Türkçe Cümle Bilgisi II

TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II

Ünite 1

Cümlenin Temel Öğeleri

Cümle

Hüküm, eylem bildiren sözlere ya da sözcük öbeklerine cümle diyoruz. Cümlenin yapısını saz dizimi ve cümle bilgisi (syntax) başlıkları inceler.

Her kelime gurubu yargı bildirmez, bu nedenle her kelime öbeğini cümle olarak kabul etmeyiz. Cümlenin mümkün olması için gerekli koşul çekimli fiildir.

Sağlam yapılı cümleler kurabilmek için cümlenin ögelerini tanımak ve bunları yerli yerinde kullanmak gerekir.

Kurallı bir cümlede özne başta, yüklem sonra yer alır. Önemle vurgulanmak istenen öğe yüklemden hemen önce kullanılır.

Cümle büyük harfle başar. Cümlenin sonunda da anlamın gerektirdiği noktalama işareti konulur.

Karşılıklı konuşmalar da –öğelerin yeterli olup olmadığı gözetilmeksizin- cümle olarak kabul edilir.

Cümlenin Öğeleri

Yüklem

Cümlede yüklem dışındaki öğelerin tamamı yüklemin ifade ettiği anlamı tamamlamakla mükelleftirler.

Yüklem, bildirme, tasarlama kipinde bir fiil olabilir, ek fiil ile birlikte çekime girmemiş bir isim veya isim değerinde bir kelime gurubu da olabilir.

Kurallı bir cümlede yüklem, cümlenin sonundadır.

Şiir, atasözü ve konuşma dilinde yüklemin yeri değişebilir. Bu gibi kalıplarda anlam değerinde düşme olmaz.

Bir cümlede sadece bir yüklem bulunabilir, birden fazla yüklemin kullanıldığı kalıplar sıralı cümle olarak kabul edilirler.

Estetik kaygıyla yüklemsiz cümleler kurulabilir (edebi metinlerde örnekleri çoktur).

Fiil cümlelerinde yüklem, ya tek kelimeden oluşan çekimli bir fiil ya da birleşik fiildir. Bu fiil de ya bildirme kiplerinde ya da tasarlama kiplerinden birinde olur.

İsim cümlelerinde yüklem, ek fiil almış bir isimdir. Yüklemi isim olan cümlelerde her türlü isim, isim soylu kelime ve kelime gurubu yüklem olabilir.

Sıralı cümleler de yüklem ortak olabilir.

Özne

Cümlenin fiilden ayrılamayan unsurudur. Özne yalın halde bulunur. Hal ekleri almazlar, ancak iyelik ve çokluk eklerini alabilirler.

Yükleme sorulan kim ve ne sorularının cevabı özneyi işaret eder.

Etken çatılı fiillerle kurulan cümlelerde yapanı, edilgen çatılı fiillerle kurulan cümlelerde de oluşun etkisinde kalanı temsil eder.

Yüklemi meçhul fiil olan cümlelerde özne bulunmaz. Meçhul fiiller geçişsiz fiillerin edilgen çatıya sokulmasıyla elde edilir. Geçizşsiz fiil kök ve gövdelerine /n/ veya /l/edilgenlik eki getirilirse öznesi belli olmayan fiiller türetilir (bayram yerine varıldı, işten gelindi).

Yüklemi gereklilik kipinin 3. şahsı olan bazı cümleler de özne almaz.

Ünlem gurupları doğrudan yükleme bağlı oldukları için özne almazlar.

Cümlede birden fazla özne bulunabilir.

Sıralı cümlelerde özne ortak olabilir.

Ünite 2

Cümlenin Tamamlayıcı Öğeleri

Nesne

Yüklemin direkt olarak etki ettiği öğeye nesne denir. Nesne daime geçişli fiillerin bir öğesi olarak kullanılır. Geçişli fiilin gösterdiği hareket nesne olmadan gerçekleşmez. Geçişsiz fiillerde yüklemin etkisi özne üzerinde olduğu için nesne kullanılmaz.

Nesne daime yükleme halinde bulunan bir isim veya isim işlevli bir kelime gurubudur.

Nesne ekli yükleme halindeyse buna belirtili nesne, eksiz ise belirtisiz nesne denir. Belirtili nesneler –ı/-i/-u/-ü eklerini alırlar.

Belirtisiz nesne her zaman yüklemin önünde yer alır.

Nesne, cümle içerisinde ayrı bir cümle olarak bulunabilir.

