Uygur Türkçesi

Uygur Türkçesi

Uygur Türkçesi, Kök Türkçenin devamı niteliğindedir. Budizm ve Maniheizm etkisine giren Türkler, bu inançlarla ilgili metinleri dillerine kazandırıp kültürel birikim sağlamışlardır.

  

Ünite 1

Uygurlar ve Uygur Yazısı

Ötüken Uygur Kağanlığı (Bozkır Uygur Kağanlığı 744 – 840)

II. Köktürk Devleti 744 yılında Uygurlar, Karluklar ve Basmılların ittifakıyla yıkılır. Karabalsagun’u merkez kabul eden Uygurlar 744 yılında kağanlıklarını kurarlar. Uygurların ilk kağanı ‘Köl Bilge’ eski unvanı ‘ilteber’le yetinmeyip hakan unvanını da almıştır.

751 yılında, batıya doğru ilerleyen Çin ordularına karşı Karluklar ve Yağma Türkleri, Talas nehri kıyısında Arap saflarına katılarak Çinlilere karşı savaşmışlardır. Bu savaş Türklerle Müslümanları yan yana getirmesinin yanında Çinlilerin bir daha batıya sefer yapmalarına engel olması bakımından önemlidir. Türkler ve Araplar, savaşta esir düşen Çinlilerden kâğıt yapımını öğrendiler. Kâğıdın kullanılmaya başlanması kültür ve medeniyetin hızla ilerlemesine katkı sağladı.  

Karluklar Talas savaşından sonra Tanrı Dağları’nın batısında Karahanlı Devleti’ni kurdular (766). 

Abbasi halifesi Mansur (754-775), devlet merkezini Bağdat’a taşıyarak burada Beytü’l-Hikme adlı tercüme okulunu kurdurdu. Antik çağın önemli eserleri ilk olarak bu dönemde tercüme edilmeye başlandı. 

Uygurların Çinlilerle olan yakın ilişkileri, iki ülke arasında alış-verişin gelişmesine ve bu yolla Uygurların şehir hayatına geçmeye başlamasına yol açmıştır. Uygur hükümdarının oğlu Bilge Kağan (Çince karşılığı Mo-yen-ço), 758 yılında Çinli ve Sogdlu mimarları Bay-Balık şehrinin kurulması için görevlendirmiştir. Bay-Balık, Moğolistan Türklerinin kurduğu ilk şehirdir.

Maniheizm

Çin sarayındaki karışıklar nedeniyle Uygur hükümdarı Bögü (Moğ-yü) Kağan’dan yardım isteyen Çin hükümdarı, Bögü’nün yardımıyla tahtını korumayı başarır (762). Çin hükümdarına yardım amacıyla Çin’in başkentini kuşatan Bögü Kağan, kuşatma sırasında Mani dinine mensup rahiplerle yakınlaşır. Ülkesine geri dönerken 4 rahibi yanında götürür. Ruiy-şi, bu rahiplerin en önemlisidir. Karabalsagun kitabesinin Çince yüzü bu rahibi konu edinmiştir.

Mani dinini resmi olarak kabul eden Bögü Kağan, ülkesi dışındaki şehirlerde mani dinine mensup kişiler nezdinde de nüfuz sağlamış ve bölgede mani inancına sahip insanların koruyucusu payesini elde etmiştir.

Mani dininin etkisiyle tarıma yöneldiler (yağ ve süt mani dininde yasak yiyeceklerdendi). Abbasilerin 821 yılında Uygur sarayına elçi olarak gönderdiği Temim ibn Bahr’ın seyahat notlarında Uygurların göçebe ve yerleşik olmak üzere iki guruba ayrıldığı, sarayın bulunduğu merkezin müstahkem bir şehir olduğu yazılıdır.

840 yılındaki Kırgız akınları karşısında dağılmaktan kurtulamadılar. Uygurların Kırgızlara yenilmesi, savaşma azmini kaybetmeleriyle yakından ilgilidir. Arap tarihçisi El-Cahiz, bunun nedeni olarak Mani dininin sulh ve pasifliği telkin etmesini gösterir. 

Koço Uygur Kağanlığı (840-1250)

Kırgız saldırılarından sonra Ötüken’i terk eden Uygurlar ülkenin güneyindeki tarım havzalarına yöneldiler. Burada Koço adında yeni bir devlet kurdular. Koço’da mani dini Budizmle birlikte ikinci din olarak varlığını sürdürmüştür. Türklerin Budizmle tanışmaları Muhan’ın kardeşi Taspar’la birlikte olmuştur. Nirvanasutra’nın Türkçeleştirilmesi girişimleri bu döneme rastlar.

Koço Uygurlarının tarihe karışmaları, Cengiz’in oğullarından Çağatay vesilesiyledir.

Uygur Alfabesi

Manihesit Türkler Mani (Manihey) ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır. Budist Türklerden kalan metinlerin çoğu Sogd yazısından geliştirilen Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Sogd yazısı dışında Brahmi ve Tibet yazısı da kullanılmıştır.  

Uygur alfabesi sogdların işlek yazısından (kurziv) harf eklemeleriyle ortaya çıkan bir yazı sistemidir. Turfan çevresinde 15. yüzyıla kadar kullanılan bu yazı yerini Arap alfabesine bırakmaya başlamıştır. Uygur alfabesi Moğollar tarafından da resmi yazı dili olarak kullanılmıştır. Tunguz halklarından olan Mançular 1644’ta hanedanlıklarını kurduktan sonra Moğol alfabesini alıp bazı değişiklikler yaparak kullanmaya başlamışlardır. Özetle; Uygur alfabesi yaklaşık 1000 yıl boyunca Türkler arasında kullanılmıştır.

Uygur Yazı Sistemi

Uygur alfabesinde Türkçenin 8 ünlü sesi, Arap alfabesindeki elif, vav ve ye harfleriyle karşılanır.

Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir. Bazı harfler birçok sesi karşılamaktadır.

F. W. K. Müller, Uygur alfabesini çözümleyerek, 1898-1914 yılları arasında Doğu Türkistan’da bulunan yazmaların Uygur Türkçesi olduğunu ortaya çıkarır.

Uygurca metinlerin ele alındığı ilk yayın Uigurica’dır (1908). Eser, Müller’e aittir. 1911’de Uigurica II yayımlanmıştır. 1919’da Uigurica III yayımlanmış, Müller’in ölümünden sonra onun çalışmalarını sürdüren A. V. Gabain tarafından 1931’de Uigurica IV yayımlanmıştır.

Müller ile aynı yıllarda A. Von Le Coq, Mani yazmaları üzerinde çalışmalar yapmıştır. 1911’de Manichaica I, 1919’da Manichaica II, 1922’de Manichaica III, Le Coq tarafından yayımlanmıştır. 

Ünite 2

Uygurcada y ve n Ağzı

Gabain’in eserinde Uygur kavramını açıklarken ağız ayrılıkları konusunda n ve y ağzından söz eder. Burada sözü edilen n ve y sesleri Orhun Türkçesinde ń birleşik sesidir (koń / koyun, ańıg / kötü-fena).  Orhun Türkçesindeki bu bileşik ses Uygur Türkçesinde /y/ sesine gelişmiştir (koń / koy, ańıg / ayıg).

Budist Mani metinlerinin büyük kısmı y ağzı ile yazılmıştır.

N ağzında yazılmış bir mani metninde bağlama ünlüsü olarak ve bazı sözlerin tabanlarında birinci hecenin dışında /ı/ ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/ sesleri gelir.

Mani metinlerinde karşımıza çıkan en önemli farklılık bağlama ünlüsü olarak ve bazı sözlerin tabanlarında birinci hecenin dışında /ı/ ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/ seslerinin gelmesidir.

Uygurca Yazılı Metinler

Doğu Türkistan’a yapılan araştırma gezilerinin ilkini Ruslar gerçekleştirdi. İlk heyet G. E. Grumm-Grjimaylo ve M. V. Pevtsov başkanlığında 1889-1890 yıllarında düzenlendi.

1898’da Rus arkeolog Klementz, Turfan yöresinde araştırmalar yaptı.

1909-1915 yılları arasında S. S. Oldenburg ve S. E. Malov bölgede çalışmalar yürütmüştür.

1898-99 yıllarında Fin bilginler C. Munk ve O. Donner bölgede çalışmalar yaptı.

Aurel Stein 1900-1915 yılları arasında çok sayıda belgeyle birlikte İngiltere’ye döndü.

Stein’ın 1906-1908 yılları arasında Bin Buda Mağaraları’nı bulduktan sonra ele geçirdiği belgeler 24 sandık dolusuydu.

Alman A. Grünwedel, A. Huth ve A. Von Le Coq, Doğu Türkistan’a yaptıkları geziler boyunca birinci gezide 46, ikinci gezide 233 ve dördüncü gezi sonucunda 152 sandık dolusu malzemeyle birlikte Berlin’e döndüler.

Bugün Fransa’da bulunan Budist yazmalar P. Pelliot’un 1906-1909 yılları arasında bulduklarıdır.

Japonya’daki yazmalar 1902-1914 yılları arasında Kont Otani tarafından finanse edilen gezilerin sonucudur.

Turfan bölgesinde bulunması gereken eserler bugün Almanya, Leningrad, Londra, Paris, Stockholm, Pekin ve Kyoto’da bulunmaktadır.

Uygur Edebiyatı

Budist Uygur metinlerinin büyük bölümü Çince, Tibetçe, Toharca, Sogdca ve Sanskritçeden yapılan çevirilerdir.

Budist Uygurlardan basma ve yazma eser kalmamıştır. Elimize ulaşan eserler pustaka formatındadır. 

Pustakalarda Buda ve badhisattva gibi dini açıdan önemli sözler kırmızı mürekkeple yazılmıştır.

Buda ve boddhisavattaların başından geçen olayları anlatan avadana ve jataka öyküleri daha çok halk için yazılmıştır.

Maitrisimit adı verilen eser sahne için yazılmıştır. Uygur dilinde körünç denilen bu eser ilk temsili eserlerdendir. R. Hartman ve Gabain bu eseri yayımlamışlardır.

Maitrisimit gibi sahnelenmesi amacıyla yazılmış bir diğer eser Kalyanamkara et Papamkara (İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens)’dır. Eserle ilgili ilk yayın 1914’te Fransa’da yapıldı. Hüseyin Namık Orkun 1940 yılında bir başka çalışma yayımladı. J. R. Hamilton’ın 1971 tarihli yayınından sonra eserin Türkçe çevirisi yayımlandı (Ece Korkut ve İsmet Birkan).

Buda vaazlarını konu alan metinlere sutra denir. Başlıca sutralar; Nirvanasutra, Maytrisudur, Saddharma-pundarika sutra, Suvarnaprabhasa sutra, Amitabhasutra.

Sutraların en önemlisi S. E. Malov’un bulduğu Suvarnaprabhasa Sutra’dır. Uygurca adı Altın Yaruk’tur. Beşbalıklı Şıngko Seli Tutung tarafından Uygurcaya çevrilmiştir. Leningrad’da eksiksiz bir yazması vardır. Eser 10 kitap, 31 bölümden müteşekkildir. Eser 1687’de kopya edildiği halde dili klasik Uygurcadır. Eser üzerinde ilk kez Radloff çalışma yapmıştır. 675 sayfalık metni Malov’la birlikte Almancaya çevirip yayımlamıştır. S. E. Malov, S. Çağatay, Ş. Tekin, C. Kaya, M. Ölmez, P. Zieme ve K. Röhrborn eser üzerinde çalışan diğer isimlerdir.

Sutra’lar arasında geçen bir eserin adı Kuan-şi-im Pusar’dır. Aslında bu yazma büyük bir eserin Sanskrit adıyla Saddharmapundarika-Sutra’nın Uygurcası Vap hua ki atlıg nom çeçeki sudur’un 25. bölümüdür. İlk yayımı Radloff tarafından yapıldı. Metnin konusu put namzedinin (Boddhisatva) zor ve sıkıntılı durumda olan insanlara her yerde görünüp yardım etmesidir.

Budist Türk edebiyatında Çince’den çevrilmiş uydurma (=apocryphal) sutra’lar da vardır. Sekiz Yükmek “Sekiz Yığın” adlı sutra, bu türe girmektedir.

Çinli Budist rahip Hsüan Tsang (600-664)’ın biyografisini ölümünden sonra rahibin öğrencileri yazmış, 10. yy’da Altun Yaruk’un mütercimi Şıngko Seli Tutung bu biyografiyi Uygurcaya çevirmiştir. Tek nüshası olan bu çevirinin parçaları Pekin, Paris ve Leningrad’ta bulunmaktadır.

Budist Uygur edebiyatı içinde tövbe duaları da vardır. Dharani (Uyg. darnı) adı verilen büyü formüllerinin yazıldığı metinler de vardır.

Uygur edebiyatındaki şiirler genellikle öğrencileri eğitici nitelikte liriklerdir. Şiirlerde aliterasyon dikkati çeker. R. R. Arat, bu şiirden örnekleri yayımlamıştır.

Maniheist Uygur Edebiyatı

Maniheist Uygurlardan kalan metinler küçük boyutlu yazmalardır. Maniheist Uygur edebiyatının ürünleri arasında öyküler, dinî metinler yani Maniheistlerin uyacakları kuralları anlatan metinler ve bir Mani manastırı yönetmeliği, tövbe duaları ve ilahiler kalmıştır.

Uygurca adı İki Yıltız Nom (İki Kök Kitabı) olan metnin Mani’nin yazdığı yedi kitaptan birinin Uygurca çevirisi olduğu sanılmaktadır. Manichaica I ve III’te bu metnin parçaları yayımlanmıştır.

Günah çıkartarak tövbe etmek için hazırlanmış metinler arasın da en önemlisi Huastvanift’tir. Eser üzerinde 1904 yılında F. W. K. Müller’in başlattığı pek çok çalışma vardır.

Eski Türkler arasında az sayıda olmak koşuluyla Hıristiyanlığın Nesturî mezhebine inanırlar da çıkmıştır.

Yakubos İncili’nden kalan iki yapraklık metin, Uigurica I’de Müller tarafından yayımlanmıştır.

Uygurca yazılı metinler arasında hukuk belgeleri de vardı. Bu belgeler, borç alıp-verme, alım-satım, kiralama, rehin, evlat edin me ve vakıf vesikaları ile vasiyetname konularındadır.

Gökbilim, takvim, yıldız falı ve sihir ile sağlık bilgisi, fal ve muska kitapları konularında Uygurca yazılı metinler de vardır.

ORHUN VE UYGUR TÜRKÇELERİ ARASINDAKİ FARKLAR

 İstahrî Mesâlikü’l-memâlik adlı kitabında “Çin ülkesinde çeşitli diller konuşulur. Türklere gelince bunların hepsi Tokuz Oğuzlara, Kırgızlara, Kimaklara, Oğuzlara, Karluklara mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konuştuklarını anlarlar.” demiştir.

Kaşgarlı Mahmud’un 11. yy’da Oğuz özelliği olarak tespit ettiği b ~ m değişimi üç büyük yazıt arasında da vardır.

Türkçe ilk hecedeki /e/ ile yazılan sözler, Çağataycada /i/ (veya /é/)’ye dönüşür.

Uygurcada y ve n ağızlarının oluşmasına neden olan Orhun Türkçesindeki /ń/ (n͡y) birleşik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/’ye dönüşmesi.

Orhun Türkçesi b- ~ (söz içi /n/, /ŋ/ olması durumunda) m- > Uygurca m-.

Orhun Türkçesi –b-, -b > Uygurca –w-, -w

Orhun Türkçesinde gelecek zaman çekimi -DAçI, -çI ve -sIK ekleri ile yapılırken Uygurcada bu zamanın çekiminde diğer eklerin yanı sıra -GAy ekinin görülmeye başlaması iki yazı dili arasındaki morfolojik farklardan biridir

Ad durum eklerinden, çıkma durumu eki Köktürkçede +DA iken, Uygurcada bulunma durumu ekinin yanı sıra bu ekin işlevini +DIn almıştır.

İlgi hâli eki Orhun Türkçesinde +Iŋ / +nIŋ iken Uygurcada ünlü veya ünsüzle sonlanan sözlerden sonra +nIŋ’dir.

