sö-z.

İsimden Fiil Yapan Ekler

+a-: aş+a-, at+a-, til+e-;

+Al-: az+al-, oñ+al-, sag+al-;

+Ar-: oñ+ar-, kök+er-, yaş+ar-;

+Ay-: körk+ey-, muñ+ay-;

+dA-: al+da-, ün+de-;

+ga-: say+ga-;

+Gar- +Kar-: baş+kar-, kut+kar-;

+I- / +U-: aġr+ı-, bay+ı-, berk+i-;

+K- / +(I)K- / +(U)K-: at+ık-, bir+ik-, tar+ık-, yagı+k-;

+lA-: agır+la-, boguz+la-, söz+le-, iye+le-;

+r-: belgü+r-, iski+r-, kaygu+r-;

+rA-: muñ+ra-, tilbe+re-;

+rgA- / +(I)rgA- / +(U)rgA-: muñ+urġa-, az+ırga-, tañ+ırga-;

+sA-. su+sa-.

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-Ar-: çık-ar-, kayt-ar-, kit-er-;

-DIr- / -DUr-: ak-tur-, atlan-dur-, kil-tür-, öl-tür-;

-GAr- / -KAr-: büt-ker-, toy-gar-;

-GUlA- / -KUlA-: at-kula-, çap-kula-;

-GUr- / -KUr-; az-gur-, yit-kür-;

-GUz- / -KUz-: oltur-guz-, tir-güz-, kör-güz-;

-k- / -(I)k-; az-ık-, kaç-ık-;

-l- / -(I)l- / -(U)l-: biti-l-, boya-l-, kıl-ıl-, oku-l-;

-mA-: al-ma-, bol-ma-, kör-me-;

-n- / -(I)n- / -(U)n-: tile-n-, kör-ün-, yasa-n-, çal-ın-;

-r- / -(U)r-: aş-ur-, iç-ür-, kaç-ur-, yit-ür-;

-ş- / -(I)ş- / -(U)ş-: bir-iş-, kör-üş-, sözle-ş-, ur-uş-;

-t-: meñze-t-, oku-t-, yalbar-t-, yügür-t-;

-y-: ko-y-, to-y-;

-z- / -(I)z- / -(U)z-: ak-ız-, em-iz-, öt-üz-, tam-ız-.

Yeterlik Fiili

Fiilin karşıladığı hareketin mümkün veya muhtemel olup olmadığını ifade eden tasvir fiiline yeterlik fiili denir. Çağatay Türkçesinde yeterlik fiilinin olumlu ve olumsuz şekilleri al- yardımcı fiili ile yapılır. Örnekler: nazarımdın öter baka bilmen, hiç kişi taklid kıla almadı.

SÖZ VARLIĞI

Ali Şir Nevâyî’den itibaren tam anlamıyla bir edebî dil hâline gelen Çağatay Türkçesinde Arapça ve Farsça unsurların yanında Moğolca alıntıların da arttığını görüyoruz.

ÖRNEK DİL İNCELEMELERİ

Ali Şir Nevâyî, Tārīḫ-i Enbiyā, (Külliyât, R 715b [ÇEK s. 229])

Ashāb-ı Kehf bābıda ihtilāf köptür. Muhtasarı budur kim Yūnān mülkide Efsūs şehride Dakyānūs atlıġ melik-i cebbār bar irmiş, kim ba‘żı dipdürler kim ulūhiyyet da‘vāsı kılur irmiş. Ve bu Ashāb-ı Kehf ba‘żı rivāyet bile nevvābları ve mülāzimleri irmişler. Ve müslümān ikendürler ve yaşurun Teñri ta‘ālā ‘ibādetin kılur irmişler. Dakyānūs bu hāldın vākıf bolup alarnıñ katli fikride bolmış. Alar bu hālni ma‘lūm kılıp ittifāk bile şehrleridin kaçıp el yolukur vehmidin yolsız beyābānġa tüşüp bir koyçıġa uçrap koyçı daġı alarġa koşulup, koyçınıñ iti hem koşulup Rakīm atlıġ ġārġa kirmişler.

Bābıda; bāb: isim +ı: iyelik 3.t.k.e. +da: bulunma h.e.

Köptür; köp: isim -tür: bildirme 3.t.k.e.

bar irmiş; bar: isim ir-: ek fiil -miş: öğrenilen g.z 3.t.k.e.

dipdürler; di-: fiil -pdür: öğrenilen g.z.e. -ler: 3.ç.k.e.

hālni; hāl: isim +ni: yükleme h.e.

şehrleridin; şehr: isim +leri: iyelik 3.ç.k.e. +din: ayrılma h.e.

Ali Şir Nevâyî, Muḥākemetü’l-luġateyn

[777a] (23) Ve kildük (24) kuşka ki anda mukarrer ve meşhūr ilbesün ördektür ve Sart ol ilbesünni hod bilmes. Tagı Türk

ördekniñ irkekin (25) sona ve tişisin borçın dir ve Sart muña hem at koymaydur ve ner ü māde ikkelesin murgābī dir. Ve

ördekniñ envā‘ı (26) bilür kuşçılar kaşıda meselā; çörke ve irke, soksur ve alma baş ve çakır kanat ve timür kanat ve ala luġa ve

ala pöke ve baġçal ve bu (27) yosunluk dirler ki yitmiş nev‘ bolur kim Sart barısın murġābī ok dir. Ve eger biridin mütemeyyiz kılsa, Türkçe at bile ok aytur.

Kildük; kil-: fiil -dü: görülen g.z.e. -k: 1.ç.k.e.

Koymaydur; ko-: fiil -y-: ffye -maydur: olumsuz öğrenilen g.z.e.

Bilür; bil-: fiil -ür: sfe

Dirler; di-: fiil -r: geniş z.e.

ler: 3.ç.k.e.