İsim cümleleri nadiren nesne alırlar.

Sıralı cümlelerde nesne ortak olabilir.

Cümle içinde nesneyi bulmak için yükleme ne, neyi ve kimi soruları sorulur.

Yer Tamlayıcısı / Dolaylı Tümleç

Yer tamlayıcısı cümlede yüklemin bildirdiği hareket, iş veya oluşun yerini ve yönünü bildiren öğedir. Eylemin nereye, neye, kime yöneldiğini; nerede, nede kimde geçtiğini ve nereden, neden, kimden ayrıldığını gösterir. Bundan dolayı ismin yaklaşma (-A), bulunma (-DA) ve uzaklaşma (-DAn) hal eklerinden birini alarak yükleme bağlanır.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

Zarf Tümleci

Yüklemin anlamını zaman, yer, yön, durum, miktar, tarz, sebep, ölçü, araç, soru, şart vb. yönlerden tamamlayan ögeye zarf tümleci adı verilir. Fiilin sıfatı durumundaki cümle ögesidir.

Cümle çözümlemelerinde yükleme “niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar, ne şekilde, ne ile, kiminle, hangi durumda, hangi şartlarda” gibi sorular yöneltilerek zarf tümleci ögesinin bulunması sağlanır.

Cümle Dışı Öğeler

Bütün ünlemler ve ünlem grupları, hitaplar cümle dışı ögelerdir.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler de cümle dışı ögeler olarak değerlendirilir.

Cümleler arasındaki bağlayıcılar da cümle dışı ögelerdir.

Ünite 3

Yapılarına Göre Cümleler 1

Basit Cümle

Tek yüklemli cümlelerdir.

Birleşik Cümle

Temel yargıyı ifade eden bir cümlenin yanında bunu tamamlayan yan cümleler ihtiva eden yapılara denir.

Yan cümle: Temel cümlenin yargısını bir sebebe, şarta, dileğe bağlayan, temel cümleyi tamamlayıcı nitelikteki yapılardır.

Yan cümlesi çekimli fiille kurulan birleşik cümleler türlere ayrılır:

a)      Şartlı Birleşik Cümle

Temel cümledeki yargıyı bir şarta bağlayan yan cümlelerdir (Kurt kocayınca itin maskarası olur).

b)     İç İçe Birleşik Cümle

Bir cümlenin herhangi bir görevle bir başka cümlenin içinde yer almasıyla oluşan yapılardır. İç içe birleşik cümlelerde iç cümle, temel cümlenin bir öğesi ya da bir isim öğesi olur. Temel cümlenin yüklemi çoklukla “de-, say-, zannet-, farz et-, bil-, gör-, addet-, duy-, işit-, um-” gibi duygu ifadesi taşıyan fiillerden oluşur. Daha ziyade alıntılarda karşımıza çıkar (Bizden daha genç öldü bu şair diyecekler).

c)      Ki’li Birleşik Cümle

Cümlenin öğeleri belirlenirken “ki” bağlacı cümle dışı öğe olur.

Ünite 4

Yapılarına Göre Cümleler II

Sıralı Cümle

Bir gramer birimi olarak sıralı cümleyi ayıran yapı özelliği, cümlelerin sıralama / bağlama edatlarıyla veya bu edat değerindeki virgülle birbirine bağlanmasıdır. Sıralanan cümlelerde bağımsız hükümler söz konusudur.

Bağımsız Sıralı Cümle

Bu cümlelerde her cümlenin ögeleri ayrı ayrıdır. Ögeler arasında şekilce ortaklık yoktur. Ortaklık, anlam yakınlığındadır.

Bağımsız sıralı cümlelerin cümle çözümlemelerinde sıralanan cümlelerin ögeleri ayrı ayrı bulunarak gösterilir:

Bağımlı Sıralı Cümle

Bu cümleler, hem anlam yönünden hem de ögelerinin ortak olmaları yönündenıbirbirine bağlıdır.

Ortak Yüklemli: Duvarı nem, insanı gam yıkar.

Ortak Özneli: Ödünç, güle güle gider, ağlaya ağlaya gelir.

Ortak Nesneli: Mendilini aradı, bulamadı.

Ortak Yer Tamlayıcılı: Ateşe su at, barut atma.

Ortak Zarf Tümleci: Dün gece çok çalıştığında epeyce yorulmuştu, sarsılmıştı.