Ünite 3

Uygur Türkçesi Metin I

KALYANAMKARA ET PAPAMKARA

İyi Düşünceli Prensle Kötü Düşünceli Prens

1

1. T’ŞX’RW ’YLYNCWK’ ’’TL’NTWRDY

taşġaru ilinçüke atlanturdı

(Prensi) dışarıya gezinti yapmak üzere ata bindirmişler-

2. ’RTY P’LYX T’ŞTYN T’RYXCY L’R’X

erti balıḳ taştın tarıġçı-laraġ

di. Şehir dışında çiftçileri

3. KWYRWR ’RTY QWRWX YYRYK SWV’YW

körür erti ḳuruġ yirig suvayu

görür idi. Kuru toprağı sulayıp

4. ’WYL YYRYK T’RYYW XWŞ QWZXWN

öl yirig tarıyu ḳuş ḳuzġun

yaş toprağı ekerlerken kuş kuzgun

5. SWQ’R YWLYYWR S’NSYZ TWYM’N

suḳar yulıyur sansız tümen

gaga vurup (canlıları gagalarıyla) çekip çıkarıyorlar, sayısız on binlerce (milyarlarca)

6. ’WYZLWK ’WYLWRWR T’RYX T’RYYW

özlüg ölürür tarıġ tarıyu

canlı öldürüyorlar. (Onlar bir yandan) tarla sürerlerken

7. ’M’RY TYNLX L’RYX XWŞCY K’YYKCY

amarı tınlıġ-larıġ ḳuşçı keyikçi

kuş avcısı, yaban avcısı,

8. P’LYXCY ’’VCY TWR CY TWZ’XCY

balıḳçı avçı tor-çı tuzaḳçı

balıkçı, avcı, torcu (ağ ile kuş avlayan), tuzakçı

Sözcük Çözümlemeleri

taş ‘dış, dışarı’ +ġaru [yön gösterme eki]

ilinçü ‘gezinti, eğlence’ < il- ‘ilgi duymak’ –(i)n ‘(kendisi) ilgi lenmek’ [fiilden fiil yapım eki, dönüşlülük eki] –çü [fiilden isim yapım eki] +ke [yönelme durumu eki]

atlantur- ‘ata binmek’ < at ‘at’ +la-n ‘ata binmek’ [isimden fiil yapım eki] –tur [ettirgenlik eki] –dı erdi [belirli geçmiş zamanın hikâyesi]

taş ‘dış’ +tın [çıkma durumu eki]

tarıġçı ‘çiftçi’ < tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –ġ ‘tarım’ [fiilden isim yapım eki] +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]

ḳuruġ ‘kuru’ < kuru- ‘kurumak’ -ġ [fiilden isim yapım eki]

yir ‘yer’ +(i)g [belirtme durumu eki]

suva- ‘sulamak’ < suv ‘su’ +a [isimden fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

tarı- ‘toprağı ekip biçmek’ –(y)u [zarf-fiil eki]

suḳ- ‘gagalamak’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman eki]

yulı- ‘çekip çıkarmak, karmak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

sansız ‘sayısız’ < sa- ‘hesap etmek’ –n ‘sayı’ [fiilden isim yapım eki] +sız [isimden isim –sıfat- yapım eki, yokluk eki]

özlüg ‘ruhu olan, canlı’ < öz ‘öz, ruh’ +lüg [isimden isim –sıfat- yapım eki]

ölür- ‘öldürmek’ < öl- ‘ölmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]

tarıġ ‘tarım’ < tarı- ‘ekip biçmek’ –ġ [fiilden isim yapım eki]

tınlıġ ‘nefesi olan, canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden isim yapım eki] +lar [çokluk eki] +(ı)ġ [belirtme durumu eki]

keyikçi ‘yabanî hayvan avcısı’ < keyik ‘yabanî hayvan’ +çi [isimden isim yapım eki, meslek eki]

II

1. PWLWP ’’YYX XYLYNC XYLWR TYN

bolup ayıġ ḳılınç ḳılur tın-

kötü işler yapıyor, birçok can-

2. LYX L’R’X ’WYLWRWR ’M’RY TYNLX

lıġ-laraġ ölürür amarı tınlıġ-

lıları öldürüyorlar. Bazı insan-

3. L’R CXRY ’NKYR’R YWNK ’NKYR’R

lar çıġarı en͡girer yün͡g en͡girer

lar iplik eğiriyor, yün eğiriyor,

4. KYNTYR ’NKYR’R PWZ PRT’TP Q’RS

kentir en͡girer böz bertetip kars

kendir eğiriyor; bez örüp yün kumaş

5. TWQYWR T’QY YM’ ’’DRWQ ’WZL’R

toḳıyur taḳı yime adruḳ uzlar

dokuyorlar. Ve yine diğer ustalar

6. KNTW KNTW ’WZ ’YŞYN ’YŞL’YWR

kentü kentü uz işin işleyür

kendi zanâatini icra ediyor.

7. //DRWK ’’DRWK ’MK’K ’MK’NWR

adruḳ adruḳ emgek emgenür

Ayrı ayrı (türlü türlü) sıkıntı çekiyorlar.

8. ///Y YM’ KWYRDY ’M’RY TYNLX L’R

[taḳ]ı yime kördi amarı tınlıġ-lar

Ve yine gördü ki; pek çok insan

Sözcük Çözümlemeleri

bol- ‘olmak’ –(u)p [zarf-fiil eki]

ḳılınç ‘iş’ < kıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki] –ç [fiilden isim yapım eki]

tınlıġ ‘canlı’ < tın ‘nefes’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki] +(a)ġ [belirtme durumu eki]

en͡gir- ‘eğirmek’ –er [3. tekil kişi geniş zaman]

bertet- ‘ezmek, sıkıştırmak’ < bert- ‘yaralamak, berelemek’ –(e)t [ettirgenlik eki] –(i)p

[zarf-fiil eki]

toḳı- ‘dokumak’ –(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

taḳı- ‘ve, dahi’ < taḳ- ‘takmak, eklemek’ –ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

adruḳ ‘başka’ < *ad- ‘ayrı olmak’ –(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] -uḳ [fiilden isim yapım eki]

uz ‘usta, mahir’ < u- ‘yapabilmek’ –z [fiilden isim yapım eki] +lar [çokluk eki] iş ‘iş’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]

işle- ‘yapmak, işlemek’ < iş ‘iş’ +le- [isimden fiil yapım eki] –(y)ür [3. tekil kişi geniş zaman]

emgek ‘emek, zahmet’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –k [fiilden isim yapım eki]

emgen- ‘(kendisi) zahmet çekmek’ < emge- ‘zahmet çekmek’ –n [fiilden fiil yapım eki, dönüşlülük eki] –ür [3. tekil kişi geniş zaman]

III

1. YWNT ’WD CWX’R XWY

yunt ud çoḳar ḳoy

atları, sığırları başlarına vurarak öldürüyor; koyun,

2. L’XZYN ’WLTY TYNLIX L’RYX

laġzın ulatı tınlıġ-larıġ

domuz ve diğer canlıları

3. ’WYLWRWR T’RYSYN SWY’R

ölürür terisin soyar

öldürüyor, derisini yüzüyor,

4. X’N ’WYKWZ ’’XYT’R ’’TYN X’NYN

ḳan ügüz aḳıtar etin ḳanın

kan nehiri akıtıyor, etini kanını

Sözcük Çözümlemeleri

çoḳ- ‘kesmek, öldürmek’ –ar [3. tekil kişi geniş zaman]

ulatı ‘ve’ < ul ‘temel, esas’ +a ‘ulamak, eklemek’ [isimden fiil yapım eki] –t ‘birbirine

eklemek’ [ettirgenlik eki] -ı [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

teri ‘deri’ +si [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]

a ‘3. tekil kişi zamirinin çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +(ı)n [araç durumu eki]

ḳılınçlıġ ‘işli, işi yapan’ < ḳıl- ‘kılmak, yapmak’ –(ı)n ‘kendisi yapmak’ [dönüşlülük eki]

–ç ‘iş’ [fiilden isim yapım eki] +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +lar [çokluk eki]

ḳıl- ‘yapmak’ –mış+ [sıfat-fiil eki] +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]

ertün͡gü ‘aşırı derecede, fevkalade’ < ert- ‘geçmek’ –(ü)n ‘kendisi geçmek’ [dönüşlülük

eki] –gü [gelecek zaman sıfat-fiili eki: dönüşlülük eki /n/ ile sıfat-fiil ekinin ilk sesi /g/ birleşerek /n͡g/ oluşturur.]

buşuşluġ- ‘öfkeli, sinirli’ < buş- ‘öfkelenmek’ –(u)ş [fiilden isim yapım eki] ‘öfke’ +luġ

[isimden sıfat yapım eki]

ḳadġuluġ ‘kaygılı’ < ḳadġu ‘kaygı’ +luġ [isimden sıfat yapım eki]

IV

1. PWLWP ’YXL’YW P’LYX X’ KYRDY

bolup ıġlayu balıḳ-ḳa kirdi

hâlde ağlayarak şehre girdi.

2. ’WL ’WYDWN MX’RYT ’YL’K ’DKW

ol ödün maharıt illeg edgü

O zaman Maharıt hükümdar iyi

3. ’WYKLY TYKYNYK PWŞWŞ LWX KWRWP

ögli tiginig buşuş-luġ körüp

düşünen prensi öfkeli görüp

4. ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X

inçe tip yarlıḳ-ḳadı amraḳ

şöyle deyip buyurdu: “Sevgili

5. ’WXLWM N’ ’WYCWN PWŞWŞ LWX

Oġlum! Ne üçün buşuş-luġ

oğlum ne için kederli

6. K’LTYNKYZ TYKYN X’NKY Q’NQ’

keltin͡giz tigin ḳan͡gı ḳanḳa

geldiniz?” Prens, babası hana

7. ’YNC’ TYP ’WYTWNTY ’YXL’YW PW

inçe tip ötünti ıġlayu bu

şöyle deyip arz etti göz yaşı dökerek: “Bu

8. N’ ’MK’K LYK YYR ’RMYŞ N’KLWK

ne emgek-lig yir ermiş negülük

ne sıkıntılı yer imiş! Niçin

Sözcük Çözümlemeleri

ıġla- ‘ağlamak’ –(y)u [zarf-fiil eki]

öd ‘zaman’ +(ü)n [araç durumu eki]

illeg ‘memleket, devlet sahibi, hükümdar’ < il ‘ülke, memleket, devlet’ +leg [isimden sıfat yapım eki: +lıġ / +lig eki]

ö- ‘düşünmek’ –gli [sıfat-fiil eki]

tigin ‘prens’ +(i)g [belirtme durumu eki]

ti- ‘demek’ –p [zarf-fiil eki]

i ‘3. tekil kişi zamiri ol’un çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] +çe [eşitlik durumu eki:

ança ‘öylece, şöyle’]

yarlıġḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki]

–(ı)ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki: orta hece düşmesi ile yarlıġ] +ḳa [isimden fiil

yapım eki] –dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşlanmak’ –ḳ [fiilden isim yapım eki]

oġ(u)l ‘evlat, oğul’ +(u)m [1. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle oġlum]

kel- ‘gelmek’ –tin͡giz [2. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]

ḳan ‘han, hükümdar’ +ḳa [yönelme durumu eki]

ötün- ‘arz etmek’ < öt- ‘geçmek, bir dileği sunmak’ –(ü)n [dönüşlülük eki] –ti [3. Tekil kişi belirli geçmiş zaman]

negülük ‘niçin’ < ne ‘ne’ +gü ‘ne’ [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim yapım eki]

V

1. TWXDWM MN Q’NKY X’N ’YNC’

toġdum men ḳan͡gı ḳan inçe

doğdum ben?’ Babası han, şöyle

2. TYP ’’YTY N’K’ ’YXL’YW PWŞWŞLWX

tip ayıttı neke ıġlayu buşuşluġ

deyip sordu: “Niye ağlayarak dertli

3. K’LTYNK TYKYN ’YNC’ TYP ’WYTWNTY

keltin͡g tigin inçe tip ötünti

geldin?” Prens şöyle deyip arz etti:

4. T’ŞTYN ’YLYNCWK’ ’WYNMYŞ

taştın ilinçüke önmiş

“Dışarıda gezintiye çıkmış

5. ’RDYM ’WYKWŞ YWX CYX’Y ’MK’KLK

erdim üküş yoḳ çıġay emgeklig

idim, pek çok yoksul fakir (ve) çilekeş

6. TYNLYX L’R ’X KWYRWP ’YXL’DM X’NKY

tınlıġ-lar-aġ körüp ıġladım ḳan͡gı

canlıları gördüm, (bu yüzden) ağladım.” Babası

7. X’N ’YNC’ TYP Y’RLYX X’DY ’’MR’X

ḳan inçe tip yarlıġ-ḳadı amraḳ

han şöyle deyip buyurdu: “Sevgili

8. ’WYKWKWM YYR TNKRY TWYRWMYŞT’

ögüküm yir ten͡gri törümişte

yavrum, yer gök yaratıldığından

Sözcük Çözümlemeleri

toġ- ‘doğmak’ –dum men [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

ayıt- ‘sormak’ < ay- ‘demek; sormak’ –t [ettirgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

ne ‘ne’ +ke [yönelme durumu eki]

törü- ‘yaratılmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat fiili] +te [bulunma durumu eki]

VI

1. P’RW P’Y YM’ P’R YWX CYX’Y YM’

berü bay yime bar yoḳ çıġay yime

beri zengin de var, yoksul da

2. P’R X’YW SYNK’ ’’MK’KT’ ’WZXWRX’Y

bar ḳayu-sın͡ga emgekte ozġurġay

var. Hangisini zahmet çekmekten kurtaracak-

3. S’N TYKYN ’YNC’ TYP

sen tigin inçe tip

sın.” Prens şöyle deyip

4. ’WYTWTY X’NKYM XWTY MNY S’V’R

ötü[n]ti ḳan͡gım ḳutı meni sever

arz etti: “Devletli babam! Beni sever

5. MW SYZ X’NKY ’YLYK ’YNC’ TYP

mü siz ḳan͡gı illig inçe tip

misiniz?” Babası hükümdar şöyle deyip

6. YRLYX X’DY ’’MR’X ’WYKWKWM

yarlıġ-ḳadı amraḳ ögüküm

buyurdu: “Sevgili yavrucuğum!

7. SYNY ’YNC’ S’V’R MN ’’Y’D’XY

sini inçe sever men ayadaḳı

Seni o kadar seviyorum (ki) avuç içindeki

8. YYNCW MWNCWX T’K KWYZD’KY

yinçü monçuḳ teg közdeki

inci boncuk gibi. Gözdeki …”

Sözcük Çözümlemeleri

ḳayu ‘hangi’ +sı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]

ozġur- ‘kurtarmak’ < oz- ‘öne geçmek, kaçmak’ –ġur [ettirgenlik eki] –ġay sen [2. Tekil kişi gelecek zaman]

ḳut ‘devlet, talih’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

sev- ‘sevmek’ –er mü siz [2. çoğul kişi geniş zamanın soru şekli]

illig ‘hükümdar’ < il ‘memleket, devlet’ +lig [isimden isim yapım eki]

aya ‘avuç içi’ +da [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]

VII

1. KWYNKWLC’ PYRDY ’WL ’DKW KW ’’T

kön͡gülçe birdi ol edgü kü at

Gönüle (gönlüme) göre verdi. O iyi ad (ve) san

2. TWYRT PWLWNK D’ Y’DYLTY KWYNYNK’

tört bulun͡g-da yadıltı künin͡ge

dört tarafta yayıldı; her gün

3. KWLXWCY L’R ’WYZWLM’DY T’XY ’’DYN

ḳolġuçı-lar üzülmedi taḳı adın

dilenciler(in ayağı) kesilmedi ve daha fazla

4. ’’XLYX XWLTY YM’ PYR DY KWNYNK’

aġılıḳ ḳoltı yime bir-di künin͡ge

hazine istedi, yine verdi. Her gün

5. ’’YYNK’ MWNCWL’YW PYRYP ’’XLYX

ayın͡ga munçulayu birip aġılıḳ-

her ay bu şekilde verip hazine dairesin-

6. T’XY ’’XY P’RYM ’’ZXYN’ X’LTY

taḳı aġı barım azḳına ḳaltı

deki hazine, mal-mülk pek az kaldı.