Çağatay Türkçesi Sözlüğü

A

Ala luġa: Bir tür ördek

Ala pöke: Bir tür cinsi

Alay: Öyle

All: Ön, önde

Alma baş: Bir tür ördek

Andaġ: Öyle

Ashāb-ı kehf: Mağara dostları

Āsīb: Bela, afet

Aylan-: Dönmek

Azak: Ayak

B

Baġçal: Bir ördek türü

Barça: Bütün, hepsi

Barı: Hepsi, bütün

Baṣīr: Görüp, anlayan

Başḳar-: Yol göstermek

Belī: Evet

Beyābān: Çöl

Bī-dād: Zulüm, işkence, zalim

Biti-: Yazmak

Borçın: Dişi ördek

Bögrek: Böbrek

Burun: Önce, önceki, ilk

Bütev: Bütün, hepsi

C-Ç

Cebbār: Zalim, zorba

Çapavul: Çapul, yağma

Çörke: Bir ördek türü

D

Deryuze: Dilenme

E

Eḏgülük: İyilik

Endāze: Ölçek, tahmin, derece

Esrük: Sarhoş

Evḳat: Vakitler

G-Ğ

Ġanî: Zengin

Ġār: Mağara

Gedā: Dilenci, yoksul

H

Ḫalāṣ: Kurtuluş

Ḥāliyā: Şimdi

Ḫārā-Ken: Taş kazıcı

Ḫvār: Hor, aşağı

Hergiz: Asla

Ḫırāş: Tırmalayan

Ḫil‘At: Elbise

Ḫod: Kendi

I-İ

Irga-: Sallamak, kımıldatmak

‘ibāret: Söyleyiş

İḥtirāz: Korkma, sakınma

İkkele: Her ikisi

İlbesün: Bir ördek türü

İley: Ön, ön taraf

İmtināǿ: Atı geriye döndürme

İrke: Bir ördek türü

İtelgü: Çakır doğan

K

Ḳadd: Boy

Ḳaçan: Her ne zaman

Ḳaravul: Karakol; bekçi

Ḳaş: Ön, huzurt-

Ḳaṭre: Damla

Ḳayġur-: Üzül-, endişelen-

Kenīzek: Küçük cariye; köleniz

Keyin: Arka, sonra

Ḳıyış-: Meylet-

Ḳoşa: Çift

Ḳoşul-: Katılmak, ilişmek

Ḳoyçı: Çoban

Kökeldeş: Süt kardeş

Köp: Çok

Körkey-: Güzelleşmek

Körkli: Güzel

Közgü: Ayna

Ḳuç-: Kucaklamak

Kurla: Defa, kere

Ḳuyaş: Güneş

L

La‘l: Kırmızı ve değerli bir taşı; dudak

Lūbyā: Fasulye

M

Māde: Dişi

Mev‘iẓe-āmiz: Öğüt içeren

Miñizlig: Gibi, benzer

Muḳarrer: Sağlam, şüphesiz.

Muñ: Sıkıntı

Muñay-: Bunalmak, sıkılmak

Mundaḳ: Böyle

Murġābī: Su kuşu; ördek, kaz

Mütekellim: Söyleyen

N

Ner: Erkek

Nevbet: Sıra, nöbet

Nevvāb: Vekil, yardımcı

Nime: Şey, nesne

O-Ö

Oḫşa-: Benzemek

Ok: Tam, kesin, kesin olarak

Ot: Ateş

Ösrü-: Sarhoş olmak

Öt-: Geçmek

Öy: Ev

R

Raḳam-zed: Yazılmış, söylenen

S

Saġın-: Düşün-

Sanç-: Batır-

Sarı: Taraf, yön, cihet

Sart: Fars, iranlı

Saru: Yön, taraf

Ser-gerdān: Şaşkın, sersem, perişan

Soksur: Bir ördek türü

Sona: Erkek ördek

Soyurġal: Hediye

Şāpūr: Bir sasani hükümdarı

Süñü: Süngü

T

Taġı: Dahi, dahası, ve

Tañ: Sabah vakti

Tañ: Tuhaf, acayip

Tap-: Bulmak

Ṭap-: Bul-

Tart-Çekmek

Tevaḳḳuǿ: Umma, isteme

Tīġ: Kılıç

Tigrü: Kadar

Tilbe: Deli

Tīşe: Balta, nacak, keser

Toḳ-: Çarp-, vur-

Ṭurfe: Tuhaf, acayip

Tümen: On bin

Tün: Gece

U-Ü

Uçra-: Karşılaşmak, rastlamak

Ulūhiyyet: İlahlık, tanrılık

Üküş: Çok

Y

Yaġı: Düşman

Yalañaç: Yalın, çıplak

Yapuḳ: Kapalı, örtülü

Yaruḳ: Aydınlık, ışık

Yasa-: Yapmak, düzenlemek; süslemek

Yaşur-: Gizlemek

Yaşurun: Gizlice

Yıġaç: ağaç; Bir uzunluk ölçüsü

Yıġıl-: Toplanmak

Yoluḳ-: Karşılaş-

Yoluḳ-: Karşılaşmak, buluşmak

Yortavul: Akıncı

Yosunluḳ: Gibi

Ünite 9

Kıpçak Türkçesinin Oluşumu ve Ses Bilgisi

Kıpçaklar, Bizans ve Latin kaynaklarında Kuman, tarihî Rus kaynaklarında Polovets, Macarlar tarafından Kun olarak adlandırılmışlardır.

Kıpçak adlandırmasına ilk olarak 759 yılında dikilmiş olan Bayan Çor yazıtında rastlanır. 9. yüzyılda Kimek birliği içinde olan ve muhtemelen 10. yüzyılın ilk yarısında batıya kayan Kıpçaklara daha birçok boyun katıldığı muhakkaktır

11. yüzyıl başlarında Yayık boylarında yaşayan Kıpçaklar 1030 yılı civarında İdil’i geçerek Uzları batıya ittiler ve Rus knezlikleriyle komşu oldular. Rus kaynakları ilk defa 1055 yılında Kıpçaklardan bahseder

1080’lerde Kıpçak hâkimiyeti, “Balkaş gölü-Talas havalisinden Tuna ağzına kadar” yayılmıştı; ağırlık merkezi Don-Dinyester boylarıydı

Ruslarla çatışmaları İgor Destanının konusu oldu.

On binlerce Kıpçak askeri 12. Yüzyılda, Selçuklu Oğuzlarına karşı Gürcüleri korudular.

1241 yılından sonra Altın Ordu Hanlığının asıl kitlesini oluşturdular. Batu Han’ın askeri seferleri sırasında bir kısım Kıpçak, Mısır’a giderek Eyyubilere paralı asker oldular. 1250 yılında Mısır’da Memluk devletini kurdular. Mısır’daki Araplara Türkçe öğretmek için bu dönemde çok sayıda eser yazıldı. Mısır’da yazılan bu eserler Kıpçak Türkçesi veya Memluk Kıpçak Türkçesi olarak kayda geçmiştir.

Kıpçak Türkçesi

Mısır’da yazılan eserler Harezm Türkçesi’ne çok benzer. Bu dönemdeki eserlerin dili Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında geçiş evresini işaret eder. Bu eserler arasında sadece Et-Tuhfetü’z-Zekiyye yazarı, doğrudan doğruya Kıpçak dilini esas aldığını belirtmiştir.

Kıpçakların yaşadığı bölgelerde verilen eserler iki başlık altında toplanır: 1) Sözlük ve gramerler 2) Edebiyat, din, askerlik, baytarlık vb. alanlarındaki metinler. 15. ve 17. yüzyıllarda Ermeni harfleriyle yazılmış olan eserler ise Ermeni harfli Kıpçakça metinler başlığı altında toplanır.

Sözlük ve Gramerler

Kodeks Kumanikus

İlk satırlarında 1303 tarihi yazılı olan ve 1362 yılında Petrarca tarafından Venedik Cumhuriyetine hediye edilen eserin günümüze ulaşan tek nüshası, İtalya’da Venedik Saint Marcus Kütüphanesindedir. Latince olan Kodeks Kumanikus’un anlamı Kıpçak Kitabıdır. Kodeks Kumanikus, Karadenizin kuzeyindeki Kıpçak Türklerinden İtalyanlar ve Almanlar tarafından derlenmiş malzemelerden oluşan iki defterin birleştirilmesiyle oluşmuş bir eserdir.

Kodeks Kumanikus’un 55 yapraktan oluşan ve İtalyanlar tarafından hazırlanan birinci defteri iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde kısa bir Latince girişten sonra sırayla Latin, Fars ve Kıpçak dilleri üzerine üç paralel sütun halinde tertip edilmiş sözlükler yer almaktadır. Burada fiiller, isimler, sıfatlar, zamirler ve zarflar ele alınmıştır. Bu bölüm yaklaşık 1560 Türkçe kelimeyi içermektedir.

İkinci bölümde eşya adları, ticaretle ilgili sözler, kıymetli taşların adları, kültür ve sosyal hayatla ilgili sözler, meslek adları vb. konularla ilgili sözlerden gruplar oluşturulmuştur. Bu bölümdeki sözlerin toplam sayısı 1120’dir.