Bağlı Cümle

Cümle başı bağlaçları ile birbirine bağlanan ve aralarında bu cümle başı bağlacının işlevine bağlı bir anlam ilgisi bulunan cümlelerin kurduğu cümlelerdir.

Cümle başı bağlaçları içinde “eğer” ve “şayet”, şart ifadesi taşıdıklarından bağlı cümle kuruluşunda yer almazlar.

Bağlı cümlelerde cümle çözümlemesi yaparken bağlaçtan önceki ve sonraki cümleler ayrı olarak ele alınır.

ARA SÖZLÜ (CÜMLELİ) CÜMLE

Bunlar cümleden çıkarıldıkları zaman cümlenin anlamında bir eksiklik oluşturmaz. Cümledeki bu ara sözler, açıklama ve ek bilgi ifade eder ve cümlenin ögeleri arasına girer; ancak kendileri bir öge olarak değerlendirilmez. Ara sözler yazıda iki virgül veya iki kısa çizgi arasında yazılır (Cihan yıkılsa, emin ol, bu cephe sarsılmaz).

Eksiltili Cümle

Anlatımda kolaylık sağlamak üzere bir cümlenin bazı ögelerinin eksiltilerek kullanılması, en az çaba yasasının dile yansımış bir şekli olarak, özellikle sözlü dil kullanımlarında sıkça rastlanan bir olaydır.

Eksiltili cümlelerin sonunda noktalama işareti olarak üç nokta, ünlem işareti veya soru işareti kullanılır.

Ünlemler, ret ve kabul sözleri de tek başlarına kullanıldıklarında eksiltili cümle gibi değerlendirilir: Mükemmel! Aferin!

Ünite 5

Yüklemin Türüne ve Yerine Göre Cümleler

Fiil Cümlesi

Yüklemi çekimli veya birleşik fiil olan cümleye fiil cümlesi denir. Öznenin yaptığı işi belirtir. Bildirme ya da tasarlama kipleriyle kurulurlar.

Basit Çekimli Fiillerle Kurulan Cümleler

Bildirme ya da tasarlama kipindeki çekimli fiillerle kurulurlar.

Bildirme Kipleriyle Kurulan Cümleler

Bildirme kipleri gerçek hareketleri bildiren kalıplardır.

a) Geniş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler

Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır.

Ben seni bilmez miyiz?

b) Şimdiki Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler

Su veriyorum.

Ne yapıyorsunuz?

c) Görülen Geçmiş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler

Seni sordum.

Hiç değişmedi dedi.

Sana selam söyledi.

d) Öğrenilen Geçmiş Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler

Sormuşlar.

Görmüşler.

Çıkmış.

Yıkanmışım.

e) Gelecek Zaman Kipiyle Kurulan Cümleler

Öleceğim.

Öleceksin.

Ölecekler.

Tasarlama Kipiyle Kurulan Cümleler

a) Şart Kipiyle Kurulan Cümleler

Şart kipi, istek, dilek ifadeleri dışında tam bir yargı bildirmez.

Ağılda oğlak doğsa yazıda otu biter.

Çıksam şu dağlara, görsem orada ne olduğunu.

b) İstek Kipiyle Kurulan Cümleler.

Şimdi çıkayım, görmediğim şeyleri öğreneyim.

c) Emir Kipiyle Kurulan Cümleler

Gel.

Git.

e) Gereklilik Kipiyle Kurulan Cümleler

Sevdiğin bitkin kalmalı öpülmekten

Birleşik Çekimli Fiillerle Kurulan Cümleler

Ek fiilin görülen geçmiş zaman (-DI), öğrenilen geçmiş zaman (-mIş) ve şart (-sA) eklerinin fiillerin basit çekimlerine getirilmesiyle fiillerin birleşik çekimleri meydana gelir.

Fiillerin birleşik çekimlerinde iki kip eki üst üste gelir. İlk ek basit çekim, ikincisi ise birleşik çekim ekidir (asıl fiil önce, yardımcı fiil sonra gelir).

Hikâye Birleşik Çekimiyle Kurulan Cümleler

Kendi boğazını sıkmak istiyordu.

Seyrederdi.

Rivayet Birleşik Çekimiyle Kurulan Cümleler

Söylüyormuşum.

Bakıyormuşum.

Şart Birleşik Çekimleriyle Kurulan Cümleler

İsterse olur.

Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler

Birleşik fiil, isim veya fiil cinsinden bir kelimenin bir yardımcı fiil ile bir araya gelmesiyle oluşan kelime gurubudur. Birleşik fiillerde gurubun anlamı isim veya ana fiilin üzerindedir.