7. ’WL ’WYDWN ’’XYCY ’WLWXY X’NX’ ’YNC’

ol ödün aġıçı uluġı ḳanḳa inçe

O zaman baş hazinedar, hana şöyle

8. ’WYTWNTY TNKRYM ’’XLYX XWRWX X’L

ötünti ten͡grim aġılıḳ ḳuruġ ḳal-

arz etti: “Efendim (hükümdarım) hazine kupkuru ka-

9. YR ’’XY P’RYM ’’LXYN S’. ’WV’TS..

ır aġı barım alḳınsa[r] uvats[ar]

lıp, hazine (ve) mal-mülk tükenip dağıldığında

Sözcük Çözümlemeleri

kön͡gül ‘gönül’ +çe [eşitlik durumu eki]

bulun͡g ‘taraf’ +da [bulunma durumu eki]

yadıl- ‘yayılmak’ < yad- ‘yaymak’ –(ı)l [edilgenlik eki] –tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

kün ‘gün’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]

ḳol- ‘istemek’ –ġuçı [sıfat-fiil eki]

üzül- ‘kesilmek’ < üz- ‘kesmek’ –(ü)l [edilgenlik eki] –me [olumsuzluk eki] –di [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazine, hazineye konulacak ipekli kumaş’ +lıḳ [isimden isim yapım eki] +ta [bulunma durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]

munçulayu < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlik eki] +la [isimden

fiil yapım eki] –(y)u [zarf-fiil eki]

azḳına ‘azıcık’ < az ‘az’ +ḳına [isimden isim yapım eki, küçültme eki]

aġıçı ‘hazinedar’ < aġı ‘hazine’ +çı [isimden isim yapım eki, meslek eki

uluġ ‘ulu, büyük’ < ul ‘temel, esas’ +luġ [isimden sıfat yapım eki: ünsüz tekleşmesi ile

uluġ] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

ten͡gri ‘efendi, hükümdar’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]

alḳın- ‘tükenmek, mahvolmak’ < alḳ- ‘tükenmek’ –(ı)n [dönüşlülük eki] –sar [3. Tekil kişi şart çekimi]

VIII

1. Y’ZWQ’ TWYŞ’ T’KYNM’K’Y ’RTYMYZ

yazuḳḳa tüşe teginmegey ertimiz

(sakın) kabahatli duruma düşmeyelim.

2. TNKRYM YM’ X’NKY X’N ’YNC’

ten͡grim yime ḳan͡gı ḳan inçe

Efendimiz!” Yine babası han öylece

3. TYP YRLYX’DY Q’NK Q’ZX’NS’R

tip yarlıġḳadı ḳan͡g ḳazġansar

deyip buyurdu: “Baba kazanırsa (babanın kazandığı)

4. ’WXLY ’WYCWN TYM’Z MW KWYNKWLWK

oġlı üçün timez mü kön͡gülüg

oğlu içindir’ denmez mi? Gönlü(nün istediğini)

5. PYRZWN KWYNKLYN P’RTM’NKL’R ’WYTWRW

birzün kön͡glin bertmen͡gler ötürü

versin, gönlünü incitmeyin.” Sonra

6. KWYNYNK’ TYDYXSYZ PYRDY

künin͡ge tıdıġsız birdi

her gün engelsiz (istediği gibi) verdi.

7. ’WL ‘WYDWN ’YNNC L’RY PWYRWX L’RY

ol ödün inanç-ları buyruḳ-ları

O zaman maiyeti (ve) komutanları

8. ’YŞYDYP X’NX’ ’YNC’ TYP

işidip ḳanḳa inçe tip

işitip hana şöyle diyerek

Sözcük Çözümlemeleri

yazuḳ ‘günah, hata, yanlış’ < yaz- ‘hata işlemek’ -uḳ [fiilden isim yapım eki]

tüş- “düşmek” –e tegin- [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi]

–me- [olumsuzluk eki] -gey ertimiz [1. çoğul kişi gelecek zaman]

ti- ‘demek’ –mez mü [3. tekil kişi geniş zamanın olumsuz soru şekli]

kön͡gül ‘gönül’ +(ü)g [belirtme durumu eki]

bir- ‘vermek’ –zün [3. tekil kişi emir eki]

kön͡g(ü)l ‘gönül’ +i [3. tekil kişi iyelik eki: orta hece düşmesiyle kön͡gli] +n [belirtme durumu eki]

bert- ‘incitmek, yaralamak’ –me- [olumsuzluk eki] –n͡gler [2. çoğul kişi emir eki]

ötürü ‘sonra, dolayı’ < öt- ‘geçmek’ –ür [ettirgenlik eki] –ü [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

tıdıġ ‘engel’ < tıd- ‘engel olmak’ –(ı)ġ [fiilden isim yapım eki] +sız [yokluk eki]

inanç ‘güvenilir kişi, bakan’ < inan- ‘inanmak’ –ç [fiilden isim yapım eki] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]

buyruḳ ‘kumandan, vezir’ < buy(u)r- ‘buyurmak, emir vermek’ –uḳ [fiilden isim yapım

eki: orta hece düşmesiyle buyruḳ] +ları [3. çoğul kişi iyelik eki]

IX

1 ’WYTWNTY L’R TNKRYM ’YLYK TWRWK

ötünti-ler ten͡grim ilig törüg

arz ettiler: “Yüce efendim, devleti (ve) töreyi

2 ’’XY P’RYM TWT’R ’’XY P’RYM ’’L

aġı barım tutar aġı barım al-

varlık (ve) zenginlik (ayakta) tutar, varlık (ve) zenginlik tü-

3. XYNS’R ’YL TWRW N’CWK TWT’R PYZ

ḳınsar il törü neçük tutar biz

kenirse devleti (ve) töreyi nasıl sürdürebiliriz,

4. TNKRYM ’WL ‘WYDWN X’NKY

ten͡grim ol ödün ḳan͡gı

yüce efendim?” O zaman babası

5. X’N ’YNC’ YRLYX X’DY ’MR’X

ḳan inçe yarlıġ-ḳadı amraḳ

han şöyle buyurdu: “Sevgili

6. ’WYKWKWM KWYNKLYN N’CWK

ögüküm kön͡glin neçük

yavrucuğumun gönlünü nasıl

7. P’RT’YYN MN ’’XYCY P’RC’XY

berteyin men aġıçı barçaḳı

kırayım ben! Hazineci, bütün

8. ’’XYCY L’R PYR’R ’WYDWN ’WYNKY

aġıçı-lar birer ödün ön͡gi

hazine görevlileri, bir müddet başka (yere)

Sözcük Çözümlemeleri

il ‘devlet’ +(i)g [belirtme durumu eki]

törü ‘töre’+g [belirtme durumu eki]

barım ‘zenginlik’ < bar ‘var, mevcut olan’ +(ı)m [isimden isim yapım eki. aġı barım ikilemesinde geçer.]

neçük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ +çe [eşitlik durumu eki] +ök [pekiştirme edatı]

barça ‘hep, bütün’ < bar ‘var, var olan’ +ça [eşitlik durumu eki] +ḳı [aidiyet eki]

X

1. P’RZWN K’NTW PYLYNK’Y ’YRYNC

barzun kentü bilingey irinç

gitsin. Kendi farkına varacaktır, şüphesiz”

2 TYP YRLQ’DY ’’NT’ ’WYTWRW

tip yarlıġḳadı anta ötürü

diye buyurdu. Bir süre sonra

3. KY’ XWLTXWCY L’R K’LS’R

kiye ḳoltġuçı-lar kelser

dilenciler geldiğinde

4. ’’XYCYLARYN PWLMZ ’RTY PYRKW

aġıçıların bulmaz erti birgü

hazinecilerini bulamıyorlardı. Sadaka (verecek görevli)

5. PWLM’DY XWLTXWCYL’R YYXL’YW

bulmadı ḳoltġuçılar yıġlayu

bulamadılar, dilenciler ağlayarak

6. P’RS’R TYKYN YM’ YWXLYW

barsar tigin yime ıġlayu

giderken prens de (arkalarından) ağlar hâlde

7. X’LYR ’RTY ’WYTWRW TYKYN ’YNC’

ḳalır erti ötürü tigin inçe

kalırdı. Sonra prens şöyle

8. TYP S’XYNTY ’’XYCY ’RS’R

tip saḳıntı aġıçı erser

deyip düşündü: “Hazineci eriştiğinde

Sözcük Çözümlemeleri

bar- ‘varmak, gitmek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]

bil- ‘bilmek’ –(i)n [fiilden fiil yapım eki] –gey [3. tekil kişi gelecek zaman]

ḳoltġuçı ‘dilenci’ < ḳol- ‘istemek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ġuçı [sıfat-fiil eki] +lar [çoğul eki]

kel- ‘gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki (zarf- fiil işleyişinde)]

birgü ‘verilecek şey, sadaka, bağış’ < bir- ‘vermek’ –gü [gelecek zaman sıfat-fiil eki]

er- ‘erişmek, ulaşmak; gelmek’ –ser [3. tekil kişi şart eki(zarf- fiil işleyişinde)]

XI

1. M’NYNK ’WL X’NKYM X’N PWDWN

menin͡g ol ḳan͡gım ḳan bodun

(söz) benimdir. Babam kağan, halkın

2. TYLYNK’ XWRXWP ’YNC’ YRLYX

tilin͡ge ḳorḳup inçe yarlıġ-

dedikodusundan korkup öyle buyur-

3. X’DY ’RYNC KWYZWNWR ’T PWRX

ḳadı erinç közünür et burhdu şüphesiz. Görünürdeki ete kemiğe bürünmüş Bu-

4. ’N ’WYK X’NK TYTYR X’YW

an ög ḳan͡g titir ḳayu

daya ana baba denir. Hangi

5. KYŞY ’WYK X’NK KWYNKLYN PRT

kişi ög ḳan͡g kön͡glin bert-

insan ana babanın gönlünü kırar-

6. S’R ’WL TYNLYX T’MWLWX PWLWR ’WXWL

-ser ol tınlıġ tamuluḳ bolur oġul

sa o kimse cehennemlik olur. Oğuldan

7. XYZQ’ S’NM’Z M’N ’’MTY

ḳızġa sanmaz men amtı

kızdan (yani evlattan) sayılmaz. Ben şimdi

8. ’WYK X’NK KWYNKLYN

ög ḳan͡g kön͡glin

ana baba gönlünü

Sözcük Çözümlemeleri

til ‘söz; dedikodu’ +i [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]

közün- ‘görünmek’ –ür [3. tekil kişi geniş zaman]

tit- ‘denmek, denilmek’ < ti- ‘demek’ –t [fiilden fiil yapım eki] –ir [3. tekil kişi geniş zaman]

san- ‘sayılmak, hesap edilmek’ < sa- ‘hesap etmek, saymak’ –n [fiilden fiil yapım eki,

edilgenlik eki]

XII

1. P’RTM’YYN X’NKYM ’YLYK

bertmeyin ḳan͡gım ilig

kırmayayım. Hükümdar babam

2. TYLK’ KYRM’ZWN ’WYZ X’Z

tilke kirmezün öz ḳazdile düşmesin. Kendi ka-

3. X’NCYM ’WYZ’ ’DKW XYLYNC XYL’YYN

ġançım öz edgü ḳılınç ḳılayın

zancım ile iyi işler yapayım.”

4. TYP S’XYNTY ….

tip saḳıntı. ….

diye düşündü. ….

Sözcük Çözümlemeleri

bert- ‘kırmak, yaralamak’ –me [olumsuzluk eki] –yin [1. tekil kişi emir eki]

kan͡g ‘baba’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki. Uygur Türkçesinde Orhun Türkçesindeki gibi

unvanlar isimlerden sonra gelir.]

til ‘dil’ +ke [yönelme durumu eki. tilke kir- “dile düşmek”]

Ünite 4

Uygur Türkçesi Metin II

KALYANAMKARA ET PAPAMKARA

(İYİ DÜŞÜNCELİ PRENSLE KÖTÜ DÜŞÜNCELİ PRENS)

XII

4. ……. “NT’ ‘WYTRW

……..... anta ötrü

……… Bundan sonra

5. “TLX YWZLWK K’ ‘YNC’

atlıġ yüzlüg-ke inçe

ünvanlı ve önemli kişilere şöyle

6. TYP “YTY N’CWKYN “XY

tip ayıttı neçükin aġı

diyerek sordu: “(İnsan) nasıl, zenginlik

7. P’RYM X’ZX’NS’R ‘WYKWŞ PWLWR

barım ķazġansar üküş bolur

servet kazan(mayı ister)se (dilediğinden) çok olur?”

8. “TLX L’R ‘YNC’ TYP ‘WYTWN

atlıġ-lar inçe tip ötün-

Ünvanlı kişiler şöyle diyerek arz et-

Sözcük Çözümlemeleri

anta ‘ondan, bundan’< a ‘3. tekil kişi zamirinin çekime girmiş hâli’ +n [zamir n’si] + ta

[bulunma-çıkma durumu]

atlıġ ‘tanınmış, meşhur’ < at ‘ad, şöhret’ +lıġ [isimden isim yapım eki; isimleri sıfatlaştırır.]

yüzlüg ‘tanınmış, önemli kişi’ < yüz ‘yüz, çehre’ +lüg [isimden isim yapım eki. İsimleri

sıfatlaştırır] +ke [yönelme durumu eki]

neçükin ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne’ + çe [eşitlik durumu eki] + ök [pekiştirme edatı] + (i)n

[araç durumu eki]

ķazġan- ‘kazanmak’ +sar [şart eki]

üküş ‘çok’ < ük- ‘yığmak, biriktirmek’ -(ü)ş [fiilden isim yapım eki]

XIII

1. TY “WYNKY ‘WYNKY X’ZX’NC XYLM’X

ti ön͡gi ön͡gi ķazġanç ķılmaķ

ti. Türlü türlü kazanma (yollarını)

2. “YW PYRDY L’R PYRY “YWR X’ZX’NC

ayu birdi-ler biri ayur ķazġanç

söyleyiverdiler. Biri (şöyle) der: “Kazanç

3. N’NK T’RYX T’RYM’XD’ ‘DKW YWX KYM

nen͡g tarıġ tarımaķda edgü yoķ kim konusunda tarla ekip biçmekten iyisi yoktur,

4. PYR T’RYS’R MYNK TWYM’N PWLWR

bir tarısar min͡g tümen bolur

bir ekildiğinde, milyonlarca olur.”

5. PYRY “YWR XWY YYLXY ‘YKYDS’R

biri ayur ķoy yılķı igidser

Biri (de şöyle) der ki: “Koyun ve at beslenirse,

6. YYLYNK’ “ŞYLWR P’Y PWLWR PYRY

yılın͡ga aşılur bay bolur biri

yıldan yıla sayıları artar, (kişi) zengin olur”. Bir (diğer)i

7. “YWR ‘WYNKTWN KYDYN S’TYX’

ayur ön͡gtün kidin satıġķa

söyler: “Doğuya ve batıya mal satmaya

Sözcük Çözümlemeleri

ön͡gi ‘ayrı, başka, farklı’ < ön͡g ‘ön, dış’ +i [kalıplaşmış 3. tekil kişi iyelik eki]

ay- ‘söylemek’ -ur [geniş zaman eki]

igid- ‘yetiştirmek, beslemek’ < ig- ‘eğmek’-(i)d [fiilden fiil yapım eki: pekiştirme görevindedir] -ser [şart eki]

yılın͡ga ‘her yıl’ < yıl ‘yıl’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n͡ga [yönelme durumu eki]

kidin ‘batı’ < ki ‘geri, arka’; (krş.: Türkiye Türkçesi geri<Eski Anadolu Türkçesi girü<

Eski Türkçe kirü) +din [çıkma durumu eki: bk. 2. Ünite Orhun ve Uygur Türkçeleri Arasındaki Farklar-6.]

sat- ‘satmak’ -(ı)ġ [fiilden isim yapım eki] +ķa [yönelme durumu eki]

XIV

1. YWLWX’ P’RS’R P’Y PWLWR

yuluġķa barsar bay bolur

mal almaya gidilirse (kişi) zengin olur. “

2. YM’ PYR PYLK’ NWM

yime bir bilge nom

Yine bir bilge, din diyanet

3. PYLYR ‘R ‘YNC’ TYP TYDY T’VR

bilir er inçe tip tidi tavar

bilir kişi(din alimi) şöyle dedi: ‘’Dünyalık

4. X’ZX’NM’X N’NK T’LWY ‘WYKWZ

ķazġanmaķ nen͡g taluy ögüz-

edinme konusunda (kişi) okyanus-

5. K’ KYRYP KWNKWL T’KY KWYS

ke kirip kön͡gül-teki küs-

a girip (manevi derinliklere dalıp) gönüldeki (nefsinin yapmaya zorladığı) arzu-

6. WŞYN X’NTWR X’LY S’XYNS’R

üşin ķantur-ġalı saķınsar

larını kandırmak için tefekkür ederken,

7. PWLWNCWSWZ CY[N]T’M’NY ‘RDYNY

bulunçusuz çintemeni erdini

bulunmaz çintamani incisini (düşünce mücevherini = mutlak hakikati)

8. PWLS’R X’M’X YYRTWNCWD’KY

bulsar ķamaġ yirtünçüdeki

bulacak olursa tüm yeryüzünde bulunan

Sözcük Çözümlemeleri

yul- ‘yolmak;çekip almak’ -(u)ġ [fiilden isim yapım eki] +ķa [yönelme durumu eki]

küsüş ‘arzu, istek’ < küse- ‘istemek’ -ş [fiilden isim yapım eki: -ş eki burada olduğu gibi kendisinden önceki ünlüyü daraltabilir. Örnek: alķa- ‘övmek’ fakat alķış]

ķantur- ‘kandırmak, doyurmak’ < ķan- ‘kanmak, doymak’ -tur [ettirgenlik eki] -ġalı

[zarf-fiil eki]

bulunçusuz ‘bulunmaz, ender’ < bul- ‘bulmak, ele geçirmek’ -(u)n [dönüşlülük eki] -ç

[fiilden isim yapım eki] +çu [isimden isim yapım eki] + suz [isimden isim yapım eki: yokluk sıfatları üretir]

XV

1. TYNLYX L’RNYNK KWYSWŞYN ‘YNCYP

tınlıġ-larnın͡g küsüşin inçip

canlıların arzuları böylece (yerine gelmiş olur).’’