27 yapraktan oluşan ve Almanlar tarafından hazırlanan ikinci defter Gotik harfleriyle yazılmıştır. Bu defter Kıpçakça-Almanca, Kıpçakça-Latince olan iki karışık sözlük listesi ve bazı metinlerden oluşur. Hristiyan dinî metinleri, Latince-Kıpçak Türkçesiyle yazılmış parçalar ve her satırın üzerine Latincesi yazılmış Kıpçak Türkçesi metinleri bulunmaktadır. Kitaba 47 adet bilmece de alınmıştır.

Kitabü’l-İdrak li-Lisani’l-Etrak

1312’de Kahire’de tamamlanmış olan kitabın yazarı Endülüslü Ebu Hayyan’dır. Araplara Türkçe öğretmek amacıyla yazılmıştır. Eser, sözlük, dil bilgisi ve cümle bilgisi olmak üzere üç bölümde düzenlenmiştir.

Eserin günümüze ulaşan üç nüshası bulunmaktadır. Bunlar; İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar Bölümü ve Kahire’de Dârü’l-Kütüb Kütüphanesinde bulunmaktadır

Kitab-ı Mecmu-ı Tercüman-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî

1343 veya 1345 yılında Halil bin Muhammed el-Konevî adlı Konyalı bir Türk tarafından yazılmış veya istinsah edilmiş olan eser bir sözlük ve dil bilgisidir. 63 yaprağı Arapça-Türkçe sözlük ve dil bilgisi, 13 yaprağı Moğolca-Farsça sözlük olan eserin günümüze ulaşan tek nüshası Holanda’da Leiden Akademi Kütüphanesi’ndedir.

Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye

Sözlük olan eserin tek nüshası İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümündedir. Eserde bazen Türkmen ve Kıpçak diyalektleri arasındaki farklılıklar da gösterilmektedir. Kıpçak sözlük ve gramerleri arasında gerçek

Kıpçak dil özelliklerini en iyi yansıtan kitaptır

Kitabu Bülgatü’l-Müştak fî Lugati’t-Türk ve’l-Kıfçak

Cemâleddin Ebū Muhammed Abdullah et-Türkî tarafından 14. yüzyıl ya da 15. yüzyılın başlarında yazıldığı tahmin edilen Arapça-Türkçe bir sözlüktür. Tek nüshası Paris’te Biblioteque Nationale Türkçe Yazma Bölümündedir.

Eser, normal satırlar olarak değil, ikinci yapraktan itibaren zikzaklı baklava dilimi biçiminde yazılmıştır.

El-Kavanînü’l-Külliyye li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye

Arapça yazılmış Türkçe dil bilgisidir. Sözlük bölümü yoktur. Bilinen tek nüshası 85 yapraktır. Bu nüsha Süleymaniye Kütüphanesindedir. Eser sadece gramerden ibarettir.

Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye

Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış sözlük ve bir konuşma kılavuzu özelliği taşımaktadır. Tek nüshası İtalya’da Floransa şehrindeki Medicea Bibliotheca Laurenziana bulunmaktadır. Eser 24 bölüme ayrılmıştır. 21. fasıl “Türkçe sayılar”, 22. Fasıl “Türk erkek adları”, 23. fasıl “Türk kadın adları”dır.

Edebiyat, Din, Askerlik, Baytarlık Alanlarındaki Eserler

Kitab Gülistan bi’t-Türk

Sadi’nin 1258 yılında yazdığı Gülistan adlı eserinin bilinen en eski tarihli Türkçe tercümesidir. Tercümeden çok adaptasyon karakterinde olan eserin yazarı Seyf-i Sarayî hakkında bilinenler oldukça sınırlıdır. Eseri Mısır’da hacipler hacibi Emir Bathâs adına tercüme etmiştir. Serbest çeviri özelliği taşıyan eser Kıpçak Türkçesinin bilinen tek edebi eseridir. Eserin sonunda Seyf-i Sarayî’nin kendi şiir ve nazireleri de vardır. Seyf-i Sarayî’nin elinden çıkan nüsha günümüze ulaşan tek nüshadır ve Hollanda’da Leiden İlimler Akademisi Kütüphanesindedir.

İrşadü’l-Müluk ve’s-Selatîn

İskenderiye’de aynı adlı eserden 1287 yılında yapılan satır altı bir tercümedir.

498 yapraktan oluşan eldeki tek nüshanın müstensihi Berke Fakih’tir. Her sayfasında sekizi Arapça, sekizi Türkçe on altı satır bulunmaktadır.

Eserde Hanefi mezhebinin fıkıh görüşleri ele alınmıştır.

Kitab fi’l-Fıkh bi-Lisani’t-Türkî

1421 tarihinden daha önce yazılmıştır.

Çeşitli fıkıh kitaplarından derlenen fetvaları içeren kitabın 429 yapraktan oluşan tek nüshası İstanbul Millet Kütübhanesi Feyzullah Efendi bölümündedir.

Kitab-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî

Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî’nin fıkıhla ilgi Arapça eserinin satır altı tercümesidir. Esenbay b. Sudun tarafından istinsah edilmiştir. 47 yapraktan oluşan eser İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasoyfa bölümünde kayıtlıdır.

Münyetü’l-Guzat

Askerlikle ilgilidir. Gazi Altunboga adına 1446/1447 tarihinde istinsah edilmiştir. 115 yapraklık günümüze ulaşan tek nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi III. Ahmed bölümündedir.

Kitab fî İlmi’n-Nüşşab

Okçulukla ilgili bir eserdir. İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin

Efendi Bölümündeki nüshada Kıpçakça unsurlar, Paris Bibliotheque Nationale’deki nüshada Oğuzca unsurlar ağırlıktadır.

Kitabu’l-Hayl

Atçılık ve veterinerlikle ilgilidir. İstanbul Beyazıt Devlet Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümündeki nüshada Kıpçakça unsurlar ağır basar. İkinci nüsha da harekeli olup Oğuzca unsurlar ağır basmaktadır. Bu nüsha, Paris Bibliotheque Nationale’dedir.

Baytaratu’l-Vazıh

Tolu Beg adına 14. yüzyılın sonunda tercüme edildiği sanılan eser at ve veterinerlikle ilgilidir. Birinci nüsha 69 yaprak olup İstanbul Topkapı Sarayı

Revan Köşkü Kütüphanesinde kayıtlıdır. İkinci nüsha Paris Bibliotheque Nationale’dedir.

Kitab fi’l-Fıkıh

Arapça bir fıkıh kitabından satır altı tercümedir. 266 yaprak olan nüsha Süleymaniye Kütüphanesi Ayasoyfa bölümünde kayıtlıdır.

Ermeni Harfli Kıpçakça Metinler

11. yüzyıldan itibaren Deşt-i Kıpçak’ta birlikte yaşayan Kıpçak Türkleri ile Ermeniler yakın ilişkiler kurmuşlardır. 16-17. yüzyıllar arasında Ermeni harfleriyle Kıpçakça yazılmış olan metinlerin ortaya çıkmıştır. 100’den fazla metin, günümüze ulaşmıştır. Vakayiname, hukuki metin, sözlük, gramer kitabı, edebi metin, dini metin ve özellikleri taşıyan bu eserler Ermenistan, Ukrayna, Rusya, Avusturya, İtalya, Polonya ve Fransa’da bulunan çeşitli müze ve kütüphanelerde korunmaktadır.