İsim+Yardımcı Fiil Kalıbındaki Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler

İsim öğesi ile /et- / eyle- / yap- / kıl- / ol- / bulun- yardımcı fiillerinin bir araya gelmesiyle oluşur.

“et-, eyle-, yap-, kıl-” geçişli fiil yaparken “ol-” ve “bulun-” geçişsiz fiil yapar.

Hastalığım nüksetti.

Seyrederdi.

Kör olsun!

Teslim olacak.

Tasvir Fiilleri Kalıbındaki Birleşik Fiillerle Kurulan Cümleler

Zarf-fiil biçimindeki bir esas fiille “bil-, ver-, yaz-, dur-, gel-, git-, kal-, koy-, gör-” yardımcı/tasvir fiillerinden birinin birleşmesi sonucu ortaya çıkan yapılar da birleşik fiil grubunu oluşturur.

Bu tasvir fiillerinden “bil-” yeterlilik, “ver-” tezlik, “yaz-” yaklaşma, “dur-, koy-, git-, kal-, gör-” ve “gel-” filleri ise süreklilik bildirir. -Ip zarf-fiil ekiyle birleşik fiil oluşturan fiillere ise “yarı tasvir fiilleri” denir:

Hata etmiş olabilirim.

Oturakaldım.

Öğrenegörsün.

Donup kalıyorum.

Çatılarına Göre Fiil Cümleleri

Fiil tabanına çekimden önce fiilden fiil türeten eklerin getirilmesiyle yeni fiil gövdeleri eklenir. Fiildeki bu, “biçimsel değişikliklere” çatı denir.

Etken Çatılı Fiiller

Yüklemin belirttiği işin özne tarafından yapıldığını belirten cümlelerdir. Gerçek öznesi olan ve işin özne tarafından yapıldığını belirten fiillerin tümü etken çatılıdır.

a) Geçişli Fiillerle Kurulan Cümleler

Faik resim çiziyor.

Gömelim bir seni.

Sessiz ol, duyamıyorum.

b) Geçişsiz Fiillerle Kurulan Cümleler

Fiilin hareketi yapana yöneliyor ve nesne almıyorsa bu fiil geçişsizdir. Geçişsiz fiillerde etkilenme özne üzerinde olduğu için nesne bulunmaz.

Sarsılmıştı.

Enayiler uyanmasın.

Edilgen Çatılı Fiiller

Etken fiiller, edilgen çatıya geçince geçişsiz olurlar. Edilgen fiil, öznesi belirsiz fiildir:

Evler uzaktan görülüyordu.

Sınıf iyice temizlendi.

Bu cümlelerin nesnesi özne görünümündedir. Bunlara sözde özne denir.

Geçişsiz etken fiiller edilgen çatıya geçince meçhul fiil olurlar.

Bu gün de erişilmez o diyarlara.

Dönüşlü Çatılı Fiiller

Fiilin hareketinin özneye döndüğü yapılarda görülür. Dönüşlü çatılarda işi yapan ve işten etkilenen aynı kişidir.

Dönüşlü fiiller, fiil kök ve gövdelerine /n/, /l/ ve /ş/ ekleri getirilerek kurulur.

Kedi yalandı.

Kadın süslendi.

Elbise alındı.

İşteş Çatılı Fiiller

Gülüştüler.

Seviştiler.

Koşuşturuyorlardı.

Ettirgen Çatılı Fiiller

Fiiller /r/, /t/, /tır/, /tur/ eklerinden birini veya ikisini alarak ettirgen çatıya geçerler.

Çiğnetmeyecek.

Yetiştirmişti.

Dindirmez.

İsim Cümlesi

Yüklemi isim veya isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelerdir.

İsim soylu sözcüklerin yüklem olarak kullanılmalarını sağlayan /-DI/, /-mIş/, /-sA/ ekleriyle fiillerin hikâye, rivayet ve şart birleşik çekimlerini meydana getiren fiile ek fiil denir.

Ek fiilin hepsi bildirme ifadesi taşıyan dört kipi vardır: Geniş zaman (-Im, -sIn, -dIr / -Iz, -sInIz, dIrlAr), görülen geçmiş zaman (-DI), öğrenilen geçmiş zaman (-mIş) ve şart (-sA). Ek fiilin geniş zaman eklerine (-Im, -sIn, -dIr / -Iz, -sInIz, -dIrlAr) “bildirme ekleri” denir.