2. TYKYN “LXWNY T’PL’M’DY T’K

tigin alķunı taplamadı tek Prens (tekliflerin) hepsini uygun görmedi, yalnızca

3. T’LWY ‘WYKWZK’ KYRMYŞYK

taluy ögüzke kirmişig

okyanusa açılmayı

4. T’PL’DY ‘WYTWRW ‘YCK’RW X’NKY ‘YLYK’

tapladı ötürü içgerü ķan͡gı illigke

makul gördü. Sonra içeride (sarayda) babası kraldan

5. ‘WYTWK PYRDY T’LW ‘WYKWZK’

ötüg birdi talu ögüzke

bir istekte bulundu: ‘’Okyanusa

6. KYR’YN TYP ‘WL ‘WYDWN X’NKY

kireyin tip ol ödün ķan͡gı

gireyim (açılayım) mı? ‘’ diye. O anda babası

7. X’N PW ‘WYTWK S’V ‘YŞYDYP

ķan bu ötüg sav işidip

han bu istirhamı işitmesine rağmen

8. N’NK KYKYNC PYRW ‘WM’DY ‘RTYNKW

nen͡g kiginç birü umadı ertin͡gü

hiçbir cevap veremedi. Aşırı derecede

Sözcük Çözümlemeleri

tapla- ‘uygun bulmak’ < tap ‘uygun, yerinde’ +la- [isimden fiil yapım eki] -ma [olumsuzluk eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

kir- ‘girmek’ -miş [geçmiş zaman eylem sıfatı] -(i)g [belirtme durumu eki]

ötüg ‘rica, istek’ < öt- ‘geçmek, arz etmek’ -(ü)g [fiilden isim yapım eki]

bir ‘vermek’ -ü u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

XVI

1. PWŞWŞLWX PWLTY ‘WYTRW “W[L]

buşuşluġ boltı ötrü ol

üzüldü. Ardından, o

2. ‘WXLY TYKYN K’ ‘YNC’

oġlı tigin-ke inçe

oğlu prense şöyle

3. TYP YRLYX X’DY “MR’X ‘WYKWK

tip yarlıġ-ķadı amraķ ögük-

diyerek buyurdu: “Sevgili yavrucuk-

4. WM M’NYNK ‘YLT’ X’ZX’NCYM

üm menin͡g ilte ķazġançım

um! Benim imparatorlukta kazancım

5. SYZYNK ‘RM’Z MW ‘MTY KWYNKWL

sizin͡g ermez mü amtı kön͡gül-

sizin değil mi? Şimdi istediğiniz

6. C’ “LYNK P’RC’ PWŞY

çe alın͡g barça buşı

kadar alın; hepsini sadaka

7. PYRYNK N’ ‘WYCWN ‘WYLWM

birin͡g ne üçün ölüm

verin! Niçin ölüm

8. YRK’ P’RYR SYZ PYŞ TWYRLWK

yirke barır siz biş türlüg

yerine gidiyorsunuz? (Orada) beş türlü

Sözcük Çözümlemeleri

bir- ‘vermek’ -(i)n͡g [2. çoğul kişi emir eki]

XVII

1.”D’ P’R PYR ‘D’ ‘WL ‘RWR T’LYM

ada bar bir ada ol erür talım

tehlike var. Birinci tehlike şudur: Canavar

2. P’LYX ‘WDWX ‘RK’N S’XL’NM’DYN

balıķ oduġ erken saķlanmadın

balık uyanık iken (kişi) beklemediği anda

3. TWŞ’R “LXWNY KMY PYRL’ SYN

tuşar alķunı kemi birle sin͡g-

(onunla) karşılaşır. Herkesi gemiyle birlikte yu-

4. KWRWR ‘YKYNTY SWVD’ SWV ‘WYNKLWK

ürür ikkinti suvda suv ön͡glüg

tar. İkincisi: Suda su renginde

5. T’XL’R P’R KMY SWSWP SYNWR

taġlar bar kemi süsüp sınur

dağlar var. Gemi çarpıp parçalanır.

6. KYŞY ‘LXW ‘WYLWR ‘WYCWNC SWVD’

kişi alķu ölür üçünç suvda

İnsanların tamamı ölür. Üçüncüsü: Suda

7. Y’KL’R ‘WRWP KMY SWVX’

yekler urup kemi suvķa

şeytanlar hücum edip gemiyi suya

8. CWMWRWR TWYRTWNC ‘WLWX T’KZYNC

çomurur törtünç uluġ tegzinç

batırır. Dördüncüsü: Büyük girdap

Sözcük Çözümlemeleri

oduġ ‘uyanık’ < *od- ‘uyanık olmak’ -(u)ġ [fiilden isim yapım eki]

saķlan- ‘dikkat etmek’ < sa- ‘saymak, hesap etmek’ -ķ ‘dikkatli, uyanık’ [fiilden isim yapım eki] -madın [olumsuz zarf-fiil eki]

tuş- ‘rast gelmek, karşılaşmak’ -ar [geniş zaman eki]

sin͡g- ‘sinmek, içine geçmek’ -ür ‘yutmak, içine çekmek’ [ettirgenlik eki] -ür [geniş zaman eki]

ön͡glüg ‘görünümlü’ < ön͡g ‘renk, görünüş’ +lüg [isimden isim yapım eki]

süs- ‘çarpmak’ -(ü)p [zarf-fiil eki]

sın- ‘kırılmak’ < sı- ‘kırmak’-n [dönüşlülük eki] -ur [geniş zaman eki]

çomur- ‘suya daldırmak’ < çom- ‘suya dalmak’ -ur [ettirgenlik eki] -ur [geniş zaman eki]

tegzinç ‘girdap’ < tegiz- ‘çevirmek’ -(i)n [dönüşlülük eki] -ç [fiilden isim yapım eki]

XVIII

1. K’ KYKWRWR SWV [‘YKRK ‘ŞYLWR]

k(emi)ke kigürür suv igrik eşilür

gemiyi içine alır. Sular kendi etrafında döner,

2. SWXWŞWR PYŞYNC TNKRY TWPYN’R

soķuşur bişinç ten͡gri topınar

birbirine çarpar. Beşincisi: Gökyüzü yarılır

3. QWRXYNCYX YYL TWRWR KMY “Q

ķorķınçığ yil turur kemi aķkorkunç bir fırtına kopar gemi ters

4. T’RYLWR ‘WYLWR PW MWNC’

tarılur ölür bu munça

yüz olur. (Herkes) ölür. Bu kadar

5. XWRXYNCYX “D’X’ KYRYP ‘WYLK’Y

ķorķınçıġ adaķa kirip ölgey

korkunç tehlikelere girip ölecek-

6. SYZ PYZNY ‘YRYNC XYLX’Y SYZ

siz bizni irinç ķılġay siz

siniz. Bizi bedbaht edeceksiniz.”

7. TYP TYDY ‘WL ‘WYDWN PWDYSVT TYKYN

tip tidi ol ödün bodisavat tigin

diye konuştu. O zaman Bodisavat Prens

8. Q’NKY X’NT’ PW YRLX ‘YŞYDYP

ķan͡gı ķanta bu yarlıġ işidip

babası handan buyruğu işitince:

Sözcük Çözümlemeleri

kigür- ‘sokmak, girdirmek’ < kir- ‘girmek’ -gür [ettirgenlik eki] -ür [geniş zaman eki]

igrik ‘çember biçimli’ < ig- ‘eğmek’ -(i)r ‘eğirmek’ [ettirgenlik eki] -(i)k [fiilden isim

yapma eki]

eşil- ‘kıvrılmak, etrafında dönmek’ < eş- ‘kıvırmak, çevirmek’ -(i)l [edilgenlik-dönüşlülük eki] -ür [geniş zaman eki]

soķuş- ‘çarpışmak’ < soķ- ‘vurmak, darp etmek’ -(u)ş [işteşlik eki] -ur [geniş zaman eki]

ķorķınçığ ‘korkunç’ < ķorı- ‘korumak’ -ķ [fiilden fiil yapım eki] -(ı)n [dönüşlülük eki]

-ç [fiilden isim yapım eki] +çıġ [isimden isim yapım eki]

aķtarıl- ‘devrilmek’ < aķ- ‘bir yana eğilmek’-(ı)t [pekiştirme görevinde ettirgenlik eki]

-ar [ettirgenlik eki] -(ı)l [edilgenlik eki] -ur [geniş zaman eki]

öl- ‘ölmek’ -gey [gelecek zaman eki] -siz [3. çoğul kişi eki]

irinç ‘zavallı, sefil’ < ir- ‘yermek, kınamak’ -(i)n [edilgenlik fonksiyonunda dönüşlülük eki] -ç [fiilden isim yapım eki]

XIX

1. YRLX PWLZWN TYDM’ZWN P’R’YYN

yarlıġ bolzun tıdmazun barayın

“Bana ferman (padişahlık izni) verilsin, engellenmesin, gideyim.”

2. TYP ‘WYTWNTY ‘WYTRW X’NKY X’N

tip ötünti ötrü ķan͡gı ķan

diye arz etti. Bunun üzerine babası han

3. YRLYX Q’M’DY P’RM’X’Y SYN TYP

yarlıġ-ķamadı barmaġay sin tip

ferman buyurmadı. “Gitmeyeceksin” diye

4. TYDY ‘WYTRW TYKYN P’ŞYN TWYNKYTYP

tidi ötrü tigin başın tön͡gitip

cevap verdi. Prens başını eğip

5. ‘YXL’YW YYRD Y’TP YWQ’RW TWRX’LY

ıġlayu yirde yatıp yoķķaru turġalı

ağlayarak yerde yatıp (ne) yukarı kalkmaya

6. “Ş “ŞL’X’LY ‘WN’M’DY ‘YNC’ TYP TYDY

aş aşlaġalı unamadı inçe tip tidi

(ne de) yemek yemeye razı oldu. Şöyle dedi:

7. YRLYX PWLM’Z ‘RS’R PW YYRD’ YWQ’RW

yarlıġ bolmaz erser bu yirde yoķķaru “Ferman olmazsa buradan yukarı (ayağa)

8. TWRM’Z MN “Ş “Ş’NM’Z MN ‘WYLK’Y

turmaz men aş aşanmaz men ölgey

kalkmayacağım; yemek yemeyeceğim ve ölecek-

Sözcük Çözümlemeleri

bol- ‘olmak’ -zun [3. tekil kişi emir eki]

tön͡g- ‘dönmek, çevrilmek’ -(i)t ‘eğmek’ [pekiştirme görevinde ettirgenlik eki] -(i)p

[zarf-fiil eki]

yoķ ‘yokuş, yükseklik’ +ķaru (< ķa+ru) [yön gösterme eki]

aş ‘aş, yemek’ +la- ‘yemek yemek’[isimden fiil yapım eki] -ġalı [zarf-fiil eki]

aşa- ‘yemek yemek’< aş ‘aş, yemek’ +a- [isimden fiil yapım eki]

-n [dönüşlülük eki] -maz [olumsuz geniş zaman eki] -men [1. tekil kişi eki]

XX

1. MN TYP TYDY X’LTY “LTY KWYN

men tip tidi ķaltı altı kün

im.” diye konuştu. Ne zaman ki, altı gün

2. ‘RTYP P’RDY ‘WYKY Q’NKY

ertip bardı ögi ķan͡gı

geçip gitti; annesi, babası

3. “TLYXY YWZLWKY ‘YXL’YWt

atlıġı yüzlügi ıġlayu ünvanlı kişiler, önde gelen zatlar ağlaşarak

4. PWS’NW TWRX[W]RWP N’NK ‘WN’M’

busanu turġurup nen͡g unama-

üzülerek kaldırmak (istediler) hiç razı olma-

5. ‘DY ‘WL ‘WYDWN ‘WYKY Q’NKY

adı ol ödün ögi ķan͡gı

dı. O zaman annesi ve babası

6. ‘YNC’ TYP TYDY PYZ KNTW K’

inçe tip tidi biz kentü-ke

şöyle söylediler: ‘’Biz kendisine

7. ‘DKW K’ ‘WYTL’YWR PYZ ‘WN’M’S’R

edgü-ke ötleyür biz unamasar

iyi (şeyler) için öğüt veriyoruz. Rıza göstermezse

Sözcük Çözümlemeleri

bus- ‘üzülmek’ -(a)n [dönüşlülük eki] -u [zarf-fiil eki]

turġur- ‘yerinden kaldırmak’ < tur- ‘ayağa kalkmak’ -ġur [ettirgenlik eki] -(u)p [zarf-fiil eki]

nen͡g ‘hiçbir şey; hiç’ < ne [belirsizlik zarfı] +an͡g ‘yok; değil’

öt ‘öğüt’ (< ögüt) +le- [isimden fiil yapım eki] -(y)ür biz [3. çoğul kişi geniş zaman]

XXI

1. XY TWZWSY N’ P’R TYKYN ‘YNC’

ġı tuzusı ne bar tigin inçe

… faydası yararı nedir? ‘’ Prens şöyle

2. TYP ‘WYTWNTY LWW X’NL’RYNT’

tip ötünti luu ķanlarınta

diyerek konuştu: ‘’Ejder hanlarında

3. CYNT’M’NY ‘RDYNY P’R KYM

çintemeni erdini bar kim

çintamani incisi var ki

4. ‘WYLWKLWK QWTLWX KYŞY ‘WL ‘RDNY

ülüglüg ķutluġ kişi ol erdini

kısmetli ve talihli biri o inciyi

5. PWLS’R Q’M’X TYLX L’RQ’ “SX

bulsar ķamaġ tı[n]lıġ-larķa asıġ

bulursa bütün canlılara fayda,

6. TWSW XYLWR “NY ‘WYCWN T’LWY

tusu ķılur anı üçün taluy-

yarar sağlar. Onun için okyanus-

7. Q’ KYRYKS’YWR MN TYP ‘WYTWNTY

ķa kirigseyür men tip ötünti

a gitmek (açılmak) istiyorum’’ diye arz etti.