YAZIM ÖZELLİKLERİ

Ünlülerin Yazımı

Kıpçak sahası metinlerinde ünlülerin yazımı genel olarak şu şekildedir. a ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde elif hemze (أ) veya üstün işareti ( َ ) ile, bazılarında başta iki elif (اا ) veya medli elif (اْ); Latin grafiğiyle yazılmış eser olan Kodeks Kumanikus’ta a harfi ile; e ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde elif (ا) veya üstün işareti ( َ) ile; Kodeks Kumanikus’ta e, a, ä, ea veya sağ üst köşesi çengelli a ile; a ve e ünlülerinin Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde söz sonunda nadiren he (ه) harfi ile yazıldığı görülür. ı ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (ا) veya elif ve ye (ا ې ) ile, ortada ye (ې) veya esre ( ِ ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta i ve e ile; i ünlüsü Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (ا) veya elif ve ye (ا ې ) ile, ortada ye (ې) veya esre ( ِ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta i ile; o ve ö ünlüleri Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (ا) veya elif ve vav (او ) ile, ortada vav (و) veya ötre ( ُ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta ó ile; u ve ü ünlüleri Arap grafiğiyle yazılmış eserlerde başta elif (ا) veya elif ve vav (او ) ile, ortada vav (و) veya ötre ( ُ) işareti ile, Kodeks Kumanikus’ta ó, ø, v, ou,w harfleriyle işaretlenir.

Ünsüzlerin Yazımı

Arap grafiğiyle yazılmış Kıpçak sahası eserlerinde, Türkçe b ve p gibi iki farklı ses için be (ب) harfinin, k ve g gibi farklı ses için kef (ك) harfinin kullanılması veya s sesi için iki farklı harf sin (س) ve sad (ص)’ın, t sesi için te (ت) ve tı (ط)’nın ve z sesi ze (ز), zel (ذ), dat (ض) ve zı ( ظ) gibi farklı harflerinin kullanılması gibi yazım özellikleri Türkçe kökenli sözlerdeki ünsüzlerin yazımında belirli bir ölçütün oluşamamasına sebep olmuştur. Kodeks Kumanikus’ta b ve p sesleri, k ve g sesleri, c ve ç sesleri ayrı harflerle yazılmıştır. Bu, Arap grafiğiyle Kıpçak sahasında yazılan eserlerdeki bazı ünsüzlerin belirlenmesinde yararlı olmaktadır.

SES BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Ünlüler

Ünlü Uyumları

Kalınlık Uyumu ve İncelik Uyumu

Kıpçak sahası metinlerindeki Türkçe sözlerde ve sözlerle ekler arasında da bazı istisnalar dışında vardır. Örnekler: olturmaḳ, yaldırım, almaġaylar

İncelik uyumu; Örnekler: tigresindeki, kökürmek, kelmegil

Düzlük Uyumu ve Yuvarlaklık Uyumu

Kıpçak sahası eserlerde tam anlamıyla düzlük uyumu ile yuvarlaklık uyumunun hâkim olduğunu söylemek mümkün değildir.

Ünlü Değişmeleri

Ünlülerde Darlaşma

“a, e, o, ö” geniş ünlülerin sırasıyla “ı, i, u, ü” dar ünlülerine dönüşmesi Kıpçak sahası metinlerinde de görülmektedir.

-e->-i- : beze- > bize-, teş- > tiş-

-a->-ı- : yaldırım > yıldırım

Ünlülerde Genişleme

ı, i, u, ü dar ünlülerinin sırasıyla a, e, o, ö geniş ünlülerine dönüşmesi olayıdır.

-ı- > -a-, -ı > -a: yalıñ > yalan

aşağı > aşaġa

sarımsaḳ > saramsaḳ

Ünlülerde Düzleşme

Dudaklar yuvarlakken oluşan o, ö, u, ü ünlülerinin sırasıyla dudaklar düz iken boğumlanan “a, e, ı, i” düz ünlülerine dönüşmesi Kıpçak sahası metinlerinde de görülmektedir.

-u- > -a- : yoġun- > yoġan-

-ü > -e, -ü- > -e- : törü > töre; süñük > süñek

-ü > -i: çürü- > çüri-

-u- > -ı-: arḳun > arḳın

Ünlülerde Yuvarlaklaşma

a, e, ı, i düz ünlülerinin sırasıyla o, ö, u, ü yuvarlak ünlülerine dönüşmesi olayıdır.

a- > o-: āmaç > omaç

e- > ö-: ev > öy

-ı- > -u-: yabız > yawuz

-i- >-ü-: kirpik > kirpük

Ünlü İncelmesi

Kalın ünlülerin ince ünlüye dönüşmesi olayıdır.

-ı->-i-: bıç-> biç-; ısın->isin-; çız- > çiz-

-a->-e-: yaşıl > yeşil; çayna- > çeyne-

Ünlü Kalınlaşması

İnce ünlülerin kalın ünlüye dönüşmesi olayıdır.

-e- > -a-: teñri > tañrı

Ünlü Türemesi

Sözlerin söyleyiş kolaylığıyla ilgili olarak iki ünsüz arasında hece oluşturabilecek şekilde bir ünlünün türemesidir: arslan > arsalan

Ünlü Düşmesi

Ses düşmesi olayı, genellikle, ses ve hece yapısı V-KVK veya KV-KVK iken; ses yapısı V, VK olan veya yardımcı ses aracılığıyla ulanan K olan bir ek alan ve bunun sonucunda hece yapısı V-KV-KV veya KV-KV-KVK’e dönüşen sözlerin açık orta hecelerinde bulunun dar yuvarlak (u/ü) veya dar düz (ı/i) ünlülerinin düşmesiyle ortaya çıkar:

aġız > aġzı

ayıt-> ayt-

ḳarın > ḳarnı

yuġur- > yuġrul-

Ünsüzler

Ünsüz Uyumları

Genellikle ilerleyici benzeşme şeklinde ortaya çıkan bu ses olayı, daha çok, sözler ile ekler arasında görülür.

Kıpçak sahası eserlerinde genellikle bu uyum görülür: aç-ḳuç; ḳur-daş

+çA, +çAK, +çI, +çUK, çUKAZ gibi sürekli tonsuz ünsüzle başlayan isimden isim yapma ekleri tonlu ünsüzle sonlanan sözlere eklendiğinde uyum dışında kalır: ḳul-çuḳaz; yay-çuḳaz

-Kur- fiilden fiil yapma eki, +GA yönelme hali eki,

+DA bulunma hali eki, -DI görülen geçmiş zaman eki, -GAy gelecek zaman eki, -GIl emir eki, -GAn sıfat eki ve -GAndAn ve -GAndA zarf fiil ekleri gibi ekler ünsüz uyumunda düzensizlik gösterir. Örnekler: at-ġanda; uruş-ġanda; ḳoş-ḳay; sürüt-gey; kaç-ġıl; çap-dı-lar

Ünsüz Değişmeleri

Düzenli olmayan ünsüz değişmeleridir.

Ünsüz Ötümlüleşmesi

Boğumlanmaları sırasında ses telleri titreşmeyen ötümsüz ünsüzlerin ses telleri titreşerek oluşan ve karşılıkları olan ötümlü ünsüzlere (p>b, t>d, v>f, g>k, ġ>ḳ, ş>j, ç>c, s>z) dönüşmesi olayıdır.

