Gelibolulu Âlî - Künhü’l-ahbar

Gelibolulu Âlî - Künhü’l-ahbar

Asıl adı Mustafa’dır. Kütahya’da II. Selim’in maiyetinde bulundu. Şam ve Bosna’da divan kâtipliği, Halep’te tımar defterdarlığı, Erzurum’da hazne defterdarlığı, Bağdat’ta mal defterdarlığı gibi çeşitli şehirlerde bürokrat olarak görev yaptı. Cidde’de vefat etti. Eserlerinde kendine ve kişisel düşüncelerine çokça yer veren Ali, kişisel ihtirasları nedeniyle istediği makam ve mevkileri elde edememişse de tarih ve edebiyat alanında çok sayıda eser vermiş, üslup sahibi büyük bir müelliftir.

Eserleri

1. Edebi Eserleri

Câmi’ü’l-buhûr der Mecalis-i Sûr: III. Murat’ın oğlu Şehzade Mehmet’in düğününü tasvir eden bir mesnevidir.

Divanlar: Âlî’nin dördü Türkçe biri Farsça olmak üzere beş divanı vardır.

Gelibolu Şehrengizi: Şairin Gelibolu’nun güzellerini övdüğü manzumesinin adıdır.

Gül-i Sad-Berg: Divanlarından seçilmiş yüz matlayı ihtiva eder.

Mihr ü Mâh: 1174 beyitlik bir mesnevidir.

Mihr ü Vefâ: Henüz tamamı ele geçmeyen bu eser, 7000 beyitlik mesnevidir.

Riyazü’s-salikîn: Dinî, tasavvufi ve ahlaki bir mesnevidir.

Sadef-i Sad-Güher: Divanlarından seçilmiş 100 gazeli ihtiva eder.

Subhatü’l-abdâl: Kerbelâ mersiyelerinden oluşur.

Tuhfetü’l-uşşak: Husrev-i Dehlevî’nin Matla’ü’l-Envar adlı eserine nazire olarak kaleme alınan bir mesnevidir.

2. Tarihî Eserleri

Fursatname: Nusretname’de anlatılan olayların devamı anlatılır.

Fusulü’l-hallü Ve’l-akd: İslam devletlerinin yükseliş ve batış sebepleri anlatılır.

Hakayıku’l-ekâlim: III. Murad’ın, görev vereceği memurlarının hangi vasıflarda olması gerektiğini anlatır.

Heft-Meclis: Kanunî Sultan Süleyman’ın Zigetvar savaşının tarihidir.

Menşeü’l-inşa: Bazı devlet ileri gelenleri ile yazarın kendisi için yazdığı mektuplardır.

Mirkatü’l-cihad: Melik Danişmend Ahmed’in savaşlarından bahseder.

Münşeat: Âlî, bu eserde mektuplarını toplamıştır.

Nâdirü’l-meharib: Şehzade Selimle Bayezid arasında cereyan eden Konya Savaşını ve Selim’in cülusuna kadarki olayları anlatır.

Nusretname: Lala Mustafa Paşa’nın Gürcistan, Azerbaycan ve Şirvan fetihlerini anlatır.

Zübdetü’t-tevarih: Adudüddin el-İcî’nin İşrâkü’t-tevarih adlı kitabının tercümesidir.

3. Diğerleri

Feraidü’l-vilade: III. Murat’ın oğullarından Şehzade Osman’ın doğumuyla ilgili eseridir.

Hâlâtü’l-kâhire: Âlî’nin Mısır’a ait hatıralarına ve gözlemlerine dayanmaktadır.

Hilyetü’r-ricâl: Hoca Muhammed Parsa’nın, Faslü’l-Hitab’ından alınan bir eserdir.

Hülasatü’l-ahval: On iki bendlik bir terci-benttir.

Mecmau’l-bahreyn: Hâfız’a nazirelerini topladığı bir eseridir.

Mehasinü’l-adab: Bir nevi siyaset ve görgü kitabıdır.

Menakıb-ı Hünerveran: Hat tarihinden, ünlü hattatlar, nakkaşlar ve mücellitlerden bahseder.

Mevaidü’n-nefayis Kavaidi’l-Mecalis: Görgüye dair Kava-idü’l-mecalis’in genişletilmiş şeklidir.

Nevadirü’l-hikem: Eser, her çağda yetişmiş olan bazı ünlü bilgin ve mutasavvıflardan, halifeler ve hilafet meselesinden söz eder.

Nushatü’s-selatin: Padişahlara yol göstermek üzere yazılmıştır.

Risale-i Zırgamiyye: III. Murat’n Harem Kethüdası Canfeda Hatun’un kardeşi

Deli İbrahim Paşa hakkında yazılmıştır.

Tuhfetü’s-suleha: Gazalî’nin Eyyühe’l-veled adlı risalesinin tercümesidir.

Künhü’l-ahbar (1600): Uzun bir mukaddime ve yazarın rükn adını verdiği dört bölümden oluşur. Bu eser esas olarak dünya tarihidir.

İlk rükünde dünyanın yaratılışı anlatılır.

İkinci rükünde Hz. Âdem’den başlayarak peygamberler, Arap ırkı, Hz. Muhammed, Hilafet dönemleri ve İslam coğrafyasının bilginleri ve şeyhleri anlatılır.

Üçüncü rükünde Türk ve Tatar kavimleri ve hakanlarından söz edilir.

Dördüncü rükünde Osmanlı Devleti’nin ortaya çıkışı ve 17. yüzyıla kadar ki gelişimi anlatılır. Biyografik bilgiler de bu rükündedir.

Eserde olaylar padişahların tahta çıkış sırasına göre işlenir. Eserin Osmanlılarla ilgili rüknü iki ciltten meydana gelmiştir. İlk cilt, Yavuz Sultan Selim dönemiyle sona erer. İkinci cilt, Sultan Süleyman’ın saltanatıyla başlar.

Eserde 290 şair hakkında müstakil biyografik bilgiler mevcuttur. Bunun dışında 15 şair hakkında da bilgiler verilmiştir. Eserde tanıtılan şair sayısı 305’tir.

Eserde yararlandığı kaynaklardan söz eder.

Örnek olarak gösterdiği şiirlerin teknik bakımdan bakımından eleştirilerine de yer verir. Yer yer şiiri yeniden yazmaya yeltenir.