8. ‘WL ‘WYDWN Q’NKY Q’N YRLX YRLX’

ol ödün ķan͡gı ķan yarlıġ yarlıġķa-

O zaman babası han ferman buyur-

Sözcük Çözümlemeleri

asıġ ‘fayda; kazanç, kâr’< as- ‘aşmak, yükselmek’ -(ı)ġ [fiilden isim yapım eki]

kir- ‘girmek’ -(i)g [fiilden isim yapım eki] +se- [isimden fiil yapım eki] -(y)ür men [1. tekil kişi geniş zaman]

XXII

1. DY KYM T’LWY Q’ P’R’YYN

dı kim taluy-ķa barayın

du: ‘’ Kim ‘okyanusa gideyim’

2. TYS’R KYRYNKL’R ‘WXLWM TYKYN

tiser kirin͡gler oġlum tigin-

diyorsa (huzura) gelsin ve oğlum Prens-

3. K’ ‘YŞ PWLWNKL’R N’ KRK’KYN

ke iş bolun͡glar ne kergekin

e arkadaş olsun. Ne gerekiyorsa

4. P’RC’ PYRK’Y PYZ KYM YYRCY

barça birgey biz kim yirçi

her şeyi vereceğiz. İçinizde rehber

5. SWVCY KYMYCY P’R ‘RS’R YM’

suvçı kimiçi bar erser yime

denizci gemici var ise, o da

6. K’LZWN TYKYNYK ‘YS’N

kelzün tiginig isen

gelsin. Prensi sağ

7. TWYK’L K’LWRZWN L’R ‘WYTRW

tükel kelürzün-ler ötrü

salim getirsinler. Bunun üzerine

8. PW YRLX ‘YŞYDYP PYŞ YWZ

bu yarlıġ işidip biş yüz

bu fermanı işitip beş yüz

Sözcük Çözümlemeleri

bar- ‘gitmek’ -ayın [1. tekil kişi emir eki]

kergek ‘gerek’ < kerge- ‘yaraşmak, uygun olmak’-k [fiilden isim yapım eki] +i [3. Tekil kişi iyelik eki] +n [iyelik ekli gövdeler üzerine gelen belirtme durumu eki]

tükel ‘sağlam; tam, bütün’ < tü- ‘bitmek’ -k ‘tam’ [fiilden isim yapım eki] +e- ‘tam olmak; yetmek’ -l [fiilden isim yapım eki]

kelür- ‘getirmek’ < kel- ‘gelmek’ -ür [ettirgenlik eki] -zünler [3. çoğul kişi emir eki]

XXIII

1. S’TYXCY ‘R’N L’R TYRYLYP

satıġçı eren-ler tirilip

tüccar kimseler toplanıp

2. ‘YCK’RW ‘WYTWK PYRDY L’R X’M’XYN

içgerü ötüg birdi-ler ķamaġın

içeri (saraya) müracaat ettiler: “Hep birlikte

3. ‘DKW ‘WYKLY TYKYNK’ QWLWQ ..

edgü ögli tiginke ķulluķ …

İyi Düşünceli Prense hizmet [edeceğiz]

4. P’RYR PYZ ‘WYLS’R PYRL’ ‘WYLWR

barır biz ölser birle ölür

gideceğiz; öleceksek birlikte ölecek-

5. PYZ K’LS’R PYRL’ K’LYR PYZ TYP

biz kelser birle kelir biz tip

iz; dönecekse birlikte döneceğiz” diye

6. ‘WYTWK PYRDY L’R ‘WL ‘WYDWN

ötüg birdi-ler ol ödün

istek bildirdiler. O zamanlarda

7. P’R’N’S ‘WLWŞT’ PYR ‘DKW

baranas uluşta bir edgü

Benares ulusundan bir iyi ve

8. ‘LP YYRCY SWVCY P’R ‘RTY Q’C

alp yirçi suvçı bar erti ķaç

cesur rehber ve gemi kılavuzu var idi. Kaç

Sözcük Çözümlemeleri

ķamaġın ‘hep beraber’ < ķamaġ ‘bütün, hepsi’ +(ı)n [araç durumu eki]

ögli < ö- ‘düşünmek’ -gli [sıfat-fiil eki; bk. Orhun Türkçesi VII. Ünite, Sıfat-Fiiller]

birle ‘birlikte’ < bir ‘bir, beraber’ +le [araç durumu eki]

XXIV

1. Q’T’ TLWY Q’ KYRYP

ķata taluy-ķa kirip

sefer oknayusa gitmiş,

2. PYŞ’R YWZ ‘RYN P’RYP

bişer yüz erin barıp

beş yüz adamla yola çıkmış,

3. ‘YS’N TWYK’L K’LMYŞ ‘RTY

isen tükel kelmiş erti

sağ salim geri dönmüş idi.

4. ‘YNCYP S’KYZ ‘WN Y’Ş’YWR

inçip sekiz on yaşayur

Ancak seksen yaşında

5. X’RY ‘RTY YYN’ ‘YKY KWYZY

ķarı erti yine ikki közi

bir ihtiyar idi. Üstelik iki gözü de

6. KWYRM’Z ‘RTY ‘WL PYŞ YWZ ‘R

körmez erti ol biş yüz er

görmüyordu. Bu beş yüz adam

7. Q’MWXWN ‘WL KWYRM’Z YYRCYK’

ķamuġun ol körmez yirçike

hep birlikte bu gözleri görmeyen kılavuza

8. ‘WYTWNTY L’R ‘WL ‘WYDWN

ötünti-ler ol ödün

başvurdu. O zaman

Sözcük Çözümlemeleri

ķata ‘kez, defa’ < ķat- ‘katmak, eklemek’ -a [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

yaşa- ‘yaşamak’ < yaş ‘yaş, diri’ +a- [isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman]

XXV

1. TYKYN ‘WYZY P’RYP XWLYN

tigin özi barıp ķolın

prens (oraya) kendisi gidip (adamı) kolundan (tutarak)

2. Y’TYP YCK’RW X’NKY X’N

yetip içgerü ķan͡gı ķan

yanında götürüp içeri (saraya) babası hanın

3. T’P’ KYKWRDY X’NKY X’N

tapa kigürdi ķan͡gı ķan

huzuruna getirdi. Babası han

4. ‘YNC’ TYP YRLQ’DY PYR KY’ ‘MR’Q

inçe tip yarlıġķadı bir-kiye amraķ

şöyle deyip buyurdu: ‘’Biricik sevgili

5. ‘WXLWMYN SYZYNK’ TWTWZWR

oġlumın sizin͡ge tutuzur

oğlumu size emanet ediyor-

6. MN “S’N TWYK’L K’LWRWNK TYP

men esen tükel kelürün͡g tip

um. (Onu) sağ salim geri getirin’’ diye

7. YRLQ’DY ‘WYTRW ‘WL “VYCX’ ‘R

yarlıġķadı ötrü ol avıçķa er

konuştu. Sonra bu yaşlı adam

8. ‘YXL’YW X’N Q’ ‘YNC’ TYP ‘WYT..

ıġlayu ķan-ķa inçe tip öt[ün-]

ağlayarak hana böyle diyerek arz et-

Sözcük Çözümlemeleri

tapa ‘-e doğru’< tap- ‘bulmak’ -a [zarf-fiil eki]

birkiye ‘biricik’ < bir ‘bir, tek’ +kiye [isimden isim yapım eki; küçültme ve okşama anlamı katar. Bk. Orhun Türkçesi V. Ünite, Söz Yapımı]

oġlumın < oġul ‘oğul, evlat’ +(u)m [1 tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [iyelik ekli gövdeler üzerine gelen belirtme durumu eki]

sizing͡ e < siz ‘siz’ [2. çoğul kişi zamiri] +ing͡ [tamlayan durumu eki] +e [yönelme durumu eki]

tutuzur men < tut- ‘tutmak’ -(u)z ‘emanet etmek’ [ettirgenlik eki] -ur men [1. tekil kişi

geniş zaman]

XXVI

1. TY TNKRYM N’ MWNK T’Q

ti ten͡grim ne mun͡g taķ

ti: ‘’Hünkarım, ne (gibi bir ) sıkıntı, zaruret

2. PWLTY KYM “NTX TNKRY T’K

boltı kim antaġ ten͡gri teg

oldu ki böyle gökyüzü gibi,

3. ‘RDNY T’K ‘WYKWKWNKWZNY ‘WYLWM

erdini teg ögükün͡güzni ölüm

mücevher gibi sevgili evladınızı ölüm

4. YYRYNK’ ‘YDWR SYZ ‘WL T’LWY

yirin͡ge ıdur siz ol taluy

yerine gönderiyorsunuz? O okyanusun

5. SWVY ‘RTYNKW QWRQYNCYX

suvı ertin͡gü ķorķınçıġ

suyu fevkalade korkunç ve

6. “D’LX ‘WL ‘WYKWŞ TYNLXL’R

adalıġ ol üküş tınlıġlar

tehlikelidir. Birçok canlı

7. P’RYP ‘WYLWKLY PYR P’RS’R

barıp ölügli bir barsar

gidip öldü. Bir (başına) gidilse,

8. Y’R’X’Y MW TYP ‘WYTWNTY

yaraġay mu tip ötünti

uygun olur mu? ‘’ diye arz etti.

Sözcük Çözümlemeleri

ögük ‘sevgili’ < *ög- ‘övmek’ -(ü)k [fiilden isim yapım eki] +(ü)n͡güz [2. çoğul kişi iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]

ölüm ‘ölüm’ < öl- ‘ölmek’ -(ü)m [fiilden isim yapım eki]

ölügli < öl- ‘ölmek’ -(ü)gli [sıfat-fiil eki]

Ünite 5

Uygur Türkçesi Metin III

KALYANAMKARA ET PAPAMKARA

(İYİ DÜŞÜNCELİ PRENSLE KÖTÜ DÜŞÜNCELİ PRENS)

XXVII

1. ‘ WLWŞ P’RC’ TYKYN ‘WYCWN

uluş barça tigin üçün

ulus, hep birlikte prens için

2. PWS’NWR YM’ X’N ‘YNC’

busanur yime ķan inçe

kederlenir. Yine han şöyle

3. TYP YRLX Q’DY TYDW ‘WM’DYM

tip yarlıġ-ķadı tıdu umadım diyerek buyurdu: ‘‘Engellemeye gücüm yetmedi.

4. ‘RKYM TWYK’M’DY ‘RKSYZ ‘YDWR

erkim tükemedi erksiz ıdur

kudretim yetmedi. İstemeksizin yolluyor-

5. MN “MTY SYZ X’T’XL’NYNK

men amtı siz ķataġlanın͡g

um. Şimdi siz zahmete katlanın,

6. PYRL’ P’RYNK P’RYNK YYRCY

birle barın͡g barın͡g yirçi

beraber gidin. Gidin, kılavuz

7. PWLWNK TYP YRLQ’DY “VYCX’

bolun͡g tip yarlıġķadı avıçķa

olun’’ diye konuştu. Yaşlı adamı

8. Q’M’X T’PL’MYŞ ‘WYCWN YYRCY

ķamaġ taplamış üçün yirçi

herkes uygun gördüğü için kılavuz

Sözcük Çözümlemeleri

bar ‘var, mevcut’+ça [eşitlik durumu eki]

tıd- ‘engellemek’-u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dım [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

ıd- ‘göndermek’ < ı- ‘göndermek’ -d [fiilden fiil yapım eki; pekiştirme görevini görür]

-ur [geniş zaman eki] -men [1. tekil kişi eki]

ķat(a)ġ ‘katı, sert’< ķat- ‘katılaşmak; daralmak’ -(a)ġ [fiilden isim yapım eki] +la-

[isimden fiil yapım eki] -n [dönüşlülük eki] -(ı)n͡g [2. çoğul kişi emir eki]

XXVIII

1. PWLTY ‘WL ‘WYDWN X’NKY X’N

boltı ol ödün ķan͡gı ķan

oldu. O zaman babası han

2. TYKYNK’ S’PTY PYŞ YWZ ‘R’N

tiginke septi biş yüz eren-

prense gerekli donanımı verdi. Beş yüz adam-

3. NYNK “ŞY SWVY KWYLWKY T’QY

nin͡g aşı suvı kölüki taķı

ın yemeği, suyu, yük hayvanı ve dahi

4. N’ KRK’KYN “LQW TWYK’TY

ne kergekin alķu tüketi

bütün gerekli olanları tam ve eksiksiz

5. PYRYP ‘WZ’TYP ‘WYNTWRDY

birip uzatıp öntürdi

vererek (onları) yola koyup uğurladı.

6. ‘WL ‘WYDWN “YYX ‘WYKLY TYKYN

ol ödün ayıġ ögli tigin

Bu sırada Kötü Düşünceli Prens

7. ‘YNYSY ‘YNC’ TYP S’QYNTY

inisi inçe tip saķıntı kardeşi şöyle düşündü:

8. ‘WYKWM Q’NKYM ‘YCYM TYKYN K’

ögüm ķan͡gım içim tigin-ke

‘‘Annem ve babam (hep) ağabeyim prensi

Sözcük Çözümlemeleri

eren ‘adamlar’< er ‘adam’ +ninn͡g [tamlayan durumu eki]

öntür- ‘göndermek; uğurlamak’ < ön- ‘dışarı, öne çıkmak’ -tür [ettirgenlik eki] -di [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

XXIX

1. S’V’R MYNY “QL’YWR ‘RTY “MTY

sever meni aķlayur erti amtı

sever, benden nefret eder idi. Şimdi

2. ‘YCYM T’LWY Q’ P’RYP ‘RDNY

içim taluy-ķa barıp erdini

ağabeyim okyanusa gidip (de) (büyük) inciyi

3. K’LWRS’R T’QY “XRLX PWLX’Y

kelürser taķı aġırlıġ bolġay getirirse, daha da kıymetli olacak.

4. MN T’QY ‘WCWZ PWLX’Y MN

men taķı uçuz bolġay men

ben (ise) daha kıymetsiz olacağım’’

5. TYP S’QYNTY “MTY PYRL’

tip saķıntı amtı birle

diye düşündü. ‘‘Şimdi (ben de onunla) beraber

6. P’R’YYN ‘WYTRW X’NKY X’N Q’

barayın ötrü ķan͡gı ķan-ķa

gideyim.’’ Sonra babası hana

7. ‘YNC’ TYP ‘WYTWNTY ‘YCYM

inçe tip ötünti içim

şöyle hitap etti: ‘‘Ağabeyim

8. TYKYN ‘WYLWM YYRK’ P’RYR

tigin ölüm yirke barır

prens ölüm ülkesine gidiyor.

Sözcük Çözümlemeleri

aķla- (<Çince âk) ‘kötü, iğrenç’ +la- ‘nefret etmek’[isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. tekil kişi geniş zaman eki]

XXX

1. N’KLWK X’LYR MN TNKRYM

neglük ķalır men ten͡grim Ben niçin kalıyorum, haşmetlim?

2. MN YM’ P’R’YYN ‘DKW YVLQ

men yime barayın edgü yavlaķ

Ben de gideyim. İyi (de) kötü (de)

3. PWLS’R PYRL’ PWL’LYM TYP

bolsar birle bolalım tip

olsak, birlikte olalım. ‘‘ diye.

4. YM’ X’NKY ‘WXWL XYLYNCY

yime ķan͡gı oġul ķılınçı Ancak babası oğlunun ahlâkı

5. YVL’Q ‘WYCWN SVMZ ‘RTY

yavlaķ üçün sevmez erti

kötü olduğu için onu sevmiyordu.