-t->-d-: ti-> di-; tamar > damar; tüş- > düş-

-ḳ->-ġ-: aḳar > aġar; saḳış > sağış

Ünsüz Ötümsüzleşmesi

-z >-s: bulunmaz > bulunmas; köküz > köküs

d->t-: düşmen > tuşman

Ünsüz Dudaksılaşması

-ñ- > -m: köñlek > kömlek

Ünsüz Sızıcılaşması

-ġ>-v/-w, -ġ->-v-/-w-;-g>-v/-w, -g->-v-/-w-: ḳoġ->ḳov- / ḳow-; kigür-> kevür-;  tügme > tüvme; baġ >bav; saġlık > savluḫ

b->-v, -b->-w-, -b>-w: eb > iw; seb-> sew-; yubḳa > yuwḳa; sub> suw; bar > var

-b->-f- : sub > suf; tabar > tafar

ḳ->ḫ-, -ḳ->-ḫ-, -ḳ>-ḫ : ḳatun > ḫatun; ḳan > ḫan; aḳça > aḫça

ç- >ş-, -ç- > -ş-: keçi > keşi; çardaḳ> şardaḳ; bıçaḳ > bışaḳ

Ünsüz Akıcılaşması

-d->-y-, -d>-y: adaḳ > ayaḳ; adır-> ayır-

-g->-y-, -g>-y: tegin > deyin; tegiş- > deyiş-

Ünsüz Genizsileşmesi

b->m- : bin- > min-; beñze-> meñze-

Ünsüz Ağızsılaşması

-ñ->-ġ-: saña > saġa; teñri> taġrı

Ünsüz Düşmesi

-ġ/-g>Ø: kiçig > kiçi; ḳuruġ > ḳuru

-ġ-/-g->Ø: işgek > işek; ḳazġan > ḳazan

b- > Ø: bol- > ol-

-r- > Ø: ir- > i-

h- > Ø: heç > eç

y- > Ø: yamġır > amġur

-f- > Ø: sufsa- > susa-

-l- > Ø: keltür- > ketür-

Ünsüz Türemesi

h- türemesi: ayva > hayva

v- türemesi: ur- > vur-

y- türemesi: eki > yekki

t-, -t- türemesi: asru > astru

Göçüşme

lġ>ġl göçüşmesi: ḳarlıġaç > ḳarılġaç

ḳr > rḳ göçüşmesi: aḳrun > arḳın

ġl > lġ göçüşmesi: baġla- > balġa-

ġm > mġ göçüşmesi: yaġmur > yamġur

ks > sk göçüşmesi: öksür- > öskür-

İkizleşme

Örnekler: iki > ikki; ṣaṭın- > ṣaṭṭın-

METİNLER

Gülistan Tercümesi (116b)

1 ḥikāyet şeyḫ saǾdî aytur yādımda bar kim yigit(2)lik eyyāmında bir kim-irse bilen dostluḳum ol (3) ġāyetde idi kim niçük kim ikki bādām maġzı bir yirde (4) bolsa suḥbetimiz anıñ bigin idi nā-gah ortamızda (5) ittifāḳ-ı ġaybet tüşti bir

müddetden sonra kildi (6) olturup Ǿitāb ḳılmaġa başladı kim niçün sen (7) maña bir ḳaṣıd ıya birmediñ ayttım ḥayfım kildi (8) cemāliñ bilen ḳāṣıd közi müşerref bolġay daġı men maḥrum (9) şiǾr cehānda kimdür ol cānā bu Ǿışḳıñ otına küymes (10) viṣāliñ körmege bir dem meni hicrin tutar ḳoymas (11) kilür ḥayfım naẓar ḳılsa yüzüne her ki toyġunça (12) yana aytur men ol yüzge niçe baḳsa kişi toymas (13) ḥikāyet şeyḫ saǾdî aytur bir dānişmendni kördüm.

Münyetü’l-Guzāt (115b)

1 bu bāb sıpḳun urmaḳlıḳ Ǿilminde beyān ḳılur (2) sıpḳun birle urmaḳlıḳnıñ Ǿilmi ol turur kim (3) sıpḳunı ortasındın tutġay artḳarı maḳlūb (4) andın soñra üç ḳurla titretgey üç atlam (5) ilgerü basġay taḳı ol ḳaṣd ḳılġan (6) yirni igrirek turup mecmūǾı ḳuvveti birle ġarîmi (7) üzere atġay cehd ḳılıp ura körgey

Ünite 10

Kıpçak Türkçesi Şekil Bilgisi

ŞEKİL BİLGİSİ ÖZELLİKLERİ

Çekim Ekleri

Sözlerin anlamını etkilemeyip, onların diğer sözlerle bir şekilde ilişkisini kurup söz grubunda veya cümlede görev almasını sağlayan eklere çekim ekleri denir.

İsim Çekimi

Çokluk

+lAr eki kullanılır: oḳlarını alıp barmaḳlarıñge soḳıp burunġı kibi atġıl

Ünlü ile biten zamirlere, zamir “n”si olmaksızın ulanabilmektedir: bularġa birer alṭın bir

İyelik

İyelik Ekleri            Teklik                                   Çokluk

I. Kişi                         +(I)m +                      (I)mIz / +(U)mUz

II. Kişi                       +(I)ñ                          +(I)ñIz / +(U)ñUz

III. Kişi                     +I /+U; +sI/+sU       +I /+U; +sI/+sU

Örnekler: menim kullarum / ümmetim / atam / anam

Hal

Yalın Hal

İsmin cümlede özne olarak görev yaptığı haldir.

İlgi Hali

İsim tamlamasında tamlayanın bulunduğu haldir.

Ünsüzle sonlanan zamirlere +Iñ eki, ünlüyle sonlanan zamirlere veya isimlere +nIñ / + nUñ eki ulanır: bir fakir kilip bularnıñ müşkilin hall itip ayttı

İlgi halinin eki, men ve biz kişi zamirlerine eklendiğinde +im şeklini almaktadır.

Yükleme Hali

Cümlede, geçişli fiil olan yüklemden etkilenen ismin bulunduğu haldir.

Genel yükleme hali eki +nI’dir: Özümni fillerge urġay men

İyelik üçüncü kişi ekini almış isimlerin yükleme haline sokulmasında genellikle +n eki kullanılır: bir oġlın

Yönelme Hali

Öncelikli olarak ismin bağlı bulunduğu yüklemin yönünü gösteren haldir.

Genel yönelme hali eki +GA’dir. Yavuzġa eygülükni ḳılmaḳlıḳ eyledür

İyelik eki almış isimlerin yönelme hali +A eki ile belirtilir: illerin baġlap sulṭān ḫıdmatına kitürdiler

Bulunma Hali

Yüklemin ifade ettiği hareketin mekânını gösteren haldir. Bu halin eki +dA’dır: avrat ḳumāşın kiyip ivde oturuñ

Ayrılma Hali

Bağlı bulunduğu yüklemi mekân veya zarf olarak tamamlayan ismin bulunduğu haldir. Eki +dAn’dır. bu sözni vezirden sulṭān nedîmleri işitip

Ayrılma hali ekinin +dIn şekli de Kıpçak sahası metinlerinde görülür: ḳuldın ni ḫata kördi

Eşitlik Hali

Bu halin eki +çA’dır. bu yanı kilmege köñlündeki murādınça ‘izzet tapḳay

Vasıta Hali

Genellikle ismlerin yüklemlere zarf olarak bağlandığı haldir. Bu halin ifadesi, Kıpçak sahası metinlerinde daha çok bile, bilen ve birle yardımcı biçim birimleriyle sağlanmaktadır: sen seni küç bile otḳa yaḳar sen