En çok kullanılanı –dIr ekidir.

İsimler ancak bu kiplerle çekimlenerek yüklem olurlar.

İsim cümleleri öznenin ne olduğunu veya bir durumu bildirir.

Bizi görmediği gün yoktur.

Sesinde bir kırıklık vardır.

İsim cümleleri çoğunlukla özne ve yüklemden oluşurlar.

Ne çapkın komşumuzdun sen…

Borçlu kelimesinin yüklem olduğu yapılar dışında isim cümleleri nesne almazlar.

“Var” ve “yok” sözcüklerinin yüklem ismi olarak kullanıldığı isim cümleleri en sık kullanılan isim cümleleridir.

Yüklemine Göre Cümleler

Kurallı Cümle

Yüklemi sonda olan cümleler kurallıdır.

Ali topu sat

Devrik Cümle

Yüklem sonda değilse cümle devriktir.

Sat topu Ali

Ünite 6

Anlamlarına Göre Cümleler

Olumlu Cümle

Yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelerdir.

Olumlu Fiil Cümlesi

Olumlu İsim Cümlesi

Olumsuz Cümle

Yüklemi yargının gerçekleşmediğini bildiren cümlelerdir.

Olumsuz Fiil Cümlesi

Olumsuz İsim Cümlesi

Soru Cümlesi

Soru anlamı; soru eki, sıfatı, zamiri, zarfı veya tonlamayla sağlanabilir.

Soru Ekiyle Kurulan Cümleler

Soru kavramını oluşturan “mi (mı, mu, mü)” ekine soru eki denir.

Soru Sıfatıyla Kurulan Cümleler

Hangi, nasıl ve kaç sıfatlarıyla kurulan cümlelerdir.

Soru Zamiriyle Kurulan Cümleler

Kim, Kimi, kimim/neyim, hangisi, ne, nedir, vs.

Soru Zarflarıyla Kurulan Cümleler

Nasıl, neden, niçin, neye vs.

Soru Edatlarıyla Kurulan Cümleler

Hani, acaba, ya vs.

Emir Cümlesi

Fiil cümlelerinden yüklemi emir kipinde olanlar emir cümlesidir.

Ünlem Cümlesi

İçerisinde ünlem bulunan veya ünlem kavramını veren cümlelere denir. Ünlem cümlelerinde bir duygunun dile getirilmesi esastır.

Ünite 7

Cümle Çözümlemesi

Cümle çözümlemesi bir metinde kaç cümle olduğunu, bir cümleyi meydana getiren ögeleri ve bu ögeler içindeki kelime gruplarının neler olduğunu inceleyip belirlemeye çalışmak demektir.

Örnek:

…

Gözlerin kararan yollarda üzgün

Ve bir zambak kadar beyazdır yüzün;

Süzülüp akasya dallarında gün

Erir damla damla ayaklarında.

(Ahmet Muhip Dıranas)

Bu şiirde iki cümle vardır; birinci cümle sıralı bir isim cümlesidir: Gözlerin kararan yollarda üzgün ve bir zambak kadar beyazdır yüzün.

Cümlenin ögeleri:

üzgün: Yüklem (Aslı üzgündür şeklindedir; fakat bildirme eki -dir düşmüştür.)

gözlerin: Özne

kararan yollarda: Yer tamlayıcısı

ve: Cümle dışı öge (sıralama bağlacı)

bir zambak kadar beyazdır: Yüklem

yüzün: Özne

Kelime grupları:

gözlerin: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] gözlerin)

kararan yollar: Sıfat tamlaması

 bir zambak kadar beyaz: Sıfat tamlaması

bir zambak / kadar: Edat grubu

bir zambak: Sıfat tamlaması

yüzün: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] yüzün)

İkinci cümle ise basit bir cümledir: Süzülüp akasya dallarında gün erir damla damla ayaklarında.

Cümlenin ögeleri:

erir: Yüklem

gün: Özne

akasya dallarında süzülüp: Zarf tümleci

damla damla: Zarf tümleci

ayaklarında: Yer tamlayıcısı

Kelime grupları:

akasya dallarında süzülüp: Zarf-fiil grubu

akasya / dalları: Belirtisiz isim tamlaması

damla damla: Tekrar grubu (Aynı kelimenin tekrarı ile yapılmış.)

ayakların: Tamlayanı düşmüş iyelik grubu ([senin] ayakların)

(Kitap bitti)