6. ‘WYTRW P’RS’R P’RXYL TYP

ötrü barsar barġıl tip

Bunun üzerine: ‘‘Gideceksen git’’ diye

7. YRLQ’DY ‘WL ‘WYDWN X’NKY

yarlıġķadı ol ödün ķan͡gı

buyurdu. Bu sırada babası

8. X’N ‘WLWŞ PWDWN ‘YXL’YW SYQ

ķan uluş bodun ıġlayu sıķhan ve bütün halk ağlayıp sız-

Sözcük Çözümlemeleri

neglük ‘nasıl, niçin’ < ne ‘ne, hangi’ +gü [isimden isim yapım eki] +lük [isimden isim yapım eki]

edgü ‘iyi; yarar’ < ed ‘mal, değerli eşya’ +gü [isimden isim yapım eki]

XXXI

1. T’YW ‘DKW ‘WYKLY TYKYNYK ‘WZ

tayu edgü ögli tiginig uz-

layarak İyi Düşünceli Prensi yola koy-

2. ‘TY ‘WYNTWRWP T’LWY Q’

atı öntürüp taluy-ķa

up uğurlayarak okyanusa

3. ‘YDTY L’R X’LTY T’LWY ‘WYKWZ K’

ıdtı-lar ķaltı taluy ögüz-ke

gönderdiler. Ne zaman ki okyanusa

4. T’KYP YYTY KWYN TWRWP

tegip yitti kün turup

varıp ulaştı, (orada) yedi gün kalıp

5. KMY Y’R’TY YYTY TYMYR SW

kemi yarattı yitti timir son

gemiyi donattı. Yedi zincirle

6. KMY SWL’P TWRXWRDY YYTYNC

kemi solap turġurdı yittinç gemiyi bağlayıp, yerine sabitledi. Yedinci

7. KWYN T’NK T’NKL’YWR ‘RK’N

kün tan͡g tan͡glayur erken

gün tan atarken

8. ‘DKW ‘WYKLY TYKYN ‘WLWX KWYV

edgü ögli tigin uluġ küv-

İyi Düşünceli Prens heybetli da-

Sözcük Çözümlemeleri

sıķta- ‘ağlamak, sızlamak’ < sıġıt ‘hıçkırık, inilti’ +la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u

[zarf-fiil eki]

uzat -’göndermek’ < uz ‘düz, doğru’ +a- ‘ileriye doğru gitmek’ [isimden fiil yapım eki]

-t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

yarat- ‘donatmak, hazırlamak’ < yara- ‘uygun olmak’ -t [ettirgenlik eki] -tı [3. tekil kişi belirli geçmiş zaman eki]

so ‘zincir’ (< Çince suǒ) +la- ‘zincirlemek’ [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]

turġur- ‘durdurmak, sabitlemek’ < tur- ‘durmak’ -ġur [ettiegenlik eki] -dı [3. tekil kişi

belirli geçmiş zaman eki]

tan͡gla- ‘şafak sökmek’ < tan͡g ‘tan, şafak’ +la- [isimden fiil yapım eki] -(y)ur [3. Tekil kişi geniş zaman eki]

XXXII

1. RWK TWQYTYP ‘YNC’ TYP

rüg toķıtıp inçe tip

vul (kös)ler çaldırıp şöyle

2. YRLQ’DY T’LWY ‘WYKWZ K’

yarlıġķadı taluy ögüz-ke

ferman buyurdu: ‘‘Okyanusa

3. KYRWR SYZL’R KYM ‘WYLWM

kirür sizler kim ölüm

açılıyorsunuz. Kim ölüm

4. “D’Q’ QWRQS’R “ŞNW R’Q

adaķa ķorķsar aşnu-raķ

tehlikesi karşısında korkuya düşüyorsa önceden

5. YWRYNKL’R MN SYZL’RNY KWYC

yorın͡glar men sizlerni küç-

çekip gitsin. Ben sizleri zor

6. ‘P ‘YLYTM’Z MN ‘WYTRW

ep ilitmez men ötrü

kullanarak götürmüyorum.’’ Hemen sonrasında

7. YRLXYN ‘YŞYDYP KYM

yarlıġın işidip kim buyruğunu işitmesine rağmen kimse

8. N’NK ‘WNM’DY L’R KWYNYNK’

nen͡g ün[te]medi-ler künin͡ge

hiçbir ses çıkarmadı. Her gün

Sözcük Çözümlemeleri

toķıt- ‘vurdurmak, çaldırmak’ < toķ ‘vurma sesi’ +ı- [isimden fiil yapım eki] -t [ettirgenlik eki] -(ı)p [zarf-fiil eki]

aşnuraķ ‘daha önce, önceden’ < aş- ‘aşmak, geçmek’ -(ı)n [dönüşlülük eki] -u [kalıplaşmış zarf-fiil eki] +raķ [isimden isim yapım eki; karşılaştırma sıfatları yapar veya kök anlamını güçlendirir.]

yorı- ‘yürümek, gitmek’ -n͡glar [2. çoğul kişi emir eki]

küçe- ‘zorlamak, güç kullanmak’ < küç ‘güç, zor’ -e [isimden fiil yapım eki] -p [zarf-fiil eki]

ilit- ‘(yanına) almak, götürmek’ < il- ‘iliştirmek’ -(i)t [pekiştirme fonksiyonlu ettirgenlik eki] -mez men [1. tekil kişi olumsuz geniş zaman]

ünte- ‘seslenmek, bağırmak’ < ün ‘ün, ses’ +te- [isimden fiil yapım eki] -me [olumsuzluk eki] -diler [3. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]

künin͡ge ‘her gün’ < kün ‘gün’ +i [3 tekil kişi iyelik eki] +n͡ge [yönelme durumu eki]

XXXIII

1. MWNCWL’YW KWYVRWK TWXYP

munçulayu küvrüg toķıp

bu şekilde davul çalınarak

2. YRLX YRLQ’P KYM N’NK ‘WYN

yarlıġ yarlıķap kim nen͡g ünferman salınmasına rağmen hiç kimse ses çıkar-

3. T’M’S’R YYTYNC KWYN TMYR SW

temeser yittinç kün timir so

mayınca yedinci gün zincirleri

4. “CTY T’MYR ‘YŞYX YWRYDY

açtı timir ışıġ yorıdı

açtı ve demir halatlar yürüdü.

5. TYKYN XWTY ‘WYLWKY ‘WYCWN

tigin ķutı ülügi üçün

Prensin talihi ve kısmeti olduğu için

6. “D’SYZ TWD’SZ X’C KWYN

adasız tudasız ķaç kün

kazasız belasız birkaç gün

7. ‘YCYNT’ ‘RDNY LYK ‘WTRWQ

içinte erdini-lig otruķiçinde inci ada-

8. X’ T’KDYL’R YYTY KWYN “NT’

ķa tegdiler yitti kün anta

sına ulaştılar. Yedi gün orada

Sözcük Çözümlemeleri

munçulayu ‘bu şekilde’ < bunçalayu < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ça [eşitlikeki]

+la- [isimden fiil yapım eki] -(y)u [zarf-fiil eki]

XXXIV

1. TYNTYL’R YYTYNC KWYN T’NK

tıntılar yittinç kün tan͡g

dinlendiler. Yedinci gün harikulade,

2. “DYNCYX ‘RDNY YYNCW K’MY K’

adınçıġ erdini yinçü kemi-ke

nadide incileri gemiye

3. TWYK’KWC’ ‘WRWP .. TYKYN ...

tükegüçe urup .. tigin …

bitinceye kadar yükleyip … Prens …

4. ‘YNC’ TYP YRLQ’DY “MTY MN

inçe tip yarlıġķadı amtı men

şu şekilde buyurdu: ‘‘Şimdi ben

5. PW ‘RDNY PYRL’ P’RS’R MN

bu erdini birle barsar men

bu inci (hazinesiyle) yola çıkacak olursam

6. Q’M’X TYNLYXL’RQ’ “RTWQ

ķamağ tınlıġlarķa artuķ

bütün canlılara ziyadesiyle

7. “SX TWSW XYLW “WM’X’Y MN

asıġ tusu ķılu umaġay men

faydalı ve yararlı olamayacağım.

8. SYZL’R P’RYNKL’R MN PW MWNTW

sizler barın͡glar men bu muntu-

Sizler gidiniz. Ben bura-

Sözcük Çözümlemeleri

tın- ‘dinlenmek, nefes almak’ -tılar [3. çoğul kişi belirli geçmiş zaman]

tüke- ‘bitmek, tükenmek’ -güçe [zarf-fiil eki; krş. Orhun Türkçesi, Ünite VII, Zarf-

Fiiller: -gInçA]

artuķ ‘artık, ziyade; aşırı derecede’< art- ‘artmak’ -uķ [fiilden isim yapım eki]

ķıl- ‘kılmak, yapmak’ -u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -ma [olumsuzluk eki] -ġay men [1. tekil kişi gelecek zaman]

muntuda ‘burada(n) < muntada < bu ‘işaret zamiri’ +n [zamir n’si] +ta [bulunma(-çıkma) durumu eki] +da [(bulunma -)çıkma durumu eki]

XXXV

1. D’ YYKR’K CYNT’M’NY

da yigrek çintemeni

dan (hepsinden) değerli çintamani

2. ‘RDNY “LX’LY P’R’YYN KYM

erdini alġalı barayın kim

incisini ele geçirmek için yola devam edeyim ki

3. X’YW TYNLX L’RX’ TWYZW

ķayu tınlıġ-larķa tözü

(akla gelen) bütün canlılara tam (ve)

4. TWYK’TY “SX TWSW XYLW ‘WS’R

tüketi asıġ tusu ķılu usar

eksiksiz (bir) fayda (ve) kazanç sağlayabile-

5. MN ‘WYTRW Q’D’ŞY “YYX

men ötrü ķadaşı ayıġ

yim. Daha sonra, kardeşi Kötü

6. ‘WYKLY TYKYNYK ‘WYTLP

ögli tiginig ötlep

Düşünceli Prense öğütler verip

7. KMY TWTWZWP Y’NTRW ‘YDTY

kemi tutuzup yantru ıdtı

gemiyi emanet ederek geri gönderdi.

8. TYKYN YYRCY “VYCX’ PYRL’

tigin yirçi avıçķa birle

Prens ile kılavuz ihtiyar

Sözcük Çözümlemeleri

yigrek ‘daha iyi, çok değerli’ < yig ‘yeğ, iyi’ +rek [karşılaştırma/pekiştirme eki]

al- ‘almak, ele geçirmek’ -ġalı [zarf-fiil eki; burada amaç foksiyonuyla]

ķıl- ‘kılmak, yapmak’ -u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -sar [şart eki] -men [1. tekil kişi eki]

yantru ‘geri; yine’ < yan- ‘dönmek’ -tur [ettirgenlik eki] -u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

XXXVI

1. ‘YKYKW Q’LTY L’R ‘WL ‘WYDWN

ikigü ķaltı-lar ol ödün

ikisi (yalnız) kaldılar. O zaman

2. ‘DKW ‘WYKLY TYKYN YYRCY “VYC

edgü ögli tigin yirçi avıç-

İyi Düşünceli Prens kılavuz ihtiyar-

3. X’ XWLYN YYTYP YYTY

ķa ķolın yitip yitti

ın koluna girerek yedi

4. KWYN PYLC’ PWXWZC’

kün bilçe boġuzça

gün (boyunca) bellerine, boğazlarına kadar

5. SWVD’ YWRYP KWYMWŞLWK

suvda yorıp kümüşlüg

suda yürüyerek gümüş

6. ‘WTRWQ Q’ T’XQ’ T’KDY YYRY

otruķ-ķa taġka tegdi yiri

adaya ve dağa ulaştı. (Buranın) toprağı ve

7. QWMY “LXW KWYMWŞ ‘WYTRW

ķumı alķu kümüş ötrü

kumu tamamen gümüştendi. Sonra

8. TYNTWRX’LY S’QYNTY ‘YNCYP

tınturġalı saķıntı inçip

(Prens yaşlı adama) soluk aldırmayı düşündü, çünkü

Sözcük Çözümlemeleri

ikigü ‘ikisi birlikte’< iki ‘2’ +egü [isimden isim yapım eki; topluluk sayıları yapar. krş.

Orhun Türkçesi, Ünite VI, Topluluk Sayıları]

yit- ‘yedmek, yedeğinde götürmek’ -(i)p [zarf-fiil eki]

bil ‘bel’ +çe [eşitlik durumu eki]

tıntur- ‘dinlendirmek’ < tın- ‘soluk almak’ -tur [ettirgenlik eki] -ġalı [zarf-fiil eki; burada sebep fonksiyonunda]

XXXVII

1. “VYNCX’ “RWQY YYTTY

avınçķa aruķı yitti

ihtiyara yorgunluk çökmüş,

2. KWYCY “LNKWDY T’PR’YW YWRYYW

küçi aln͡gudı tepreyü yorıyu gücü tükenmişti. Kımıldayıp yürümeye

3. ‘WM’DY ‘WYTRW TYKYNK’ ‘YNC’

umadı ötrü tiginke inçe

mecali yoktu. Sonra Prense şöyle

4. TYP ‘WYTWNTY ‘WXLWM MWNTW

tip ötünti oġlum muntu-

diyerek talepte bulundu: ‘‘Oğlum, bura-

5. D’ ‘YN’RW ‘WYNKTWN YYNK’Q

da ınaru ön͡gtün yın͡gaķ

dan ileride doğu tarafında

6. “LTWN T’X P’R KWYZWNWR MW

altun taġ bar közünür mü

altın dağ var, gözüküyor mu?

7. KWYRWNK TYP TYDY “VYC

körün͡g tip tidi avıç-

Bakın! ‘‘ diye konuştu. İhti-

8. Q’ ‘YNC’ TYP TYDY ‘WL “LTWN

ķa inçe tip tidi ol altun

yar şöyle sürdürdü: ‘‘ O altın

Sözcük Çözümlemeleri

aruķ ‘yorgun’< ar- ‘yorulmak’ -uķ [fiilden isim yapım eki] +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

aln͡gu- ‘kötüleşmek, bozulmak’ < al- ‘ele geçirmek, geri almak’ -(ı)n͡g ‘kötü, fena’ [fiilden isim yapım eki] +u- [isimden fiil yapım eki] -dı [3 tekil kişi belirli geçmiş zaman]

tepre- ‘kımıldamak’ < tepir ‘kıpırtı sesi’ +e- [isimden fiil yapım eki] -(y)ü [zarf-fiil eki]

ınaru ‘öteye, ileriye’< ın +aru < ın +ġaru (< * in) ‘3. tekil kişi zamiri’ +gerü [yön gösterme eki] )

yın͡gaķ ‘yan; tarafında’ < yan͡gaķ <yan +ġaķ [isimden isim yapım eki]

közün- ‘görünmek’ < *köz- ‘görmek’ -(ü)n [dönüşlülük eki] -ür [3. tekil kişi geniş zaman eki]

XXXVIII

1. T’X Q’ T’KS’R SYZ KWYK

taġ-ka tegser siz kök

dağa ulaşırsanız, mavi

2. LYNXW’ KWYRK’Y SYZ ‘WL

linxua körgey siz ol

lotus çiçekleri göreceksiniz. O

3. LYNXW’ S’YW PYR’R “XWLWX

linxua sayu birer aġuluġ

lotusların her biri birer zehirli

4. YYL’N P’R “XW TYNY ‘YR’QTYN

yılan bar aġu tını ıraķtın

yılandır. Zehirli solukları uzaktan

5. “NCWL’YW KWYZWNR X’LTY

ançulayu közünür ķaltı öyle görünür ki sanki

6. LYNXW’ S’YW TWYTWN TWYTR

linxua sayu tütün tüter-

her bir lotustan duman çıkıyor

7. C’ ‘WL ‘RS’R

çe ol erser

gibidir. Bu ise

8. ‘RTYNKW ‘LP ‘D’ TYTYR

ertin͡gü alp ada titir

son derece büyük tehlike demektir.

Sözcük Çözümlemeleri

aġu ‘zehir’ +luġ [isimden isim yapım eki; isimleri sıfatlaştırır]

ıraķ ‘uzak’ < ıra- ‘uzaklaşmak’ -ķ [fiilden isim yapım eki] +tın [çıkma durumu eki]

sayu ‘her, her biri’ < sa- ‘saymak’ -(y)u [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

tütün ‘duman; is; buhar’ < tüt- ‘tütmek, is çıkarmak’ -(ü)n [fiilden isim yapım eki]

tüt- ‘tütmek’ -er [geniş zaman sıfat-fiili] +çe [eşitlik durumu eki]

XXXIX

1. ‘WL LYNXW’ YWLWX YWXWRW

ol linxua yoluġ yoġuru

O lotus yolunu geçe-

2. ‘WS’R SYZ ‘WYTRW LWW X’NY ‘RDNY

usar siz ötrü luu ķanı erdini-

bilirseniz, ardından ejderha hanının inci-

3. LYK P’LYQ X’ WRDW Q’

lig balıķ-ķa ordu-ķa

li şehrine ve sarayına

4. T’KK’Y SYZ ‘WL P’LYX T’KR’

teggey siz ol balıķ tegre

erişeceksiniz. O şehrin etrafında

5. YM’ YYTY X’T Q’R’M ‘YCYNT’

yime yitti ķat ķaram içinte

ve yedi kat hendek içinde

6. “LXW “XW LWX LWW L’R YYL’NL’R

alķu aġu-luġ luu-lar yılanlar

baştanbaşa zehirli ejderhalar ve yılanlar

7. Y’TWR “NY YWXWRW ‘WS’R SYZ

yatur anı yoġuru usar siz

bulunur.Bunu geçebilirseniz

8. ‘YCK’RW P’LYXQ’ KYRK’Y SYZ LWW

içgerü balıķķa kirgey siz luu

içeri şehre gireceksiniz. Ejderha

Sözcük Çözümlemeleri

yol ‘yol, güzergah’ +(u)ġ [belirtme durumu eki]

yoġur- ‘bata çıka yürümek’ < yoġ- ‘oğmak, çiğnemek’ -ur [ettirgenlik eki]-u u- ‘muktedir olmak’ [yardımcı fiili zarf-fiil eki ile asıl fiile bağlanmış birleşik fiil çekimi] -sar [şart eki] -siz [2. çoğul kişi eki]

teg- ‘erişmek, ulaşmak’ -gey siz [2. çoğul kişi gelecek zaman eki]

tegre ‘çevresinde’ < tegir- (< ten͡gir-) ‘çevirmek, döndürmek’ -e [kalıplaşmış zarf-fiil eki]

XL.