+n eki, belirli bazı sözlerde bu hali ifade etmeye devam etmektedir: ol biligsiz kündüzün kim şem ‘-i kātūri yakar

Yön Hali

Yüklemin sonlanmamış yönünü zarf olarak gösteren haldir. +GArI eki ile bu hal ifade edilmektedir: çevġannı artḳarı sala birmeklik turur

Aitlik

Aitlik, diğer tarihi devir ve sahalarda olduğu gibi Kıpçak sahası metinlerinde de +KI eki ile ifade edilir. yıraḳdaġılar böyle ḥuzūrda daġı yaḳındaġılar baṣîretsiz yıraḳda / soñraḳılar andı / bu üstimdegi ḫırḳamdan özge

Fiil Çekimi

Fiil Çekiminde Kullanılan Kişi Ekleri

I. Tipteki Kişi Ekleri

I. Tip                         Teklik                       Çokluk

I. Kişi                        men; -n                      biz

II. Kişi                       sen; sın/sin               siz

III. Kişi                    Ø                                Ø; -lAr

II. Tipteki Kişi Ekleri

İyelik eki kaynaklı olduğu düşünülen bu kişi ekleri görülen geçmiş zaman, şart ve kısmen istek kipinin çekimlenmesinde görev alırlar.

II. Tip                        Teklik           Çokluk

I. Kişi                        -m                   -K

II. Kişi                       -ñ                    -ñIz / -ñUz

III. Kişi                     Ø                     Ø; -lAr

Zamanlar

Görülen Geçmiş Zaman

-DI

bir vezîrniñ oġlını kördüm

Öğrenilen Geçmiş Zaman

-p turur / -ptur / -p

Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: melik üçün bir ḳaṣîde medḥ ḳılıp turur men / keliptir men / bir tüş körüp men

-mIş

Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: ketmiş men / ḳılınmış sen / bolmış sen

Şimdiki Zaman

-A/-y turur ; -A/-y dIr

Birinci tipteki kişi ekleriyle çekimlenir: aladır men / söyley dir sen / ivde yaḫni bişe durur / kele dirler

–AyUr; -IyUr; -yUr; -Ayor;-Ayorur

mecrūḥ kitip ‘aḳlı büriyür / biri birine oḫşayur / yatayor, keleyorur

Gelecek Zaman

-GAy; -GA

men mü’min bolġay men / ṭalaşḳay men / körge men

-IsAr

Melül ḳılmayısar ‘ārif ir kişi köñlün

-AsI

alası men, alası sen, alası, alası biz

Geniş Zaman

Ünsüzle sonlanan fiillere -Ur ve -Ar; ünlü ile sonlanan fiillere -r eki ulanır.

yir men içer men baġışlar men / ḳapar sen / ınanman / izderler

Kipler

Emir Kipi

Emir Kipi                 Teklik                                   Çokluk

I. Kişi             -AyIm / -GAyIm; -GAyIn              -AlIm/ -GAlIm; -lIm; -AlIK / -AlI

II. Kişi           Ø; -GIl/-Kıl/-GUl                             -(I)ñ/-(U)ñ; -(I)ñIz /-(U)ñUz

III. Kişi                     -sIn / -sUn                            -sIn / -sUn;-sInlAr / -sUnlAr

Örnekler: etek ḳaydan ketüreyim / men oḳıġayım / tilegeyim / işitmegeyin

Şart Kipi

-sA eki ile çekimlenir:

Tilesem / tileseñ / ḳayıtsañ / alsalar

Gereklilik Kipi

“fiil+şart eki+kişi eki kerek” veya “fiil+mAK + kerek+kişi eki” kalıplarından yararlanılır: bu fesād ehliniñ nesli münḳaṭi’ bolsa kirek / anı öltürmek kerek

İstek Kipi

-A eki aracılığıyla ifade edilir.

Oruç tutam ol kün / işitmeye oş bu tanuḳluḳnı

Zamanların Birleşik Çekimi

Hikaye

Görülen Geçmiş Zamanın Hikayesi: -DI irdi: niçük kim burun tuttuñ irdi

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Hikayesi: -mIş idi ; -mış irdi: kördüm yazılmış irdi uçmaḳ işiginde

-p idi; -p turur idi; -p turur irdi: ol ḳavm kim andan ẓulm körüp idiler

-GAn idi: kime zaḥmetin çekmegen idi

Gelecek Zamanın Hikayesi: -GAy idi; -GAy irdi: öz kereminden yazukın baġışlap āzād ḳılsa ni bolgay idi

Rivayet

Geniş Zamanın Rivayeti

-Ar/Ur/-r imiş; -Ar/Ur/-r irmiş: yir imiş ġam

Şart

Görülen Geçmiş Zamanın Şartı: -DI/-DU ise ; -DI/-DU irse: ḳayda ḳoyduñ ise kemāhuve anda ḳoyġıl

Öğrenilen Geçmiş Zamanın Şartı: -mış-mışsa: Sançar urmış-mışsa Sonḳur urmışdı

Geniş Zamanın Şartı: -Ar/-Ur/-r ise; -UrsA/-rsA: alursam / bu ṭariḳa okur

iseñ ḳur’ān

Ek-Fiilin Çekimi

Türkçenin ilk tespit edilen yazılı metinlerinden beri, öncelikli görevi isimlerin yüklem olmasını sağlamak olan ek-fiil, Orhun harfli metinlerde er- olarak belirlenmiştir. Ek-fiil, Kıpçak sahası metinlerinde ir-, i- veya Ø olarak görülmektedir. Bu sahada, aynı görevde tur- fiili de, özellikle geniş zaman bildirimlerinde ek-fiil olarak işlev görmüştür.

Ek-Fiilin Geniş Zaman Çekimi: ir- ek-fiilinin geniş zamanda şekimlenmiş biçimi kişi eklerini alır. irür men ‘aybıma ḳāyil / irür men meskenet mülkinde meẕkūr / bu muḥal irür

tur- yardımcı fiili de, ir- fiiliyle eş görevli kullanılmıştır: sen niçe kim yıraḳ turur sen / yimiş yimişi yok turur / iyeleri dururular

Ek-Fiilin Öğrenilen Geçmiş Zaman Çekimi: ir- veya i- biçimleri belirlenmiştir: böriniñ ṣa’b-reki sen imiş sen / ol nusret birle irmiş

Ek-Fiilin Görülen Geçmiş Zaman Çekimi: türbesinde mu’tekif idim / biri ḳısḳa boylı idi / bizler safar içinde irdük

Ek-Fiilin Şart Çekimi: lāyıḳ isem / ir isen / özi bahādur irse anın ḳatında bolsun

Ek-Fiilin Sıfat Fiil Eki Alması: Sadece -dük sıfat fiil ekini almaktadır: eger bilse ol derviş, ol ḥarām idügin andan sonra du’a ḳılsa

Ek-Fiilin Zarf Fiil Eki Alması: -ken zarf fiil ekinin yanında -geç zarf fiil ekini de aldığı görülmektedir: ol meni kiçer iken körüp tanıdı / bular munça silāḥları bar irken ḳılıçdın müstaġni bolur

Ek-Fiilin Olumsuz Çekimi: Daha çok degül / dögül yardımcı sözüyle yapılmaktadır: şerrinden iymen dögül men / sen müsülmān degül mü sen

irmes yardımcı sözünün de bu görevle kullanıldığı cümleler vardır: bu levnli süñüde iḥtiyāṭ ḳılmaḳ ḥācet irmes

Fiilimsiler

İsim Fiil Ekleri

Hareket ismi yapmak için Kıpçak sahası metinlerinde -Iş’e göre -mAK eki daha yaygın kullanılır.

-mAK: terbiyet ġayr ehline ḳılmaḳ künbed üstüne ḳoz ḳoymaḳ tur

-Iş: öfke bile ol ḳıya yaḳışın körünüz / bu şîve bilen köñül yaḳışın körüñüz

Sıfat Fiil Ekleri

-AcAk: bu olturacaḳ yirdür

-An: revā bolur boġuzlamaḳ kirü kalan ḳurbanlıḳlarnı / mükāteb hālinde

toġan oġlan sa’y ḳılġay

–Ar / -Ur / -r: kiter vaḳtın ayttım / dārūdın kim işlenür

-AsI: ni yatur sen yatası yir degül

-çı: esrük ol turur kim bolmaçı sözler sözler

-GAn: aşıḳḳan ir bilen yoldaş bolma

-GIçI: fāyide ḳılmas aña edeb ḳılġıçınıñ edebi

-GlI: ḳaçan senden biligli ir açıp ağzın söze kilse

-GU: küçi yitkü kadarınca

-mAs: oḳ atmaḳlıḳdın ḳorḳmas boldıñ

-mIş: ileyinde asılmış muṣḥaf bolsa

Zarf Fiil Ekleri

-A: oğlan def’ ite bilmedi

-ArAk/ -UrAk: berāber kötürürek tutġıl

-ArdA: öperde nāgeh oynap tiş batırdı

-ArgA: buyursa biş yumurtḳanı alurġa küç bile sulṭān

-bAn/ –UbAn: ġāfil yürüben usal bolma

-dükçe: ili tigdükçe ol kitābge meşgul boldı

-GAç: kemide oturup kiter igeç kime sonunda bir zevrāḳ ġarḳ boldı

-GAlI: ketkeli beri körmedim

-GAnçA: küçi yitgençe körklü tertîb birip altı fen üzere taḥrîr ḳıldı

-GAndA: ḳılıç çapġanda bilegiñni tışḳaruraḳ bura çapġıl

-GAydA: anın üzere baġlanġayda biri birine kerek

-GInçA / -GUnçA: aşı bişkinçe iygü ādemîniñ ivüñ ratın tirip otḳa yaka dur

-I/ -U: ma’nisin añlayı bilmedi

-IçAK/-UçAK: sen ölüçek ol miñ altunga tiger

-ken: ḳılınçnı çaparken ḳınına soḳmaḳnı ögrengey sen

-mAdIn: ḥāzıḳ ve ḫafîf kirek kim tuymadın tuydurmadın ḳılabilgey

-mAyIn: eyyāmında kiçeler uyumayın

-mAyInçA: ol andan kitmeyiser ölmeyince

-p: illerin baġlap sulṭān ḫıdmatına kitürdiler

-y: ol pehlevān yigit bilen oynay küle kilür idük

Yapım Ekleri

İsimden İsim Yapan Ekler

+aç. yalañ+aç;

+An. oġul+an, ir+en;

+AġU, +Av /+Ov, +AvU. birev, üçöv, bişevü, toḳsavu, yidegü;

+Ar / şAr. üç+er, dört+er, yedi+şer;

+ey. il+ey;

+çA. Arap+ça, bar+ça;

+çAK. oyun+cak, kök+çek, il+çek;.

+çI. yay+çı, kömür+çi, tegirmen+çi, boyaġ+ç;

+çUK. it+çük, ḳısḳa+çuḳ, ḳap+çuḳ, köl+çük;

+CUKAz. it+çükez, ḳul+çuḳaz, at+çuḳas, yüz+cügez;

+DAş. kökür+deş, boy+daş , yol+daş;

+dUrUK. boyun+duruk, kömül+dürük, burun+duruk;

+GA. baş+ḳa, öz+ge;

+gü. köz+gü;

+GInA. ulu+ġına, at+ġına, bey+gine, bular+ġına;

+lI / +lU; -lIg/-lUg. körk+lü, bilig+li, yay+lu, küç+lü, at+lı, at+lıġ, saġ+lıġ, at+lıġ,

il+lig, korku+lug;

+lIK/+lUK. arıḳ+lıḳ, bol+luḳ, esen+lik, edgü+lük;

+maç. til+maç;

+nçI. ikki+nçi, üç+ünçi, on+ınçı, yüz+inçi;

+rAK. artuḳ+raḳ, bilge+rek;

+sIz/+sUz. azuḳ+sız, til+siz, idman+suz;

+sul. yoḳ+sul;

+şın. sarı+şın;

+z. iki+z.

Fiilden İsim Yapan Ekler

-A. çevr-e, ölç-e, yaḳ-a;

-Aç. kül-eç;

-AçAK. iç-ecek, yat-açaḳ, kel-eçek, yaz-açaḳ;

-AġAn. iç-egen, kül-egen, aç-aġan, bar-aġan;

-AK. ḳon-aḳ, ḳuç-aḳ, öl-çek, otur-aḳ;

-am. tut-am;

-an. uç-an;

-çAK. em-çek, ḳabar-çaḳ;

-ıçı, -çi. oḳı-çı, tilen-çi;

-çuḳ. kabar-çuk;

-dI/-dU. karal-dı, öv-dü, yuyun-du;

-G. bil-i-g, aġrı-ġ;

-GA. ḳısḳa, kavurga, süpürge;

-GAç. oltur-ġaç, tart-ġaç, tep-keç;

-GAK. bat-ḳaḳ, il-gek, ḳaç-ḳak;

-GAn. ḳudur-ġan, süpür-gen, unut-ḳan;

-GI/-GU. bur-gı, bıç-ḳı, dir-gi, sev-gü, kes-ki;

-GIç/-GUç. aç-ḳıç, aġın-ġuç, süz-güç;

-GIçI/-GUçI. al-ġuçı, tut-ġuçı, yon-ġuçı;

-I/-U. ḳorḳ-u, ölç-i, öl-i (GT 189/10), sat-ı, yaz-ı;

-IçI /-UçI. Al-ıçı, bil-içi, iç-üçi, küt-üçi;

-K. aç-u-ḳ, bit-i-k, böl-ü-k, tamız-ı-ḳ;

-KIn /-KUn. sep-kün, taş-ḳın, uç-ḳun, yar-ḳın;

-m. bog-u-m, öl-ü-m, yar-ı-m;

-mA. süz-me, ḳaz-ma;

-mAK. oy-maḳ, iç-mek, ye-mek;

-mAKlIK. bit-meklik, ḳopar-maḳlıḳ;

mAn. talaş-man, tegir-men;

-mİş. yi-miş;

-muḳ. ḳus-muḳ;

-n. aḳ-ı-n, kel-i-n, tüt-ü-n, yıġ-ı-n;

-nç. ınan-ç, umun-ç, sağın-ç;

-ş. biliş, sanç-ı-ş, olṭur-u-ş, öp-ü-ş, çap-ı-ş;

-t. ög-ü-t, sarḳ-ı-t, yan-u-t;

-vUç. çimdi-vüç, yülü-vüç;

-z. kö-z, sö-z.