1. X’NY NK’ KWYZWNK’Y SYZ ‘RDNY PWL

ķanı-n͡ga közüngey siz erdini bul-

hanının huzuruna çıkacaksınız. İnciyi bul-

2. X’Y SYZ MN “MTY ‘WYLWR MN

ġay siz men amtı ölür men

acaksınız. Ben şimdi ölüyorum.

3. SYZ Y’LNKWS XY’ X’LYR SYZ

siz yaln͡gus-ķıya ķalır siz

Siz yalnız kalacaksınız.

4. TNKRYM QWRQM’NK PWS’NM’NK

ten͡grim ķorkman͡g busanman͡g

Hünkarım! Korkmayınız ve tasalanmayınız!

5. ‘YS’N TWYK’L T’KK’Y SYZ

isen tükel teggey siz

Sağ salim (oraya) erişeceksiniz.

6. ‘YNCYP X’YW KWYN PWRX’N

inçip ķayu kün burķan

Ola ki, bir gün Buda

7. QWTYN PWLS’R MYNY TYTM’NK

ķutın bulsar meni tıtman͡g

saadetini bulursanız, beni mazide bırakmayın,

8. ‘DKW KWYNY YWLCY YYRCY PWLWP

edgü köni yolçı yerçi bolup

iyi ve doğru bir rehber ve kılavuz (olmuş biri) olarak.

Sözcük Çözümlemeleri

yaln͡gus (< yalın͡guz)’yalnız’ +ķıya [isimden isim yapım eki; küçültme isimleri yapar]

ķut ‘kut, saadet, bereket’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki] +n [iyelikten sonra gelen belirtme durumu eki]

tıt- ‘geride bırakmak, men etmek’-ma [olumsuzluk eki] -n͡g [2. tekil kişi emir eki]

Ünite 6

Uygur Türkçesi Metin IV

UYGURCA HUKUK VESİKALARI’NDAN

Vasiyetname

1. küskü yıl sekiz-inç ay sekiz yigirmike

Sıçan yılı, sekizinci ayın on sekizinde,

2. men tüşimi aġır igke tegmiş-ke

ben Tüşimi ağır hastalığa tutulduğum için,

3. edgü ayıġ bolġay men tip kişim

iyi (veya) fena olacağım diye, karım

4. sılan͡g-ḳa bitig ḳodtum minte

Sılan͡g’a vasiyetname bıraktım. Benden

5. kin er-ke beg-ke tegmetin evim-

sonra başka bir kimse ile evlenmeden, evimi

6. ni tutup oġlum altmış ḳay-a-nı

idare edip, oğlum Altmış-Kaya’nın

7. asrap yorız-un oġlum ḳosan͡g esen

terbiyesi ile meşgul olsun. Oğullarım Kosang, Esen-

8. ḳay-a olar ögey anamız bizke

Kaya, onlar üvey annemiz bize

9. tegir alır biz tip almaz-un ḳatıl-

aittir, alacağız diye, müdahalede bulun-

10. maz-un-lar apam birök alır biz

masınlar. Eğer alacağız diye,

11. tip çamlasar-lar uluġ suü-ke

dava ederlerse, büyük orduya (?)

12. bir altun yastuḳ oġlan tigit-

bir altın yastık, şehzadelere

13. lerke birer kümüş yastuḳ

birer gümüş yastık,

14. içgerü aġılıḳ-ḳa bir yastuḳ

iç hazineye bir yastık,

15. içgerü aġılıḳ-ḳa bir at birip

iç hazineye bir at verip,

16. aġır ḳıyınḳa tegip söz-leri

ağır cezaya çarptırılsın (ve) sözleri

17. yorımaz-un bu bitig-ni sutz-a

geçmesin. Bu vasiyetnameyi Sutz-a

18. ked ḳay-a tutun͡g tükel-e kimtsü

Ked-Kaya Tutung, Tükele ve Kimtsü

19. başlap ḳuvraġ tavġaç yeke ikiçi

başta olmak üzere, cemaat (ile) Tavgaç-Yeke (ve) İkiçi

20. başlap bodun ḳadaşlarım asan-a

başta olmak üzere, halk ve yakınlarımdan Asana,

21. olar üskinde birtim tanuḳ in͡ge

onlar huzurunda verdim. Şahit İnge,

22. tanuḳ ḳara toyın bu tamġa menin͡g ol

şahit Kara Toyın. Bu damga benimdir.

23. men ḳaysın ayıtıp bitidim

Ben Kaysın sorup yazdım.

24. bu tamġa men tavġaç yeke-nin͡g ol

Bu damga ben Tavgaç-Yeke’nindir.

25. bu tamġa men asan-a-nın͡g ol

Bu damga ben Asana’nındır.

Sözcüklerin Çözümlemeleri

sekiz ‘sekiz’ +(i)nç [sıra sayı sıfatı yapım eki]

sekiz yegirmi ‘on sekiz’ +ke [yönelme durum eki]

ig ‘hastalık’ +ke [yönelme durumu eki]

teg- ‘yakalanmak, tutulmak’ –miş [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ke [yönelme durum eki]

bol- ‘olmak’ –ġay men [1. tekil kişi gelecek zaman]

kişi ‘karı, eş, zevce’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]

bitig ‘yazılı kâğıt, vasiyetname’ < biti- ‘< Çince. yazmak’ –g [fiilden isim yapım eki]

ḳod- ‘koymak, bırakmak’ < ḳo- ‘koymak’ –d [fiilden fiil yapım eki] –tum [1. tekil kişi belirli geçmiş zaman]

min ‘ben’ +te [bulunma-çıkma durumu eki]

teg- ‘değmek, paya düşmek’ –metin [olumsuz zarf-fiil]

ev ‘ev’ +(i)m [1.tekil kişi iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]

asra- ‘terbiye etmek’ –p [zarf-fiil eki]

yorı- ‘ilerlemek’ –zun [3. tekil kişi emir eki]

ana ‘anne’ +mız [1. çoğul kişi iyelik eki]

teg- ‘değmek; paya düşmek’ –ir [3. tekil kişi geniş zaman eki]

al- ‘almak’ –ır biz [1. çoğul kişi geniş zaman]

çamla- ‘dava etmek’ –sarlar [3. çoğul kişi şart eki]

tigin ‘prens’ +t [çokluk eki: /n/ ile sonlanan isimlerden sonra Mo ğolca +t çokluk eki ulanırsa sondaki ses düşer ve tigit olur. Ancak bu ek zamanla ilk fonksiyondaki kullanımının dışına çıkarak bir yapım eki görevini üstlenmiştir. Böyle olduğuna tanık ola rak, çokluk eki almış şekliyle tigit sözü üzerine çokluk eki gelme si gösterilebilir. Aynı eren ve oğlan sözcükleri gibi.] +ler [çokluk eki] +ke [yönelme durumu eki]

birer ‘birer’ < bir ‘bir (1)’ +er [üleştirme sayı sıfatı eki]

aġılıḳ ‘hazine’ < aġı ‘hazineye konulan değerli şey’ +lıḳ [isimden isim yapım eki]

ḳıyın ‘~ ḳın: işkence, ceza’ +ḳa [yönelme durumu eki]

başla- ‘başta olmak, baş olmak’ < baş ‘baş’ +la [isimden fiil yapım eki] –p [zarf-fiil eki]

ḳadaş ‘yakın olan kimse’ < *ḳa ‘aile’ +daş [isimden isim yapım eki]

ḳuvraġ ‘cemaat, topluluk’ < *ḳubra- ‘toplanmak’ –ġ [fiilden isim yapım eki]

üsk ‘üst’ +i [3.tekil kişi iyelik eki] +n [zamir n’si] +de [bulunma-çıkma durumu eki]

tanuḳ ‘tanık, şahit’ < tanu- ‘tanımak, şahit olmak’ -ḳ [fiilden isim yapım eki]

men ‘ben’ +in͡g [ilgi durumu eki: Zamirler üzerine iyelik ekleri gelmez.]

İLK TÜRK LİRİK ŞİİRİ

Aprın Çor Tigin’in Türk lirik şiirinin ilk ve en eski örneği olarak gösterilen aşk konulu bir şiiri vardır. Bu şiir Maniheist yazmalar arasındadır. Söz konusu fragman üzerinde ilk olarak A. von Le Coq çalışmış ve metin 1919 yılında yayımlanmıştır. Şiiri Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri kitabında da değerlendirmiş ve buradaki değerlendirmenin üzerine Şinasi Tekin de 1966’da bir yazı yazmıştır.

a……………                                     A ……….

adınçıġ amraḳ ……                           Emsalsiz sevgili ………

amraḳ özkiyem …..                           Sevgili cancağızım ……….

ḳasınçıgımın ö[yü] ḳadġurar men        Yavuklumu düşünüp kaygılanıyorum;

ḳadġurduḳ[ça] ḳaşı körtlem               Hasret çektikçe, kaşı güzelim,

ḳavışıġsayur men                               Kavuşmak istiyorum.

öz amraḳımın öyür men                     Öz sevgilimi düşünüyorum;

öyü evirür men ödü … çün                Düşünüp düşünüp … durdukça,

öz amrak[ımın] öpügseyür men          Öz sevgilimi öpmek istiyorum.

barayın tiser baç amraḳım                 Gideyim derse güzel sevgilim,

baru yime umaz men                         Gidemiyorum da;

baġırsaḳım                                        Merhametlim.

kireyin tiser kiçigkiyem                     Gireyim derse küçücüğüm,

kirü yime umaz men                          Giremiyorum da

kin yıpar yıdlıġım                              Anber, misk kokulum.

yaruḳ ten͡griler yarlıḳazun                  Nurlu tanrılar buyursun;

yavaşım birle                                   Yumuşak huylum ile

yaḳışıpan ardılmalım                         birleşerek ayrılmayalım.

küçlüg priştiler küç birzün                 Kudretli melekler güç versin;

közi ḳaram birle                               Gözü karam ile

külüşügin oluralım                             güle güle oturalım

Sözcüklerin Çözümlemeleri

adınçıġ ‘fevkalade, seçkin’ < *ad- ‘ayırmak, değişmek’ –(ı)n [fiilden isim yapım eki] –çıġ [< -sıġ [isimden isim yapım eki, sıfat yapım eki]

amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek, hoşa gitmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki]

özkiye ‘cancağız’ < öz ‘kendi’ +kiye [isimden isim yapım eki, küçültme eki] +m [1.tekil kişi iyelik eki]

ḳasınçıġ ‘yavuklu’ +(ı)m [1. tekil kişi iyelik eki] +(ı)n [belirtme durumu eki]

ö- ‘düşünmek’ –(y)ü [zarf-fiil eki]

ḳadġur- ‘kaygılanmak’ –ar men [1. tekil kişi geniş zaman]

ḳadġur- ‘kaygılanmak’ -duḳ [geçmiş zaman sıfat-fiil eki] +ça [eşitlik durumu eki]

ḳaş ‘kaş’ +ı [3. tekil kişi iyelik eki]

körtle ‘güzel’ +m [1.tekil kişi iyelik eki]

kavışıġsa- ‘kavuşmak istemek’ < kavış- ‘kavuşmak’ –(ı)ġ ‘kavuşma’ [fiilden isim yapım

eki] +sa [isimden fiil yapım eki] –(y)ur men [1. tekil kişi geniş zaman]

amraḳ ‘sevgili’ < amra- ‘sevmek’ -ḳ [fiilden isim yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]

+(ı)n [belirtme durumu eki]

ö- ‘düşünmek’ -(y)ür men [1.tekil kişi geniş zaman]

evir- ‘evirmek, çevirmek’ –ür men [1.tekil kişi geniş zaman]

öpügse- ‘öpmek istemek’ < öp- ‘öpmek’ –(ü)g ‘öpme’ [fiilden isim yapım eki] +se [isimden

fiil yapım eki] -(y)ür men [1. tekil kişi geniş zaman]

bar- ‘varmak, gitmek’ –ayın [1.tekil kişi emir eki]

ti- ‘demek’ –ser [3. tekil kişi şart eki]

bar- ‘varmak, gitmek’ –u [‘yapabilmek’ anlamındaki u- yardımcı fiilinin asıl fiile zarf fiil ekiyle bağlandığı birleşik fiil] –maz men [1. tekil kişi geniş zamanın olumsuzu]

baġırsaḳ ‘merhametli’ +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]

kir- ‘girmek’ –eyin [1. tekil kişi emir eki]

kiçigkiye ‘küçücük’ < kiçig ‘küçük’ +kiye [isimden isim yapım eki] +m [1. tekil kişi iyelik eki]

yıdlıġ ‘(güzel) kokulu’ < yıd ‘koku’ +lıġ [isimden sıfat yapım eki] +(ı)m [1.tekil kişi iyelik eki]

yaru- ‘aydınlanmak, parlamak’ -ḳ ‘nurlu’ [fiilden isim yapım eki]

yarlıḳa- ‘buyurmak’ < yar- ‘hüküm vermek’ –(ı)l ‘hüküm verilmek’ [edilgenlik eki] –(ı)

ġ ‘hüküm, karar’ [fiilden isim yapım eki] +ḳa [isimden fiil yapım eki: > yarlıḳa-, yarlıġḳa-]

–zun [3. tekil kişi emir eki]

yaḳış- ‘yaklaşmak’ –(ı)pan [zarf-fiil eki]

adrıl- ‘ayrılmak’ < *ad- ‘ayrı olmak’ -(ı)r ‘ayırmak’ [ettirgenlik eki] –(ı)l [edilgenlik eki:

orta hece düşmesiyle adrıl-] –ma [olumsuzluk eki] –lım [1. çoğul kişi emir eki, ünlüden sonra –(y) AlIm yerine]

köz ‘göz’ +i [3. tekil iyelik eki]

ḳara ‘kara’ +m [1. tekil kişi iyelik eki]

külüşüg ‘karşılıklı gülüş’ < kül- ‘gülmek’ –(ü)ş ‘gülüşmek’ [işteşlik eki] –(ü)g [fiilden isim yapım eki] +(i)n [araç durumu eki]

olur- ‘oturmak’ –alım [1. çoğul kişi emir eki]

anı teg orunlarta REDİFLİ BİR BUDİST ŞİİRİ

R. Rahmeti Arat’ın Eski Türk Şiiri adlı eserindeki Budist Uygur şiirlerindendir.

Şiir, baş uyaklı ve aliterasyonludur. Düzenleniş bakımından Divan şiirindeki musammat şekline benzemektedir.

Adḳaşu turur ḳat ḳat taġda amıl aġlaḳ aranyadanta

Sıra sıra kat kat dağlarda, sakin (ve) tenha aranyadan’da,

Artuç sögüt altınınta, aḳar suvluḳta

Ardıç söğüt ağaçları altında, akar sular boyunca,

Amrançıġın uçdaçı ḳuşḳıyalar tirinlik ḳuvraġlıḳta

Sevinçle uçuşan kuşçukların toplandığı yerlerde,

Adḳaġsızın mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta

Hiçbir şeye bağlanmadan huzura ermeli, öyle yerlerde!

*

İç tering ḳat bük taġda, irteki söki aranyadanta

İç içe, derin, kat kat dağlarda, eski (ve) kadim aranya dan’da,

İdiz tikim ḳayalıḳ basġuḳluḳ erip idi tikisizte

Yüce (ve) yalçın kayalık doruklar altında, tam sessizlik içinde,

İmirt çoġurt sögüt arasınta inçge kök suv ḳıdıġınta

İmirt, çoğurt ağaçları arasında, ince mavi suların kıyısında,

İlinmeksizin dyan olurġuluḳ ol, anı teg orunlarta

Hiçbir şeye ilinmeden dyan’a dalmalı, öyle yerlerde!

*

Sen͡gir bulun͡g terin͡g taġda, seviglig aranyadanta

Girintili çıkıntılı yüce dağlarda, sevimli aranyadan’da,

Sermelip aḳar suvluḳ erip sep sem aġlaḳta

Süzülüp akan sular arasında, ıp-ıssız tenhalıkta,

Sekiz türlüg yiller üze tepremetin, serilip anta

Sekiz türlü yel ile kımıldamadan dinlenip orada,

Sere yaln͡guzın nom mengisin tegingülük ol, anı teg orunlarta

Sabırla, yapa-yalnız dinî huzura ermeli, öyle yerlerde!

*

Kökerip turur körkle taġta, kön͡gül yaraşı aġlaḳ orunta

Göğerip duran güzel dağlarda, gönle uygun tenha yerlerde,

Köp yigi telim sögütlüg erip köpirip turur kölmen suvluḳta

Sık (ve) yoğun söğütlüklerde ve köpürüp duran gölcüklerde,

Köz başlap ḳaçıġların yıgınıp közünmiş bililmişçe [orun]larta

Göz başta bütün duyulardan sıyrılıp, her şeyin görünür bilinir gibi olduğu yerlerde,

Küsençigsizin mengi tegingülük ol, anı teg orunlarta

Hiçbir arzu beslemeden huzura ermeli, öyle yerlerde!

(Talat Tekin, “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili, s.409, s.3-42).

Sözlük

A

Aç-: açmak

Ada: tehlike

Adın: başka

Adınçıġ: nadide, fevkalade

Adkaġ: bağ, kelepçe

Adkaş-: birbirine bağlanmak

Adrıl-: ayrılmak

Adruk: başka, diğer

Aġı: hazineye konulan değerli şeyler, varlık

Aġıçı: hazinedar

Aġılık: hazine, devlet hazinesi

Aġır ig: ağır, ölümcül hastalık

Aġır kıyın: ağır ceza, ağır işkence

Aġırlık: kıymetli

Aġlak: boş, tenha

Aġu: zehir

Ak-: akmak

Akla-: nefret etmek

Aktarıl-: ters dönmek

Al-: almak

Alkın-: tükenmek, mahvolmak

Alku: hepsi, bütün

Aln͡gu-: tükenmek, bozulmak

Alp: cesur, büyük

Altı: altı (6)

Altın: alt, aşağı

Altun: altın

Amarı(< İranî diller): bir çok, pek çok

Amıl: sessiz, sakin

Amrak: sevgili

Amran-: sevinmek

Amtı: şimdi

Ança: o şekilde, öyle krş. İnçe

Ançulayu: öyle, o şekilde

Anta: onda(n)

Antaġ: öyle, böyle

Apam (~ apan͡g): eğer

Aranyadan(<skrt.): manastır

Artuç: ardıç ağacı

Artuk: fazla(sıyla)

Aruk: yorgun(luk)

Asıġ: fayda

Asra-: terbiye etmek

Aş: aş, yemek

Aşıl-: artmak

Aşla-: yemek yemek

Aşnu: önce

Atlantur-: ata bindirmek

Atlıġ: ünvanlı

Avıçka: ihtiyar

Ay-: söylemek

Aya: avuç içi

Ayıġ: kötü, fena

Ayıt-: söylemek

B

Baç: güzel

Baġırsak: merhametli

Balık: 1. şehir, kent 2. balık

Bar: var

Bar-: varmak, gitmek

Baranas: (skr. Yer adı) benares

Barça: bütün

Barım: zenginlik, servet

Basġuk: dağ parçası, doruk

Başla-: başta olmak, baş olmak

Bay: zengin

Bert-: incitmek

Bertet-: ezmek, sıkıştırmak

Bil: bel

Bil-: bilmek

Bilge: bilge

Bilil-: bilinmek, fark edilmek

Bilin-: farkına varmak

Bir-: vermek

Birkiye: biricik

Birle: birlikte

Birök (< bir ök): gerçekten de, bizzat

Biş: beş (5)

Bitig: yazılı olan şey, vasiyetname

Bodisavat(< skrt.): Buda adayı

Bodun: halk, millet

Boġuz: boğaz

Bol-: olmak

Böz: bez

Bul-: bulmak

Bulunçusuz: bulunmaz

Bulun͡g: taraf, yön; köşe

Burhan: buda

Busan-: üzülmek, tasalanmak

Buşı: sadaka

Buşuş: keder, sıkıntı

Buyruk: komutan

Bük: orman

Ç

Çamla-: dava etmek

Çıġarı: dokuma çıkrığı

Çıġay: fakir, yoksul

Çintemeni: çintamani (incisi)

Çoġurt: bir ağaç türü

Çok-: öldürmek

Çomur-: batırmak

D

Dyan(<skrt.): Teemmül, meditasyon

E

Edgü: iyi

Emgek: zahmet, sıkıntı

Emgeklig: zahmetli

Emgen-: zahmet çekmek

En͡gir-: eğirmek, çevirmek

Er-: erişmek

Er-: i- yardımcı fiili, olmak

Er: kişi

Erdini: inci, mücevher

Eren: kişiler

Erk: erk, güç

Ert-: geçmek

Ertin͡gü: fevkalade, son derece

Ertün͡gü: bk. Ertin͡gü

Eşil-: kendi etrafında dönmek

Et: et; beden

I-İ

Id-: göndermek

Iġla-: ağlamak

Inaru: ileride

Irak: uzak

İç: iç

İçgerü: içeri(de)

İçi: baba

İdi: tam, mutlak

İdiz: yüksek, yüce

İg: hastalık

İgid-: beslemek, doyurmak

İgrik: çember şeklinde

İkkinti: ikinci

İl: devlet

İlin-: ilinmek, bağlanmak

İlinçü: eğlence

İlit-: götürmek

İlleg: bk. İllig

İllig: hükümdar

İmirt: bir ağaç türü

İnanç: inanılan, güvenilen kişi; maiyet

İnçe: şöyle(ce), öyle krş. Ança

İnçge: ince

İnçip: böylece

İni: kardeş

İrinç: bedbaht

İrinç: şüphesiz

İrteki: eski, kadim

İsen: esen, sağ

İş: eş, arkadaş

İşid-: işitmek, duymak

K

Kaç: kaç

Kaçıġ: duyu; duyu organı

Kadaş: yakın, eş dost, arkadaş

Kadġuluġ: kaygılı, üzüntülü

Kadġur-: kaygılanmak

Kal-: kalmak

Kaltı: ne zaman ki; şayet

Kamaġ: bk. Kamuġ

Kamuġ: hepsi, bütün

Kan: han, hükümdar

Kan͡g: baba

Kantur-: kandırmak, doyurmak

Karam: hendek

Karı: ihtiyar

Kars: yün veya kıl kumaş

Kasınçıġ: yavuklu

Kat: kat, katman

Kata: defa, kere

Kataġlan-: zahmet çekmek

Kavışıġsa-: kavuşmak istemek

Kayu: hangi; herhangi bir

Kazġan-: kazanmak

Kel-: gelmek

Kelür-: getirmek

Kemi: gemi

Kentü: kendi

Kergek: gerek, lüzumlu

Keyikçi: yabanî hayvan avcısı

Kıdıġ: kıyı

Kıl-: kılmak, yapmak

Kılınç: iş, amel; ahlâk

Kıyın: işkence, ceza

Kız: kız

Kiçigkiye: küçücük

Kidin: batı

Kiginç: cevap

Kigür-: içine almak

Kim: kimse

Kin: güzel koku

Kir-: girmek; gitmek

Kirigse-: girmek istemek

Kişi: eş, zevce

Kol-: istemek

Kol: kol

Kolġuçı: dilenci

Koltġuçı: dilenci

Kork-: korkmak

Korkınçıġ: korkunç

Koy: koyun

Kök: mavi

Köker-: göğermek, yeşermek

Kölmen: gölcük, su birikintisi

Kölük: yük hayvanı

Kön͡gül bert-: kalp kırmak, incitmek

Kön͡gül bir-: gönül vermek, dileğini yerine getirmek

Kön͡gül: gönül, kalp; şuur

Köni: doğru

Köp: çok

Köpir-: köpürmek; coşmak

Kör-: görmek

Körkle: görülesi, güzel

Körtle: görülesi, güzel

Köz: göz

Közün-: görünmek

Kulluk: hizmet

Kum: kum

Kuruġ kal-: boş kalmak, boşalmak

Kuruġ: kuru, ıslak olmayan

Kuş: kuş

Kut: kut, baht, talih

Kuvraġ: topluluk, cemaat

Kü: şan, şöhret

Küç : güç

Küçe-: zorlamak

Külüşüg: karşılıklı gülme

Kümüş: gümüş

Kün: gün, 24 saat

Küse-: istemek

Küsenç: arzu, istek

Küskü: sıçan, fare

Küsüş: arzu

Küvrüg: davul

L

Laġzın (eski asya: domuz

Linhua: lotus çiçeği, nilüfer

Luu: ejder

M

Men: 1. kişi zamiri

Men͡gi: huzur, saadet

Min͡g: bin (1000)

Monçuk: boncuk

Munça: bunca, bu kadar

Munçulayu: bu şekilde

Mun͡g: sıkıntı

Muntuda: burada(n)

N

Ne: ne

Neçük(in): nasıl, niçin

Neg(ü)lük: niçin, neden

Nenn͡g: herhangi bir şey, hiçbiri

Nom(<skrt.): İnanç, akide, din

O-Ö

Oduġ : uyanık

Oġul: oğul

Ol: “o” işaret sıfatı; işaret zamiri; -dır

Olur-: oturmak

Ordu: saray

Orun: yer, mekan

Otruk: ada

Ozġur-: kurtarmak

Öd: zaman

Ödün: zaman

Ög: akıl

Ög: anne

Ögey: üvey

Ögük: yavru, sevimli çocuk

Ögüz: nehir

Öl: nemli

Öl-: ölmek

Ölüm: ölüm

Ölür-: öldürmek

Ön-: dışarı çıkmak, öne doğru gitmek

Ön͡g: renk

Ön͡gi: ayrı, farklı; dışarıda

Ön͡gtün: doğu

Öntür-: yolculamak

Öpügse-: öpmek istemek

Öt(ü)rü: sonra, dolayı

Ötle-: öğüt vermek

Ötüg: istek

Ötün-: arz etmek

Özlüg: ruhu olan, canlı

P

Prişti (< sogdça): ferişte, melek

S

Sakın-: düşünmek

Saklan-: dikkat etmek

San-: sayılmak

Sansız: sayısız

Satıġ: ticaret

Satıġçı: tüccar

Sav: söz

Sayu: her bir

Sekiz: sekiz (8)

Sen͡gir: dağ eteği, yamaç

Sep sem: ıp-ıssız

Sep-: serpmek; donatmak

Ser-: sabretmek, katlanmak

Seril-: durmak, dinlenmek

Sermel-: süzülmek

Sev-: sevmek

Seviglig: sevimli, hoş

Sıkta-: sızlamak

Sın-: parçalanmak

Sin͡gür-: yutmak

So (<çin. Sua): zincir

Sokuş-: çarpışmak

Sola-: zincirlemek

Sögüt: ağaç; söğüt ağacı

Söki: eski, kadim

Suk-: gagalamak, vurmak

Suv: su

Suva-: sulamak

Suvçı: kılavuz kaptan

Süs-: çarpmak

T

Taġ: dağ

Tak: zahmet

Takı: ve, dahi

Talım: canavar

Talu(y) ögüz: okyanus

Talu(y): deniz

Tamu: cehennem

Tan͡g: olağanüstü, şaşılası

Tan͡g: tan, tanyeri

Tan͡gla-: hayret etmek, şaşırmak

Tanuk: tanık, şahit

Tapa: -e doğru, tarafına

Tapla-: uygun bulmak

Tarı-: toprağı ekip biçmek

Tarıġ: darı

Tarıġçı: çiftçi

Taş: dış, dışarı

Tavar: mal

Teg-: 1. değmek, paya düşmek; 2. erişmek

Teg: gibi

Tegin-: erişmek, sevk olunmak

Tegre: çevre(sinde)

Tegzinç: girdap

Tek: tek, yalnız(ca)

Telim: çok, fazla

Ten͡gri: tanrı; efendi; haşmetli; hükümdar; gök yüzü

Tepre-: kımıldamak

Teri: deri, cilt

Terin͡g: derin

Tıd-: engellemek

Tıdıġ: engel

Tın-: dinlenmek

Tın: soluk, nefes

Tınlıġ: canlı; insan

Tıntur-: soluk aldırmak

Tıt-: geride bırakmak

Ti-: demek, söylemek

Tigin: prens

Tigit: prens(ler), şehzade(ler)

Tiki: ses, tıkırtı

Tikim: yüksek, yalçın

Til: dil; söylenti

Timir: demir

Tiril-: toplanmak

Tirin: topluluk, güruh

Tit-: denilmek

Toġ-: doğmak

Tokı-: 1. dokumak 2. (davul vs.) çalmak

Tokıt-: (davul vs.) Çaldırmak

Topın-: yarılmak

Tön͡git-: aşağı eğmek

Tört: dört (4)

Törü: töre, anane

Törü-: yaratılmak

Tözü: bütün; her

Tuda: tehlike; engel; bela

Tur-: 1.durmak 2. kalkmak

Turġur-: 1. durdurmak 2. kaldırmak

Tusu: fayda

Tuş-: karşılaşmak

Tut-: tutmak; elde etmek

Tutuz-: emanet etmek

Tuzu: bk. Tusu

Tüke-: kâfi gelmek, yetmek

Tükel: tam, bütün

Tüketi: tam, eksiksiz

Tümen: on bin (10 000)

Türlüg: türlü, çeşit

Tüt-: (duman vs.) tütmek

Tütün: duman

U-Ü

U-: gücü yetmek, yapabilmek

Uç-: uçmak

Uçuz: kıymetsiz

Ud: sığır

Ulatı: ve

Uluġ: ulu, büyük, baş kişi

Uluş: ülke

Una-: razı olmak

Ur-: 1. saldırmak 2. (yük) yüklemek

Uvat-: parçalanmak, ufalmak

Uz: usta, zanaatkâr; mahir

Uzat-: yola koymak

Üç: üç (3)

Üçün: için

Ügüz: bk. Ögüz

Üküş: çok

Ülüg: kısmet, talih

Ünte-: ses çıkarmak

Üsk: üst

Üze: ile

Üzül-: kesilmek, arkası gelmemek

Y

Yadıl-: yayılmak

Yakış-: yaklaşmak

Yaln͡gus: bk. Yalnn͡guz

Yaln͡guz: yalnız

Yant(u)ru: geri, tekrar

Yara-: uygun düşmek

Yaraşı: uygun, yaraşır

Yarat-: donatmak

Yarlıġ: ferman

Yarlıġka-: buyurmak krş. Yarlıka-

Yarlıka-: buyurmak, lütfetmek

Yaruk: aydınlık, parlak, nurlu

Yastuk: yastık

Yaşa-: yaşamak

Yat-: yatmak

Yavlak: kötü

Yazuk: hata, kabahat; günah

Yek: şeytan

Yet-: yedeğine almak

Yıd: (güzel) koku

Yıġın-: toplamak; sıyrılmak

Yıġla-: ağlamak

Yılkı: at

Yın͡gak: taraf, yan; cephe

Yıpar: güzel koku, misk

Yig: çok; sık; sıkı

Yigrek: daha iyi; değerli

Yil: yel, rüzgâr

Yime: yine, da/de

Yinçü: inci

Yine: üstelik

Yir: yer

Yirçi: rehber, kılavuz

Yirtünçü: yeryüzü

Yit-: bk. Yet-

Yitti: yedi (7)

Yoġur-: bata çıka yürümek

Yok çıġay: fakir, yoksul

Yokkaru: yukarı

Yol: yol

Yorı- : yürümek, ilerlemek

Yulı-: çekmek, koparmak

Yulıġ: satın alma

Yunt: at

Yün͡g: yün

Yüzlüg: tanınmış, ünlü