İsimden Fiil Yapan Ekler

+A-. ad+a-, aş+a-, küç+e-, til+e-;

+Ar-. aḳ+ar-, kök+er-, yaş+ar-;

+dA-. al+da-, at+ta-;

+ġa-. yır+ġa-;

+I-, +U-. aġr+ı-, bay+ı-, taş+ı-;

+K-. yol(u)+ḳ-, çın(ı)+ḳ-, kéç(i)+k-;

+KIr- / +KUr-. ḳıç+ḳur-, süm+kür-;

+lA-. söz+le-, yazuḳ+la-; sayrı+la-n-, baz+la-ş-, ḳız+la-t-;

+r-. eski+r-, kara+r-;

+rgA-. açı+rġa-;

+sA-. su+sa-, ḳutḳaruv+sa-;

+sIn-. bey+sin-, erk+sin-;

+sIrA. uyuḳ+sıra-.

Fiilden Fiil Yapan Ekler

-ala-. kov-ala-;

-Ar-. çık-ar-, ḳayt-ar-, ḳop-ar-;

-der-. kön-der-;

-DIr- / -DUr-. aç-tur-, bil-dir-, birik-dür-, iç-dir-, ḳızdır-, sındur-, sat-tır-, üleş-tür-;

-GIr- / -GUr- / -KIr-. bat-ḳır-, bil-gir-, tir-gir-, tur-ġur-, yat-ḳır-;

-GIz- / -GUz-. kir-giz-, kör-güz-, tir-giz-, tur-guz-, oltur-ġuz-;

-I-. ḳaz-ı-;

-k-. kir-i-k-, tur-u-ḳ-, yul-ḳ-;

-GAr-. öt-ker-, az-ġar-;

-l-. aç-ı-l-, arı-l-, bil-i-l-, ḳoş-ı-l-, ur-u-l-;

-mA-. sözle-me-, tap-ma-;

-n-. arı-n-, bil-i-n-, kör-ü-n-, kizle-n-, yap-ı-n-;

-p-. ḳır-p-, ser-p-;

-r-; -Ir-;-Ur-. art-ur-, biş-ür-, aş-ur-, tüş-ür-;

-ş-. bir-i-ş-, okşa-ş-, sancı-ş-, tap-ı-ş-;

-t-. aġar-t-, boşa-t-, ohşa-t-, uya-t-, oḳu-t-;

-ü-. sür-ü-;

-y-. ḳo-y-, to-y-;

-z-. em-i-z-, tam-ı-z-, aġ-ı-z-.

SÖZ VARLIĞI

Deşt-i Kıpçak bölgesinde yaşayan Kıpçakların konuşma dilinden derlemeler yapılarak oluşturulan Kodeks Kumanikus’un söz varlığı, esasta Türkçe sözlerden oluşur.

Memluk Kıpçaklarının yaşadığı sahada yazılan eserlerin söz varlığı da esasta Türkçedir. Bunun yanı sıra Arapça ve Farsça sözler de özellikle dini varlık ve kavramların adlandırılmalarında kullanılmıştır.

ÖRNEK DİL İNCELEMELERİ

Gülistan Tercümesi

[148/74b](1) bu ḫalḳ ilinden ḫalāṣ ṭapḳay men. ol sebeb (2) den kim köp kilürler meni ziyāret ḳılmaġa daġı (3) alarnıñ kilmegi evḳatımnıñ ṣafāsın kiterür. (4) ayttı tileseñ kim daġı kilmegeyler. ol (5) faḳîr durur aña aḳça borç birgil. ol kim (6) ġanî durur andan akça tilegil daġı hîç kim (7) irse ḳatıña kilmes. Ş’ir (8) müsülmān leşkeri alnında derviş (9) yüriben vaḳt kim deryuze

itkey (10) tevaḳḳu’ ḳorḳusından cümle kāfir (11) ḳaçıp çîn ü ḫaṭāġa tigrü kitkey (12) ḥikāyet bir faḳîh oġlı atasına ayttı.

iy ata (13) bu mütekellim vā’iẓlerniñ körkli Ǿibāretiniñ eseri.

Münyetü’l- Ġuzāt

[64a](1) sançışmayın süñüñni imtināǾḳa salıp anıñ sa (2) ru kiri ol yirge ḳayıtġıl. aṭıñnı ḳatıġ sürüp (3) taḳı iyeriñde anıñ saru ḳıyışaraḳ olturġıl (4) taḳı andan iḥtirāz ḳılġıl. aña alay körgüzgil (5) kim sen aṭıñnı tartaraḳ yürürsin tip saġınsun. (6) ḳaçan oltar yirdin çıḳsañ anıñ birle anda sançış (7) ġıl. bu menim ḳatımda ol tar yirde toḳuşmaḳdın yaḫşı (8) raḳ turur. eger ‘askerde

üküş atlıġlarġa (9) ḳarşu yoluḳsañ bularnıñ orta yirine kirip

İrşādü’l Mülūk ve’s Selātîn

[81a] (1) iy Teñri Rasūlı ḥikāyet ḳılġıl anlarnı bizge. ayıttı Nebî ‘aleyhi’s-selām: anlar (2) Teñri üçün dōst tutuşġanlar turur taḳı ziyāret ḳılışġanlar turur Teñri üçün taḳı olturuşġanlar turur Teñri üçün. on sekizinçi farż : ataġa eḏgülük ḳılmaḳ turur. Teñri te’ālā sözi: (3) ayıtmaġıl ata taḳı anaga üf tip. Takı Nebî ayıttı: kim kim öpse anasının başını ululap ol anasını taḳı çökse (4) anası

ileyinde ḫvār ḳılıp kendüsini taḳı anasınıñ ḥaḳḳını ululap kiçgey ṣırāṭdan yıldırım kibi. on toḳuzunçı (5) farż : emānetlerni ötemek turur. Teñri te’ālā sözi: rāstı Teñri te’ālā buyurur sizge kim öteñiz emānetlerni (6) iyesine. Taḳı ayttı Rāsul : îmānı yoḳ ol kişiniñ kim anıñ emāneti yoḳ taḳı dîni yoḳ ol kişiniñ (7) anıñ ‘ahdi yoḳ. yigirminçi farż : sewünmekni terk itmek turur. Teñri te’ālā sözi: ḳayġurmañız ol nerse öze kim kiçti sizden (8) taḳı sewünmeñiz ol nersege kim kildi sizge.

Kodeks Kumanikus

«Eger biz aytsaḳ: «Yazuḳsuz biz», – kensimizni aldar biz, daġı kertilik bizde yoḳ-tur. Eger biz yazuḳımıznı kerti köñül bile aytsaḳ, kim Teñri önünde öltürür, Teñri küçlü-dür daġı yarlıġançlu-dur bizim yazuḳumuz boşatma daġı barça yamandan arıtma». «Neçik yara yaḫşı bolmas içinden temeri çıḳmayınça, alay yazuḳlı can sav bolmas, arınmas, yazuḳı çıḳmayınça. Vay sen, ya zuḳlı kişi, kim sen yazuḳuŋnı bu dünyada bir kişiden yaşırır sen! Yaḳşı bilir sen, kim ol cehanda yaşınmas sen. Uyalır sen bir kişige kensi yazuḳın aytmaġa. Anda ne uyat bolġay saña ol köni yarıçı alında, ḳayda yazuḫıñ eşitkeyler köktegiler, tamuḫdaġılar! Anda bolġay saña ulu uyat, daġı kerti uyat, daġı ölüm uyat. Ol uyat neme de boluşmaġay saña: erkli-erksiz tamuḳḳa barġaysiz». (s.124)

(Kitap Bitti)